Qurbonova sevara suyunovna

 
Mustahkamlash. 
Darslikdan 1100-misol yechiladi. 
Aziz bolajonlar! Bilasizmi, o‗zbek tiliga asos solgan, ya‘ni o‗zbek tilida birinchi bo‗lib 
she‘r va hikoyalar yozgan shoir kim? 
O‗quvchilar: Alisher Navoiy. 
Biz hozirgi darsimizda Alisher Navoiyning mashhur ―Qush tili‖ ya‘ni ―Lison-ut tayr‖ 
kitobidan foydalandik. 
III. Yakuniy qism. 
1.Darsga faol qatnashgan o‗quvchilar baholanadi. 
2.Uyga vazifa 1106-1107-misol. 
 
3-kartochka 
Hisoblang
1) 
7*7-34= 
2) 
8*7-28= 
3) 
7*9-54= 
4-kartochka 
Hisoblang
1) 
49:7*8= 
2) 
63:9*6= 
3) 
56:8*4= 

---

II.2. Sinfdan tashqari mashg„ulotlar – o„quvchilar qobiliyatini o„stirishning muhim 
tashkiliy shakli sifatida 
Darsdan tashqari mashg‗ulotlar iqtidorli o‗quvchilar bilan ishlash uchun qulay ta‘lim 
shakli bo‗lib, bunday mashg‗ulotlar jarayonida o‗quvchilarning qiziqishlari va imkoniyatlariga 
ko‗ra individual ishlash imkoniyati mavjuddir. 
Darsdan tashqari mashg‗ulotlar o‗quvchilarda mavjud bo‗lgan iqtidor va qiziqishlar 
o‗rganilgach quyidagi shakllarda olib borilishi mumkin: 
1. Fan to‗garaklari 
2. Yakka mashg‗ulotlar. 
3. Intellektual tanlovlar 
4. Viktorinalar 
Bunday tadbirlar o‗quvchilarning qiziqishlari, xohishlariga ko‗ra va qobiliyatlari 
aniqlanib tashkil etiladi. 
Matematika faniga qiziqishi va iqtidori kuchli bo‗lgan o‗quvchilar bilan ―Kichik 
bilimdonlar‖ to‗garagini, ona tili va adabiyotga qiziquvchilar uchun ―Yosh adiblar‖ yoki ―Kichik 
suxandonlar‖ to‗garaklarini tashkil etish mumkin. 
Bunday to‗garaklarda olib boriladigan ishlar quyidagi tamoyillar asosida tashkil etilishi 
lozim: 
1. Muntazamlilik tamoyili. O‗quv mashg‗ulotlari o‗quvchilar imkoniyatlarini inobatga 
olgan holda doimiy ravishda takshil etilishi kerak. 
2. Izchillik va uzluksizlik tamoyili. Ya‘ni mashg‗ulotlarda o‗quvchilarga beriladigan 
o‗quv materiallari oddiydan murakkabga, soddadan qiyinga tomon rivojlantirib borilishi hamda 
uzluksiz ravishda amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. 
3. O‘quv materiallarining o‘quvchilar yosh xususiyatlari va qobiliyatlariga mosligi 
tamoyili. To‗garaklarga o‗quvchilar iqtidorlari inobatga olgan holda jalb etilishi va 
to‗garaklardagi o‗quv materiallari ularning yosh va psixologik xususiyatlariga mos bo‗lishiga 
alohida e‘tibor qaratish lozim. 
4. Dars va darsdan tashqari o‘quv mashg‘ulotlari materiallarining bog‘liqligi tamoyili. 
O‗qituvchi iqtidorli o‗quvchilar bilan darsdan tashqari mashg‗ulotlar davomida ishlar ekan, dars 
davomida o‗zlashtirilgan ma‘lumotlarga bog‗liq holda ishlash ular tafakkurini o‗qtirishga, ayni 
bir mavzuga taalluqli qo‗shimcha ma‘lumotlarni ham o‗zlashtirishga yordam beradi. 
5. 
Rivojlantirish tamoyili. Darsdan tashqari mashg‗ulotlar iqtidorli o‗quvchilarning 
qiziqishlarini qondirishga va tafakkurlarini o‗stirishga xizmat qilishi lozim. Ammo bunday 
qo‗shimcha mashg‗ulotlar ularni zeriktirmasligi, charchatib qo‗ymasligi va o‗zlariga bo‗lgan 
ishonchni yo‗qotmasliklariga yordam berishi lozim. 

---

Maktabning o'quvchilar bilan olib boradigan o'quv mashg'ulotlaridan tashqari xilma-xil 
ta'lim-tarbiya ishlari sinfdan tashqari ishlar nomini olgan. Sinfdan tashqari ishlar maktab ta'lim-
tarbiya jarayonining tarkibiy qismi o'quvchilarning bo'sh vaqtlarini yo'lga qo'yish formalaridan 
biridir. 
Sinfdan tashqari ishlar shaxsni har tomonlama kamol toptirish va uni hayotga hamda 
faoliyatga tayyorlash uchun keng imkoniyatga ega. Bu ishlar bolalarning qiziqishlariga muvofiq 
tarzda ko'ngillilik asosida tashkil qilinadi. O'quvchilar sinfdan tashqari ishlarda o'zlarini 
qiziqtiradigan mashg'ulotlarni tanlab olishadi va ularda mustaqil tashabbuskorona ishtirok 
etishadi. 
Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar shaxs kamoloti bosqichlarini belgilab olishga 
qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Mazkur muammoni ijobiy hal etish uchun sinfdan tashqari 
tarbiyaviy ishlar tizimida quyidagilar bo'lishi lozim: 
– pedagoglar va o'quvchilar o'rtasida o'zaro xurmat munosabatlarini shakllanganlikning 
o'ziga xos an'ana vositalariga tayanish; 
– 
ulg'ayayotgan inson shaxsini tarbiyada oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir 
bola, o'smir va yosh yigitning betakror va o'ziga xosligini hurmatlash, ijtimoiy huquqini e'tiborda 
tutish zarur. 
Sinfdan tashqari ishlarni to'la qamrab olgan to'garaklar bir necha xilda bo'lishi mumkin: 
a) fan to'garaklari; 
b) kasb-hunar to'garaklari; 
c) sport to'garagi; 
d) badiiy xavaskorlik to'garagi. 
O'rta umumta'lim maktablarida bu ishlarni o‗qituvchi va tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi 
uyushtiradi. Sinf rahbari to'garak rahbarlariga yaqindan yordam beradi. Qiziqishlari, intilishlari 
bir xil bo'lgan o'z o'quvchilarini biror to'garakka a'zo bo'lishga chorlaydi. 
Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o'quvchilar hayotidagi tarbiyaviy 
faoliyatni to'ldiradi. Ularni dunyoqarashini to'g'ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga? 
Iqtidorini rivojlantirishga ko'maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot, ishlab chiqarish bilan 
chambarchas bog'lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik 
qiluvchi tashkilotchilarning vazifalari ham ko'p qirralidir. Sinfdan va maktabdan tashqari 
tarbiyaviy ishlar tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi: 
– darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat qilish; 
– o'quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko'p qirrali ishlarni pedagogik jamoa, 
o'quvchilar tashkilotlari sinf faollari yordamida yo'lga qo'yish; 

---

– sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo'nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda, 
o'qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalar, o'quvchilar tashkilotlari, sinf faollariga uslubiy yordam 
ko'rsatish; 
– umummaktab va maktablararo o'tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda 
qatnashish; 
– o'quvchilarning bo'sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasalari 
hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish; 
Bu borada tashkilotchilar faolligini uchta asosiy tomonini ko'rish mumkin: 
tashkilotchilik, uslubiy va ma'muriy. 
Bular ko'pincha o'zaro uzviy bog'langan holda namoyon bo'ladi.
Iqtidorli o‗quvchilar bilan olib borilgan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda o‗qituvchi 
quyidagi bir qator ishlarni amalga oshirishi lozim: 
– iqtidorli o‗quvchilar bilan ishlash sohasida erishilgan yutuq va kamchliklarni tahlil 
qilish; 
– o‗quvchilar iqtidori shakllanganlik darajasini aniqlash; 
– darsdan tashqari mashg‗ulotlar va tadbirlarni rejalashtirish va ularning mazmuni, shakl 
va usullarini aniqlash; 
– sinfdan tashqari tadbirlar natijasida o‗quvchilarda intellektual o‗sishni diagnostika 
qilish. 
Maktabda iqtidorli o‗quvchilar bilan olib boriladigan ishlarni aniq rejalashtirmasdan, 
uning mazmuni, shakl va usullarini aniqlamasdan, ma'lum bir tizimga solmasdan turib ko'zda 
tutilgan maqsadga erishish qiyin. 
Sinfdan tashqari ishlarning tarbiyaviy ta'siri ko'p darajada o'quv jarayonini tashkil etish 
saviyasiga hamda o'quvchilar jamoasining xilma-xil ishlarni qanday yo'lga qo'yishiga bog'liqdir. 
Sinfdan tashqari faoliyat majburiy dastur bilan chegaralanmaydi, balki yoshlari har xil 
o'quvchilarni ihtiyoriy ravishda birlashtiradi. Ularning tashabbusi asosida ishlarni amalga 
oshiradi, fanga qiziqtiradi, ularni xalqning madaniy hayoti muhitiga olib kiradi. 
Sinfdan tashqari ishlar shaxsdagi ijtimoiy faollik, ijtimoiy ong hamda axloqiy odatlarni 
tarkib toptirishning eng muhim omilidir. Bu faoliyat ilmiy jamoa, adabiy va maktab teatrlarining 
ishlari, turli mavzularda o'tkaziladigan kitobxonlar konferensiyasi va munozaralar, siyosiy, 
axloqiy, ilmiy-ommabop va mehnat mavzularidagi ma'ruza va suhbatlar, ijtimoiy-foydali 
mehnat, siyosiy axborot, bayram kechalari va ertaliklari, to'garak mashg'ulotlarini o'z ichiga 
oladi. 

---

O'quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o'z mazmuniga ko'ra tafakkur faoliyati va 
munosabat vositasi hisoblanadi. Chunki sinfdan tashqari ishlarda olingan axborot idrok etiladi, 
qayta ishlanadi va shu asosda yangi bilimlar hosil qilinadi. 
Sinfdan tashqari mashg‗ulotlarda quyidagi ish turlaridan foydalaniladi: 
1. Og'zaki ish usullari. Turli axborotlar, majlislar, ertalabki yig'inlar, maruzalar, 
kitobxonlar konferensiyalari, munozaralar, uchrashuvlar, og'zaki gazetalar, radiojurnallar. 
2. Amaliy ish olib borish usullari: turli joylarga sayohatlar, sport musobaqalari, 
olimpiada, iztoparlar ish foaliyati, yosh tabiatshunoslar to'garaklari. 
3. Ko'rgazmali ish usullari. Maktab muzeylari, urush va mehnat qahramonlari xonasi, 
yangi kitoblar ko'rgazmalari. 
Boshlang‗ich sinf matematika fanidan darsdan tashqari mashg‗ulotlarda quyidagi 
misollardan foydalanish mumkin: 
O‗quvchilar mustaqil shug‘ullanishlari uchun.
(II chorak yakuni uchun) 
1.Ustun usulida yozib, hisoblang. 
9378 : 3 9513 : 9 25075 : 5 795720 : 8 
7686 : 7 6112 : 8 76904 : 4 204618 : 6 
2.Qoldiqli bo‗lishni bajaring va tekshiring. 
95 : 40 56 : 4 100 : 15 80 : 9 
68 : 13 28 : 5 188 : 90 39 : 11 
3. Ifodaning qiymatlarini toping. 
1) a = 65714 b = 13909 bo‗lsa, a + b va a – b
2) c = 495543 d = 267898 bo‗lsa, c + d va c – d bo‗lgandagi qiymatlarini 
toping. 
4.Tenglamalarni yeching. 
1608 – x ∙ 8 = 600 2000 – x ∙ 6 = 1394 
X : 7 + 360 = 700 900 – (x + 160 ) = 75 
( 75 + x ) + 150= 400 (1902 – x ) – 608 = 500 
5. Ifodalang. 
6 sutka 21 soat = soat 16 sr 15 kg ∙ 7 = 
4 asr 99 yil = yil 3 t 064 kg ∙ 5 = 

---

10 asr 100 yil 12 oy = yil 
4000 sm = m 
6 t 1000 kg = t 
6. Masalalarni yeching. 
1 - masala
Mashina 5 soatda 400 km masofani bosib o‗tdi. Agar mashina tezligini 8 km/ soatga 
oshirsa, u shu vaqt ichida qancha masofani bosib otadi ?
2 – masala
2000 kg shakar 6 kg va 8 kg li xaltachalarga joylandai. 6kg li xaltalar soni 260 ta . 8 kg 
li xaltalar soni nechta ? 
3 - masala
Poyezd 800 km yo‗lni o‗tishi kerak edi. U 319 km yo‗lni o‗tdi. Poyezd yana o‗tganidan 
necha kilometr ko‗p yo‗lni o‗tishi kerak? 
4 – masala
Kutubxonaga kitoblar keltirildi.Kutubxonachi 6 ta tokchaga 42 tadan kitob qo‗yganidan 
keyin yana 68 ta kitob qoldi.Kutubxonaga nechta kitob keltirildi?
5 – masala
Qandolat fabrikasida 84 xil mahsulot ishlab chiqariladi. Ularning yettidan bir qismi 
eksport qilinadi. Necha xil mahsulot eksport qilinadi ? 
Matematika fanidan 4-sinf o‗quvchilari uchun misollar. 
( III chorak yakunida o‗quvchilar mustaqil shug‘ullanishlari uchun) 
1.Ko‗paytirishni ustun usulida bajaring. 
214 ∙ 36 315 ∙ 60 40170 ∙ 30 
190 ∙ 48 123 ∙ 84 16600 ∙ 50 
2.Bo‗lishni ustun usulida bajaring. 
425025 : 25 405000 : 90 195000 : 78
14007 : 69 10000 : 80 106500 : 71 
4264 : 26 10125 : 45 
37800 : 120 15048 : 33 
3. Tenglamani yeching. 
57105 : X ═ 135 345 – (X – 267 ) ═ 17 
20000 – X ═ 9922 25 ∙ X ═ 157500 : 105 
X – 71024 = 53011 
17 ∙ X - 45═ 480 : 12 
4. Yuz o‗lchov birliklarida ifodalang. 
2880 sm
2
= dm
2
sm
2

---

3300 dm
2
= m
2
90000 sm
2
= m
2
6 000 000 m
2
= km
2
5 km
2
15 m
2
= m
2
8 dm
2
600 mm
2
= sm
2
70 dm
2
90 sm
2
= mm
2
300 dm
2
30 000 sm
2
= m
2
5. Sonlarni raqamlar bilan yozing. 
1) o‗n to‗rt million olti yuz sakson ming besh yuz yetmish ; 
2) sakkiz yuz ellik olti ming ikki yuz uch ; 
3) to‗qqiz million yetti yuz ming to‗rt yuz sakson sakkiz ; 
4) 30 mln 532 ming 4 yuz ; 
5) 563 ming 7 ; 
6) 448 mln 5 yuz 75 ; 
6. 0, 1, 2, 3 raqamlari yordamida barcha to‗rt xonali sonlarni yozing. Eng katta to‗rt 
xonali va eng kichik to‗rt xonali sonlarni tagiga chizing. 
7. Masalalarni yeching. 
1-masala. 
Fermer umumiy massasi 2100 kg bo‗lgan ikkita bir xil sigir va to‗rtta bir xil novvos 
sotdi. Bitta sigirning massasi 280 kg . Bitta novvosning massasi qancha? 
2-masala. 
Tomonlaridan biri 8 sm
2
va yuzi 64 sm
2
bo‗lgan to‗g‘ri to‗rtburchak chizing va 
uning perimetrini toping . 
3-masala. 
Ikkita avtomobil bir xil tezlik bilan harakat qildi va biri 8 soat , ikkinchisi 5 soat
yo‗lda bo‗ldi. Agar birinchi avtomobil ikkinchisidan 210 km ortiq yo‗l yurgan bo‗lsa, har bir 
avtomobil necha kilometr yo‗l yurganini toping.
4-masala. 
Uchburchakning bir tomoni 34 sm, ikkinchi tomoni 48 sm , uchinchi tomoni esa 
ikkinchi tomonidan 23 sm qisqa. Uchburchakning perimetrini hisoblang. 
Suningdek, kichik maktab yoshidagi iqtidorli o‗quvchilar bilan ishlashda matematik