Qubla Aral boyi ko`llerinin` ekologiyaliq o`zgerisleri. Reje

20-su`wret. Aral boyi ko`llerinin` ekologiyaliq jag`dayi


Birinshi zona. Rawshan kanali ta`siri menen BK ha`m Ustyurt izeykeshleri suwi menen ha`rekettegi ko`ller. Bul ko`llerdi saqlap qaliw itimali to`men. Biraq Sudushi ha`m Qarateren` ko`llerin saqlap qaliw ilajlari islenbekte.
Ekinshi zona. Bul zonag`a A`miwda`r`ya suwi menen ta`miynlenip turg`an ko`ller kiredi (Da`r`yaliq, Moynaq h.t.b). Bul ko`llerdin` keleshegi jaqsi boliwi mu`mkin, eger A`miwda`r`ya suwi jetkilikli bolip ag`in suw menen ta`miynlense, bul ko`llerde baliqshiliqti, ondatra ha`m atirapindag`i sharwashiliqti rawajlandiriwg`a boladi.
U`shinshi zona. Doslıq kanalinin` suwina baylanisli ko`ller (Jiltarbas, Ko`kshiel, Qarateren`, Dawitko`l, Atako`l, h.t.b). Bul ko`llerdin` ta`g`diri KS-1, KS-2, KS-4 izeykeshlerge baylanisli. Ha`zirgi uaqitda saligershiliktin` toqtawi menen ha`m ag`in suwdin` kem boliwi menen, bul ko`llerde fizikaliq, ximiyaliq, biologiyaliq o`zgerisler bolmaqta. Ha`zirgi uaqitda ag`in suw menen ta`miylenip atirg`an ko`llerdegi suwdin` duzlilig`i 0,8-2,0 g/l boldi. Izeykesh suwi menen ta`miynleniwshi ko`lerdegi suwdin` duzlilig`i 3,5-9,6 g/l ge jetti. Ag`in suw ha`m izeykesh suwlari tu`spegen ko`llerdin` suwinin` duzliligi 17,2-30,5 g/l ge jetpekte.
Bul ko`llerdin` ta`g`dirin saqlap qaliw, ekologiyaliq jag`dayin jaksilaw tiykarinan A`miwda`r`ya ag`in suwina baylanisli. Da`r`ya suwi ko`p jillari (1991-1994 j) bul ko`llerge ag`in suw kelip, olardin` ko`lemi u`lkeydi, baliqshiliq, sharwa sho`pleri ko`beydi. Demek ag`in suwdi tejew, na`tiyjeli paydalaniw ha`m esapqa aliw tiykarg`i maqsetimiz boliwi tiyis.
Aral boyi aymag`indag`i ko`llerdin` suwlarin jasalma buget arqali irkip suwlandiriw Baliqshi, Moynaq, Jiltirbas, Domalaq ko`llerinde baliqshiliqtin` rawajlaniwina, quslardin` ko`beyiwine alip keldi ha`m ten`izdin` kepken ultaninan ko`terilgen shan`-tozandi irkiwge o`z ta`sirin tiygizbekte.
Hazirgi waqitda jan`a jobalardin` payda boliwi menen Aral boyinda ha`r ta`repleme injenerlik jumislar islendi. Bunda eki zona boyinsha jobalaw jumislari alip barildi. Birinshi zonada Aral boyi ko`llerine qurilis jumislarin islew ha`m Aral ten`izinin` qurg`ag`an ultaninda suwlandiriw boyinsha jobalaw alip barildi. Aral boyindag`i ko`llerdi saqlap qaliw ushin to`mendegi ko`llerge jobalaw jumislar islendi. 1. Da`r`ya araliq suw saqlag`ishi. Bul suw saqlag`ishtag`i suwdi saklaw ushin 45-75 km uzinliqtag`i 8,5 m ba`lentliktegi qayshi qurildi ha`m Aqda`r`yag`a ziyat suwdi jiberiw ushin Ajibay suw tarmag`inan tog`irtqa qurilip onin` suw o`tkizgishligi 250 m³/sek qa jetedi.
Moynaq suw saqlag`ishi boyinsha 16 km uzinliqtag`i qayshi qurilip, qayshinin` ba`lentligi 3,5 m eni 25,5 m bolip, bul qayshidag`i ziyat suwdi o`tkizetug`in 28 m<sup>3</sup>/sek temir beton tog`irtqa kurildi. Baliqshi suw saqlag`ishin saqlaw ushin, 8 km uzinliqtag`i qayshi qurilip, onin` ba`lentligi 7,2 m bolip onnan ziyat suwdi ag`izip jiberiw ushin eki jerden temir beton tog`irtqa qoyildi. Olardin` suw o`tkizgishligi 20 m³/sek.