Qurilishda xavfsiz mehnat sharoitini ta’minlash

Т
T
B
К
i
k
bunda, 

И
B
- jami ishchilar soni; T - tartibbuzarlar soni.
Qurilish uskunalarini boshqaruvchi ishchilar uchun umumiy mehnat xavfsnzliga 
ushbu ifoda orqali belgilanishi mumkin. 
%
100
0
0





Х
Х
Х
К
Б
у
bunda, 

0
Х
- jami xavfli omillar soni: 
Б
Х
- bartaraf etilmagan xavfli omillar.
3. Muhandis va usta raxbarlar uchun rejali tadbirlarni bajarish ko‘rsatkichi 
quyidagi tenglama bilan ifodalanishi mumkin: 
%
100





Т
Б
Т
К
Т
М
bunda,

Т
- jami tadbirlar soni: 
Т
Б
- bajarilmagan tadbirlar soni. 
4. Qurilish maydonchasi yoki boshqarma miqyosida mehnat xavfsizligi- ning 
o‘rtacha ko‘rsatkichi quyidagi shaklda ifodalanishi mumkin; 
3
(
0
М
у
И
К
К
К
К



Qurilishda xavfsizlikni yuqoridagi ko‘rsatkichlar yordamida ifodalash uchun 
quyidagi xavfsizlik chegaralari qabul qilinishi maqsadga muvofiqdir: a’lo -
96
0

К
foiz; 
yaxshi - 
95
86
0


К
foiz;

---

qoniqarli -
85
70
0


К
foiz;
qoniqarsiz -
69
0

К
foiz. 
3.2. Qurilishda ishchi va xizmatchilar madaniyati va mehnat xavfsizligini baholash 
koeffitsiyentlari 
Ishchi va xizmatchilarning mehnat intnzomiga va xavfsizlik qoidalariga rioya 
qilishlarini maxsus koeffitsiyentlar orqali ifoda etish yaxshi natija berishi mumkin. 
Shu maqsadda, ishchilarning mehnat xavfsizligini toifasiga qarab uch xil 
koeffitsiyent yordamida aniqlash tavsiya etiladn. 
1. Quruvchilar uchun xavfsizlik qoidalariga rioya qilganligini ifodalovchi 
koeffitsiyent 




Ж
Р
Ж
К
Р
2. Qurilish uskunalaridan xavfsiz foydalanish koeffitsiyenti 




Ж
Х
Ж
К
Х
3. Usto-muxandislar uchun mehnat muhofazasi tadbirlarini bajarish koeffitsiyenti 




Ж
Т
Ж
К
Т
bularda: R.X.T - ishchi va xizmatchilarni xavfsizlik qoidalarini
buzganliklari evaziga olingan jarimalar (ochkolar) soni; 

Ж
- esa jami jarimalar soni. 
Bu koeffitsiyentlar yordamida xar oyning oxirida brigadadagi xar bir kishining 
qoidabuzarligi bo‘yicha miqdor kursatkichi aniqlanadi. Bundan tashqari, ishchi va 
xnzmatchilarning mehnatdagi ishtiroklari ularning oylik maoshlarini xisoblashda 
aniq ko‘rsatkichlar bilan mehnatdagi ishtiroki koeffitsiyenti orqali xisobga olinadi 
va u quyidagi ifoda bilan aniqlanadi 
bunda, 

И
- nshchilarning bir oylik meyoriy miqdori ish miqdori so‘m/kun 
O - meyordan ortiq bajarilgan ish miqdori,sum/kun. 
Qurilishda band bo‘lgan ishchi va xizmatchnlarnn oylik maoshlari ularning mehnat 
intizomiga va xavfsizlik qoidalariga rioya qilganliklariga xamda mehnat 
jarayonidagi moddiy ishtirok etish darajalariga qarab quyndagi uslubga asosan 
aniqlanishi lozim. 
I. Ishchn binokorlar uchun: 
M = T+ (N

N0- T)MI 

KR 

---

bunda, T- tarif miqdori.so‘m: 
N - ishchining bir oyda ishlagan ish kunlari; 
N0 - bir kunlik mehnat xaqi, sum/kun: 
MI- ishtirok koeffitsiyenti; 
KR- xavfsizlik qoidalarga rioya koeffitsiyenti. 
2.Uskunalarda 
ishlovchi ishchilar uchun
Mu = T + (N

No -T)Mi 

Kx 
bunda, Kx-uskunalarnnng xavfsizlnx koeffitsiyent. 
3. Usto-muxandislar 
uchun 
Mt = T0 + Q ּ

Kt 

ּMi 
bunda,T0- usto-muxandislarning oylik maoshi. 
Kt - xavfsizlik tadbirlarini bajarilish koeffitsiyenti: 
MI - mehnatda ishtirrk etish koeffitsiyenta; 
Q - qo‘shimcha oylik, so‘m. 
Bu koeffitsiyentlarni aniqlash uchun qurilish maydonida xar kuni nazorat kartasi 
to‘ldirilib boriladn. Unda har kunn ishchilarni ishlagan jarima ochkolari oy 
davomida yozib boriladi. Oy oxirida Usto muxandis va brigadirlar ishtirokida bu 
ochkolar jamg‘arilib yuqoridagi koeffitsiyentlar aniqlanadi va har bir ishchi uchun 
alohida ko‘rsatkichlar akt bilan 2 nusxada qayd qilinib tasdiqlanadi va 
buxgalteriyaga oylik naryad bilan birga topshiriladi ( ilova 2). 
3.3. Mehnat xavfsizligi tadbirlarini rejalash va moddiy rag‘batlantirish. 
Mehnat xavfsizligi tadbirlarini oldindan rejalash, qurilishda mehnat muhofazasini 
boshqarishni asosiy vazifalaridan biri bo‘lib, jamoa shartnomalarini tarkibiy qismi 
xisoblanadi. Bunday rejalar qurilish tashkilotlarida odatda uch pog‘onada 
to‘ziladn, ya’ni inshoot loyixalarini tayyorlayotganda va qurilish jarayonida, 
hamda yaqin kelajakda bajariladigan ishlar uchun rejalar to‘ziladi. Oxirgisini 
kompleks reja ham deyiladi. 
Rejalarda vazifalar va bajarilish muddatlari hamda moddiy xarajat manba’lari aniq 
ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Yaqin kelajakda bajarilishi mo‘ljllanadngan kompleks 
rejalarda aynan iktisodiy va ijtimoiy earuriyatlardan kelib chiqqan xolda, 
qurilishda atrof-muxitni yer, suv va havoni ifloslantirmaslik choralari, ishchilarni 
turmush sharoitlarini hamda mehnat qilish uchun barcha sharoitlarini yaratib 
berishga loyiq bo‘lmog‘i shart. 
Qurilish tashkilotlari tadbirlar rejasida asosan qurilishda zamonaviy targ‘ibot va 
uning bilan bog‘liq bo‘lgan xavfsiz uskuna va dastgohlarni xarid qilish va ishlab 
chiqarishga tadbiq qilish, og‘ir ish jarayonlarini mexanizm va avtomatik 
moslamalar yordamida bajarishni taminlash, ish joylarida iqlim sharoitini 
sanitariya meyorlari talabi darajasida tashkillashtirish, ya’ni yoz paytida salqin 
xonalarda dam olish, ovqatlanish, yechinib-kiyinish va yuvinish, hamda qish 

---

mavsumida isinib olish va kiyimlarni quritish uchun maxsus issiq xonalarni joriy 
qilish, xar bir qurilish tresti qoshida mehnat xavfsizligi burchaklarini, ko‘chma 
xolda mehnat xavfsizligi ko‘rgazmasini tashkil qilish, ularni zarur bo‘lgan asbob 
va jixozlar bilan hamda targ‘ibot qo‘llanmalari bilan to‘la ta’minlash va boshqa 
amalliy choralar kiritiladi. 
Xavfsizlik tadbirlari bajarilish muddatiga qarab yana ikki toifaga bo‘linadi, 
birinchnsn kundalik tadbirlar, ya’ni ish boshlanishi oldidan bajarnladigan va qisqa 
vaqt ichida ayni shu ishga taalluqli bo‘lgan tadbirlar bo‘lsa, ikkinchisi esa o‘zoq 
muddatta mo‘ljallanib kelajakdagi ko‘plab qurilishlarda takrorlanib ko‘llaniladigan 
maxsus tadbirlardir. 
Birinchi turdagi tadbirlar xar bir qurilish maydonining moxiyati, o‘lchami va 
undagn nshlar ko‘lamidan kelib chiqqan holda to‘ziladi va ular shu kunda mavjud 
mehnat xavfsizlngi va ishlab chiqarish sanitariyasi xolatining saqlab turishga 
karatilgan bo‘ladi. Bularga qurilish maydonida aniq bajariladigan ish jarayonida 
qo‘llaniladigan tadbirlar kiradikim, bunga misol qilnb, moshin va mexaniq 
uskunalarni ustuvor o‘rnatish, ularni xarakat yo‘llarini va ish tartibini to‘g‘ri 
tashkil qilish, bosim ostida ishlovchi idishlardan va uskunalardan xavfsiz 
foydalanishini ta’minlash yuk ko‘taruvchi moslama va mexanizmlardan hamda 
elektr uskunalaridan to‘g‘ri foydalanish va qisqasi qurilish maydonida 
bajarilayotgan har bir ishni xavf - xatarsiz bajarilishini ta’minlovchi va ish 
sharoitini yaxshilovchi barcha chora - tadbirlarni ko‘rsatish mumkin. 
Ikkinchisi maxsus (nomenklatura) tadbirlar bo‘lnb, ular korxonadagi jami ishchi 
xizmatchilarning ish sharoitlarini yaxshilashga, ish qurollari va asbob-uskunalarini 
sozlashga, takomillashtnrishga, umuman baxtsiz xodisalarni kamaytirishga 
qaratilgandir. Bularga zamonaviy asbob - uskunalar, kichik mexanizmlar, moslama 
va qurilmalarni joriy qilish, ixcham va ob-xavoga mos jomakorlar-ishchi kiyimlari 
bilan xamda qish va yozning iqlim sharoitiga mos sanitariya meyorlari talabiga 
javob bera oladigan "Komfort” markali ko‘chma vagonlar bilan ta’minlash va 
shuningdek mehnat xavfsizligi burchaklarining davr talabiga doir tashkil qilishi va 
boshqalar kiradi. 
Odatda maxsus tadbirlar qurilishda baxtsiz xodisalarning sabablarnnn taxlili 
asosida na joylardagi ish sharoitlarini nazarda tutgan xolda korxona ma’muriyati 
va kasaba uyushmasi tomonidai rejalashtiriladi. Bu reja ishchi va xizmatchilar 
muxokamasidan o‘tkazilib tasdiqlanadi. 
Maxsus tadbirlar tarkiban uch xilga bo‘linadi. 
1.Baxtsiz xodisalarni ogoxlantiruvchilar: ish tartibini takomillashtirish, zamonaviy 
asbob-uskunalar bilan taminlash, yordamchi ximoya vositalarini, masofadan 
boshqarishni va darakchi moslamalarni joriy qilish va boshqalar. 

---

2.Kasb kasalligini oldini oluvchilar: ishchi xizmatchilarni zaxarli va xavfli ishlab-
chiqarish omillaridan asrovchi moslamalarni ko‘llash sovutgich va isitgich, xamda 
xavo tozalovchi qurilmalarni joriy qilish va x.o. 
3.Ish sharoitini sog‘lomlashtiruvchilar: ishchilarning turmush sharoitini 
takomillashtirish, yechinib-kiyinish. ovqatlanish, va dam olish, xonalarini tashkil 
qilish, mehnat xavfsizligi bo‘yicha ko‘rgazma va kabinetlarda malaka oshirish va 
x.o. 
Bu kabi maxsus xavfsizlik tadbirlarining rejasi to‘zilib jamoa majlislarida 
tasdiqlanadi, va jamoa shartnomasiga kiritiladi. Shu kundan ztiboran ma’murnyat 
va kasaba jamoasi uchun bu tadbirlar rejasini bajarish shartli tus oladi. Ular ishchi-
xizmatchilar oldida bu rejalarni bajarilishi xakida vaqti-vaqti bilan xisobot berib 
boradilar. 
Rejalangan tadbirlarni amalda bajarish ma’lum sarf-xarajatni talab qiladi. Shu 
boisdan birinchi turdagi kundalik tadbirlarni bajarish uchun bino va inshnootlarni 
loyixasi baxolanayotganda to‘la sarf-xarajatiing 0,25 dan 0,5 foizgacha teng 
mablag‘ qo‘shib yoziladikim, bu faqat shu bino qurilishi davomida qurilish 
maydonida mehnat xavfsizligining ta’minlashga kodir va zarur bo‘lgan rejadagi 
tadbirlarni bajarishga sarflanishi shart bo‘ladi. 
Ikkinchi turdagi maxsus xavfsizlik tadbirlarini bajarish uchun esa, yuqori qurilish 
tashkilotlari tamonidan xar yili mehnat xavfsizlikini va sharoitini yaxshnlash uchun 
kuy i tashknl otlarga bir yillik umumin foydaniig 5-7 foyizini ajratpb beradilar. Bu 
mablag‘larni faqat tayialangan maqsad uchun foydachannsh mumkii. boshqa 
maqsadda nshlatish katiyan man’ etiladi, bu xakdoa o‘z vaqtida yuqori 
tashkilotlarga xisobot beriladi. Korxona ma’murnyati bu shartni buzgan taqdirda 
jamoa oldida javobgar bo‘ladi. 
Bu mablag‘larni sarflashda eng muxim omillardan biri, tadbirlarni zaruriyatchilik 
darajasini aniqlashdir. Buning uchun mavjud tashkilotlardagi baxtsizliklarni 
miqdori, kelib chiqish sabablari xamda ular tufayli vujudga kelgan mehnat 
yaroqsiz kunlar nisbagidan kelib chiqqan xolda tadbirlarning zaruriyat darajasiga 
muvofiq mablag‘ ajratish maqsadga muvofiqdir. 
3.4. Ishchi va xizmatchilarni mehnat xavfsizligi bo‘yicha malakasini oshirish. 
Xozirgi zamon qurilish tartiboti xalq xo‘jaligining eng murakkab ishlab-chikarnsh 
jarayollaradan biriga aylandikim, bunda ishchi va xizmatchilarning kasbiy 
malakasi ishning sifatiga va ularning xavfsizligiga bevosita bog‘liqdir. 
Kurilishda xavfsizlik texnikasi meyori va qoidalari kayd qilingan (QMQ 3-01-02-
98)ning 1.2. bandida qurilish- tashkilotlarining ma’muriyati yosh, tajribasiz 
o‘smirlarni ishga kabul qilingan kundan bir oy o‘tmagan vaqt ichida ularga 
mehnatning xavfsiz bajarish yo‘llarini o‘rgatishlari shart deyilgan. 

---

Bu odatda maxsus o‘kituv muassasalarida amalga oshiriladi. Vazirlar Maxkamasi 
qaroriga binoan qurilish va sanoat korxonalarida muxandis- texnik xodimlar va 
ishchilarni malakasini oshirnsh maqsadida bilim yurtlarining o‘quv dasturiga 
mehnat xavfsizligi talab va qoidalarni, sanitariya meyorlari va yong‘in xavfsizligi 
kiritilgan. Mehnat xavfsizliginn tushintirish - instruktaj o‘tkazish imkonnyati va 
zaruriyati bor joylarda mehnat xavfsizligi bo‘yicha ishchi va texnik xodimlarni 
bilimlarini sinov- test usulida anniklash zaruriy shartlardan . 
Tushuntirishlar kuyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi: kirish oldidan tushuntirish va ish 
joyida tushuntirish. Ish joyidagi tushuntirish o‘z navbatida yana rejachi va rejadan 
tashkari xolda uchraydi. 
Kirish oldidan tushuntirish xavfsizlik muxandisi tomonidan ishga kabul qilingan 
kunda o‘tkaziladi. 
Bu tushuntarish davomida yangi ishga kirayotgan ishchini mazkur korxonaning 
ichki tartib qoidalari, o‘ziga xos xavfli va zararli omillari, baxtsiz xodisalarga olib 
kelishi mumkin bo‘lgan asosiy sabablar, xavfsizlik texnikasi talab va meyorlarnni 
bajarish, shaxsiy ximoya vositalaridai foydachannsh va baxtsiz xodisalar sodir 
bo‘lganda birinchi yordam kursatish usullarni bilan tainshtiriladi. 
Ish joyidagi tushuitirish qurilish boshlig‘i ishtirokida usta yoki brigadir tomonidan 
o’tkaziladi. Bunda ishchi bajaradigan vazifasi ish joyi xavfsizlik texnikasi qoidalari 
bilan tanishadi. Mashina va mexanizmlarning ishlatish tartibi va ularda 
ko‘zatiladigan nosozliklar. signal berish sxemalari, shaxsiy muhofaza vositalaridan 
foydalanish qoidalari tushuntiriladn. Ish joyida xavfsiz ishlash usullari namoyish 
qilnnadi. Birinchi kelgan ishchi 10 kun muddat bilan tajribali ishchi nazoratida ish 
urganadi. Sinov komissiyasi tomonidan ishchining maxorati qoniqarli deb 
baxolanganidan keyin tajribani ishchi nazoratida unga mustakil ish beriladn. 
O‘tkazilgan barcha tushuntirishlar xavfsizlik jurnaliga va ishchining shaxsiy 
kitobiga yozib kuyiladi. 
Korxonalardagi barcha ishchilar uchun uch-turt oyda bir marta ish joyidagi 
tushuntirish rejali kaytarib turiladi. Qurilish tartibi o‘zgarganda, ish joylariga yangi 
mashina va plakatlar o‘rnatilganda, zaxarlanish va baxtsiz xodisalar ruy berganda 
va shunga o‘xshash xollarda rejadan tashqari tushuntirish o‘tkaziladi. 
Qurilish korxonadarida mehnatni muhofaza qilish masalalarini hal qilish 
maqsadida xavfsizlik texnikasi ko‘razmalari tashkil etiladi. Unda xavfsizlik 
texnikasiga oid qo‘llanmalar. plakatlar. maxsus kitoblar, zamonaviy shaxsiy 
ximoyalanish vositalari va baxtsizliklar sabablarinnng taxlili aniq misollarda 
namoyish qilinadi. Bunday xonalar umumiy tushuntirish o‘tkazishda foydalaniladi. 
Ishchnlarning xavfsizlik texnikasi bo‘yicha bilimlarnni oshirish uchun ratsiya, 
kino, televizor va boshqa vositalarni keng qullash, mehnat muhofazasi xaqida 
MODULlar uyushtirish yaxshi natijalar beradi. 

---

Muxandis-texnik xodimlarni va ishchilarni xavfsizlik qoidalariga urgatish tartibi 
xalq xujaligining xamma korxonalarga, shu jumladan qurilish muassasalariga xam 
birday ta’luqlidir. 
Ishchilar uchun malaka oshirishning eng sifatlisi maxsus bilim yurtida nazariy va 
amaliy bilimlarni o‘zviy bog‘lagan xolda olib borilishi xisoblanadi. 
Bunday o‘quv yurtlarida bo‘lajak quruvchilarni ixtisoslari bo‘lgan xolda dastlab 4 
oy muddat ichida o‘qitilib, oxirida olingan bilimlari sinov-testlari yordamida 
aniqlanadi va har bir bitiruvchining ilmiy saviyasi va amaliy maxoratiga qarab 
malaka darajasi beriladi. 
Agar ishchida qo‘shimcha yana boshqa ixtisoslarni o‘zlashtirishda ishtiyoq bo‘lsa, 
uni ikkinchi bor malaka oshirishga 2 yildan keyin, 2 oyga ruxsat ztiladn. Ishchilar 
o‘z malakalarini bu o‘quv yurtlarida korxona xisobidan o‘rtacha maosh olgan 
xolda oshiradilar. 
Muxandis-texnik xodimlar ham o‘z navbatida korxona xisobidan malaka oshirish 
ilmiy muassasalarida I oydan 6 oygacha muddat bilan xar 6 yilda bir marta o‘z 
malakalarini oshirib boradilar. Bunday malaka oshirishlar muxandis-texnik 
xodimlarning xar taraflama kamol topishlariga zamin yaratadi albatta.
MODULni mustaxkamlash uchun savollar 
1.Mehnat muhofazasi qoidalari qanday meyorlarda aks etgan? 
2.Mehnat qonunchiligining asl moxiyatini bilasizmi? 
3.Xavfsiz mehnat sharoitini yaratishmas’uliyati kimga yuklatilgan? 
4.O‘lim bilan tugagan baxtsizlik uchun Qonunda qanday jazo belgilanadi? 
5.Mehnat qonunchiligining asosiy vazifalari nimalardan iborat?