Qoraqalpog‘iston tarixi faniga kirish

QORAQALPOG‘ISTON TARIXI FANIGA KIRISH

1. 
   Қорақалпоғистон тарихи фани ва ўни ўрганишнинг аҳамияти
   
2. 
   Қорақалпоғистон тарихи фанининг долзарб муаммолари
   
3. 
   Қорақалпоғистон тарихин ўрганиш манбалари
   

Адабиѐтлар

1. 
   Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Тошкент, 1998
   
2. 
   Ўзбекистон янги тарихи. 1,2,3 китоб. Тошкент, 2000.
   
3. 
   Қарақалпақстан жаңа тарийхы. Нөкис, 2003.
   
4. 
   Жўраев Н. Тарих фалсафаси ва сиѐсат//Халқ сўзи, 1998, 14 декабр
   
5. 
   Камалов С., Кощанов Б. Проблемы истории ХХ века//Вестник ККО АН Руз. 1996. № 2.
   
6. 
   Сарыбаев К. Қарақалпақстан халықлары тарийхын үйрениў ҳәм оқытыўдағы гейпара ойлар//Еркин Қарақалпақстан, 1993, 24 апрел
   
7. 
   Сейтимбетов М. Тарийх - өзлигимизди аңлаўдың негизи. Нөкис, 1999
   
8. 
   Өзбекстан ҳәм Қарақалпақстан халықлары тарийхы бойынша де-реклер. Нөкис, 1995.
   

Tarix fani turli xalqlar qanday yashaganligi, ularning haѐtida qanday voqealar bo‘lganligi, odamlar haѐti va nima uchun o‘zgarib hozirgiday bo‘lib qolganligini o‘rgansa, Qoraqalpog‘iston tarixi esa shu ona zaminimizda o‘tmishda yashagan xalqlarning haѐti va ularning rivojlanish jarayenida so-dir bo‘lgan o‘zgarishlar, voqealarni to‘laligicha o‘rganadigan fandir. Yurtboshimizning bu haqidagi fikrlari katta ahamiyatga egadir. «Hozir, O‘zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning Vatanimiz, nafaqat Sharq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganligini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan allomalar, fozilu-fuzalolar, olimu-ulamolar, siyesatchilar, sarkardalar yetishib chiqqan. Di-niy va duneviy ilmlarning asoslari ana shu zaminda yaratilgan. Eramizgacha va undan keyin qurilgan murakkab suv inshootlari shu kungacha fayzini, mahobatini yo‘qotmagan, osori atiqalarimiz qadim-qadimdan yurtimizda dehqonchilik, hunarmandchilik madaniyati, me’morchilik va shaharsozlik san’ati yuksak bo‘lganligidan dalolat beradi». 1997 yili Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qargi Kengesi sessiyasida Prezident shunday degan edi: «Qoraqalpoq xalqi jahonga o‘zining milliy madaniyati, o‘zgacha san’ati, klassik adabiyati, ruo‘xiy baholiliklari, dasturi va o‘rp-adatlari bilan ma’lumdur».
Bizning ongimizdan tashqarida va bizning ongimizga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lgan borliq voqealik Qoraqalpog‘iston tarixi fanining o‘rganish obyektidir. Qoraqalpog‘iston tarixi faqat turli bilimlar tarzi-dagi fan emas, balki bir necha asrlar davomida to‘planib kelgan o‘zaro ichki qonuniyatlar bilan chambarlas bog‘langan bilimlar tizimi sifatidagi fandir. Shu ma’noda u o‘zining o‘rganish obyekti va predmetiga ega bo‘lgan mu-staqil fandir.
Qoraqalpog‘iston tarixi fanining dolzarb muammolari yechimini ku-tayegan va aniqliq kiritilish lozim bo‘lgan masalalar talaygina. Hususan Vatanimiz hududida eng qadimgi davrlardan boshlab yashayetgan aholi va o‘larning joylashuvi bu aholining qo‘shni qabilalar va elatlar bilan turli munosabatlari qadimgi aholining hozirgi qoraqalpoq xalqi paydo bo‘lishi-ga ta’siri, qoraqalpoq xalqi tarixining paydo bo‘lishining xronologik doirasi shular jumlasidandir.
Undan tashqari, dastlabki qoraqalpoq davlatchiliging paydo bo‘lishi va rivojlanishi ham muqim masaladir. Ayniqsa, mahalliy qadimgi aholining o‘troqlashuvi va bu jarayen natijasida dastlabki aholi manzilgohlarining paydo bo‘lishi dastlabki manzilgohlar rivojlanib ilk shaharlarga ayla-nishi, dastlabki shaharlarning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va ma’muriy markazlar sifatida rivojlanishi va nihoyat ushbu jarayenlarga asos bo‘lgan omillar muhimdir.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududlaridagi dastlabki Kerder davlat uyushmasining o‘zaro va qo‘shni davlatlar bilan turli aloqalari, o‘larning tarixiy-geografik hududi va chegaralari ham ancha munozarali mavzu hiso-blanadi. Hozirgi kunda o‘lkamiz hududlari va bu yerdan chetda bitilgan o‘rta asrlarga oid yezma manbalarni o‘rganish bo‘yicha turli ishlar amalga oshi-rilgan bo‘lishiga qaramay bu yo‘nalishda ham qilinadigan ishlar nihoyatda ko‘p.
Vatan tarixini o‘rganishda manbalarning ahamiyati beqiyes bo‘lib, bular moddiy va yezma manbalardir. Tariximizning eng qadimgi, ya’ni yezuvsiz za-monlarga oid davrini o‘rganishda arxeologik, antropologik va etnografik manbalar yerdamga keldi. Bu manbalar topilmalardan iborat bo‘lib, o‘larga qadimgi manzilgohlar va shaharlar xarobalari, mozor-qo‘rg‘onlar qoldiqla-ri, turmush va xo‘jalikda ishlatiladigan buyumlar, jangovor va mehnat qurollari, turli-tuman ashѐlar kiradi. Yezma manbalar esa, eng qadimgi bi-tiklar, yezuvlar va kitoblardan iboratdir. Moddiy va yezma manbalar ma’lu-motlarni solishtirib, qiyeslab tarixni talqin qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Vatan tarixini yeritishda nazariy-metodologik asoslarni bilish katta ahamiyatga ega. Ilmiy, tarixiy metodlar tarixni yeritishning asosiy kaliti hisoblanadi.
Birinchidan, Qoraqalpog‘iston tarixining yaxlit konsepsiyasini yara-tish, amalga oshirish uchun bir butun tarixiy jarayenni nisbatan mustaqil bo‘lgan bo‘laklarga, ya’ni davrlarga bo‘lish va ularni chuqur tahlil qilish lo-zim. Eng asosiy vazifalardan biri yangi yezilgan tarixni o‘rganishni tashkil qilishdir. Haqiqatdan ham mustaqillik yillarida to‘plangan qancha tarixiy hujjatlarni ilmiy asosda umumlashtirish vaqti keldi. Bu borada bir qan-cha ilmiy harakatlar ham bor. Ammo o‘larni yanada jadalroq, qat’iyroq amalga oshirish davr talabidir.
Ilmiylik bilan bir qatorda holislik turadi. Bunda har bir tarixiy voqea hodisalarni tahlil qilayetganda, xolis, haqqoniy ravishda o‘rganish ѐki tarixshunoslikning hoxish-irodasidan tashqarida, voqea hodisalar qanday sodir bo‘lgan bo‘lsa, shundayligicha yeritish ko‘zda tutiladi. Har bir tarix yezuvchi sifatida o‘zining mulohazalari va boshqa his-tuyg‘ulari bilan atrofni o‘rab turgan muhit bilan uzviy ravishda bog‘liq. Bu bog‘liqlik o‘nga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Xolislik talab etadigan qoidalar shundan iboratki, ushbu yo‘nalishda tarixiy-madaniy taraqqiyetni (tarixning turli davrlari-da) o‘rganish jarayenida bo‘lib o‘tgan ѐki ushbu taraqqiyet bilan bog‘liq bo‘lgan voqea-hodisalarni hech bir o‘zgarishlarsiz qanday bo‘lib o‘tgan bo‘lsa o‘sha ho-latda tahlil va talqin etish, tekshirish va xulosalar chiqarib yaxlit holga keltirish o‘ta muhimdir. Bu holatda aniq manbaviy asoslarga tayanish, tari-xiy jarayenlarni o‘zaro chambarlas bog‘liqligini assoslash lozim bo‘ladi. Bu jarayenda hududlar o‘rtasidagi rivojlanish jarayenini o‘zaro taqqoslash, qiyeslash faqat ijobiy natijalar berishi tabiiydir.
Qoraqalpog‘iston tarixini o‘rganishning metodologik asoslaridan yana biri bu voqea va hodisalarni dialektik tarzda o‘rganishdir.
Dialektika olam yagona va yaxlit, unda sodir bo‘ladigan hodisalar, voqe-alar umumiy va o‘zaro bog‘lanishda, uzliksiz harakatda, ziddiyatli taraqqiyet-da bo‘ladi deb ta’lim beradi.
Bu metod Qoraqalpog‘iston tarixini o‘rganishda uni to‘laligicha, voqea-hodisalarni bir-biri bilan bog‘liklikda, ayrim tarixiy voqealarni o‘rga-nuvchi fanlarni ham bir butinlikdi, uning bo‘laklarini ajratib olmaslik va voqea-hodisalarni doimo o‘zgarishda, rivojlanishda o‘rganishni taqozo qiladi. Biroq bir davr haqida fikr-mulohaza yuritilayetgan bo‘lsa, ana shu davrning o‘ziga hos xususiyatini anglab olib, uni ko‘rsatishni talab qiladi. Dialektik metodga asoslanib, tarixiy jarayenni umumiylik va alohidalik qoidalardan kelib chiqqan holda tushunish lozim.
Unda tashqari dialektik metod Qoraqalpog‘iston tarixini avolla O‘rta Osiѐ, qolaversa, jahon xalqlari tarixi bilan bog‘lik holda o‘rganishni taqoza etadi. Chunki mavjud bo‘lgan har bir xalq, millat ѐki elat faqat o‘zi-ga xos xususiyatlari bilan butun insoniyat taraqqiyetida umumiy bog‘la-nishdadir.
Haqiqatan ham, qoraqalpoq xalqining siyesiy, ijtimoiy iqtisodiy va madaniy rivojlanishi jahon tarixiy taraqqiyetining ajralmas qismidur. Chunki eng qadimgi davrlardan boshlab yaqin o‘tmishga qadar O‘rta Osiѐ, Sharqiy Turkiston, Yottisuv, Eron, Afg‘oniston, Shimoliy Hindiston kabi xududlar o‘rtasida yagona iqtisodiy va madaniy makon mavjud edi.
Qoraqalpog‘iston tarixini o‘rganishda tarixiylik metod ham alohida o‘rin egallaydi. Bu metod tarix jarayenida sodir bo‘lgan voqea hodisalarni o‘rganishda ketma-ketlikni talab qiladi. Bir voqea-hodisa bilan boshqasini sabab-oqibatli bog‘lanishi ham ko‘rsatiladi. Tarixiylik voqea-hodisalarni qay tarzda sodir bo‘lganligini, jamiyat rivojlanishda ayrim shaxslar va ularni roli to‘g‘risida to‘g‘ri , haqqoniy fikr yuritishga o‘rgatadi.
Tarixiylik metodologiyasi xalqning o‘tmishiga, hozirgi zamon va kela-jagiga yagona tarixiy jarayen sifatida o‘tmish hozirgi zamonni tayyerlaydi, hozirgi zamon kelajakni yaratadi, degan taraqqiyet qonuni asosida qarashni talab qiladi. Bo‘lib o‘tgan tarixiy madaniy jarayenlarni, ajdodlarimiz qoldirgan ulkan merosni qanchalik chuqur va har tomonlama o‘rgansak, anglab yetsak hamda keng targ‘ib, hozirgi zamonni shunchalik tushunib, kelajakni yerqin tassavur etamiz.
Ma’naviyatini tiklash, tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zin boshqalardan kam se-zmay, boshini baland ko‘tarib yurishi uchun insonga, albatta tarixiy xotira kerak. Tarixiy xotirasi bor inson-irodali inson. Kim bo‘lishidan qat’iy nazar, jamiyatning har bir a’zosi o‘z o‘tmishini yaxshi bilsa, bunday inson-larni yo‘ldan o‘rish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni xusherlikka tayyerlaydi. Komil insonni tarbiyalashda Vatan tarixini xolisona va haqqoniy o‘rganish naqadar muhim.
Har tomonlama yetuk, komil insonnin tarbiyalashda Qoraqalpog‘iston tarixining o‘rni kattadir. Komil inson tushunchasiga yurtboshimiz yana unday ta’rif beradilar: “Komil inson deganda biz avvalo ongi yuksak, mu-staqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan o‘zgalarga iborat bo‘ladigan bi-limli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz. Ongli, bilimli odamni oldi-qochdi gaplar bilan aldab bo‘lmaydi, u har bir narsani aql mantiq tarozisi-ga solib ko‘radi, o‘z fikiri, xulosasini mantiq asosida ko‘rgan kishi ѐtuk odam bo‘ladi”.
Bugungi kunda xalqning, ayniqsa, yeshlarning ma’naviy ruhini mu-stahkamlash va rivojlantirish borasidagi ishlar davlatning oldida turgan muhim vazifalardan biri bo‘lib kirib qolmaydi. Unga har kuni va har so-atda tinmay sabr-bardosh bilan mehnat qilish orqali yetishtirish mumkin. Bu xayrli ishda Qoraqalpog‘iston tarixini o‘rganishning o‘rni beqiѐsdur.