Quyash aktivligi hám onın jerge tásiri

2. 2. Quyash aktivligi hám atmosferanıń joqarı qatlamları.

Daslep jer atmosferasınıń joqarı bólegine quyash elektromagnit nurlanıwlarınıń tásirin kóreylik. YUqorida aytılǵanı sıyaqlı bunday tásir eń dáslep jer ionosferasiga kórsetiledi. 50 - 60 km. balanlikdan tap bir neshe mıń km. biyiklikkacha ionlar hám elektronlar sanınıń jetkilikliligi elektromagnit nurlanıwlardıń tarqalıwina tosqınlıq jasaw ushın jetkilikli bolıp tabıladı. Atmosfera neytral bóleklerin quyash nurlanıwları ionlastıradı hám nátiyjede odaǵı elektronlardıń qısıqlıǵı quyashdıń jıyekten bálentligine hám 11 - jıllıq davrli quyash aktivligine, sonıń menen birge sutka waqıtı hám jıl máwsimine baylanıslı halda ózgerip turadı. Ádetde atmosferanı tórtew qatlamǵa boladılar:D,E,F₁ va F₂. D qatlam 50 90 km Biyiklikte jaylasqan bolıp, onsha úlken bolmaǵan elektronlar qısıqlıǵına hám radioto'lqinlarni jetkiliklishe jutıwı menen xarakterlenedi. Bul qatlamdıń ionlanıwı tiykarınan 1216 quyash nurlanıwı menen júz boladı. E tarawdıń 85 - 140 km biyiklik menen xarakterlenip, joqarı elektron tıǵızlıqqa iye ( 5 10³-10⁴ sm ^-3 keshqurun ham 1 10⁵ – 4 10⁵ sm^-3 kunduzi ). Bul qatlamdıń ionlanıwı tiykarınan 8 - 10 interval daǵı rentgen nurlanıwları tásirinde júz boladı F₁ va F₂ qatlamlar uyqas túrde 140 -230 km hám 200-600 km biyikliklerde jaylasqan. F₁ qatlamda jazda elektronlar qısıqlıǵı 2 10⁵ sm ^-3,qista bolsa 4 10⁵ sm^-3 ge ten hám F₂ sohada 2 10⁵ sm ^-3 va 2 10⁶ sm ^-3. Bul tarawlardı tolqın uzınlıqları 300 den 910 aralıǵinda bolǵan ul'trabinafsha nurlar ionlastıradı.

E,F₁ va ayniqsa F₂ Tarawlarda elektronlar qısıqlıǵı vol'fa sanı menen xarakterleniwshi quyash aktivligi dárejesine yamasa 10, 7 sm tolqın uzınlıǵı daǵı quyash radionurlanish aǵımına kúshli baylanıslı. Quyash radionurlanishi 11 jıllıq quyash aktivligi siklining minimumdan maksimumga ótiwinde 1, 5 - 2 ret, 2, 5 - 4 retke radioaloqa sharayatı ásirese qısqa hám júdá uzın tolqınlarda ózgeredi. Bul bolsa óz ornında turaqlı radioaloqa menen isleytuǵın qánigeler ushın ámeliy áhmiyetke iye. 11 jıllıq quyash aktivliginiń maksimumi dáwirinde radioaloqa salasında salıstırǵanda qısqa tolqınlardıń, aktivliktiń minimumı dáwirinde bolsa salıstırǵanda uzın tolqınlardıń yutuvchi qatlamda kóbirek yutilishiga alıp keledi. 11 jıllıq dáwirdiń maksimumi waqtında E qatlamdıń tómengi shegaralarınan qaytıp tarqalatuǵın eń uzın tolqınlarda radioaloqa jaqsılanadı. CHunki bul qatlamda elektronlar qısıqlıǵınıń artpaqtası qatlamdıń qaytarıw ózgeshelikin asıradı.
Quyash aktivliginiń 11 jıllıq dáwiri dawamında radioaloqaning ózgeriwi menen birge Quyash elektromagnit nurlanıwlarınıń atmosferanıń joqarı qatlamlarına tásiri nátiyjesinde qısqa tolqınlı radioaloqaning kútpegende úzilisi de gúzetiledi. Bul hádiyseni házir ionosferaviy qozǵalańlanıw dep ataladı. Bul processtiń baslag'ich dáwiri bir neshe minuttan bir neshe saatǵa shekem dawam etedi. Ionosferaning kútpegende qozǵalańlanıwı ionosfera D salasın ionlanıwın asıradı, buǵan tiykarǵı baslawshı quyash Shagilsiwlaridan kiyatırǵan tolqın uzınlıǵı 10 den kishi bolǵan rentgen nurları bolıp tabıladı. Bul halda ionlashishning artpaqtası uzın hám oǵada uzın tolqınlar tarqalıwina da tásir kórsetiledi hám jer atmosferasında momoqaldiroqlarni júzege keltiretuǵın uzın radioto'lqinlarning qaytıwın kúshaytadı.
Quyash korpuskulyar nurlanıwlarınıń atmosferanıń joqarı qatlamlarına tásiri jetkiliklishe quramalılaw. Quyash bólekleriniń aǵımı ush quraytuǵınǵa iye :birinshiden bul quyash samalı zaryadlanǵan bólekleriniń aǵımı. Olar salıstırǵanda kishi energiyaler (500 - 2000 ev protonlar ushın, 0, 3 - 1 ev elektronlar ushın ) hám etarlicha úlken tezliklerge ( 300 - 600 km/s ) iye. ekinshiden quyashdıń aktiv tarawlarınan, atap aytqanda Shagilsiwlardan kiyatırǵan zaryadlanǵan bólekler aǵımı. Kúshli Shagilsiwlardan kiyatırǵan protonlar energiyası 20 kev ge shekem, elektronlarniki bolsa 10 ev ge shekem jetedi, tezlikleri bolsa 3000 km/s. Shagilsiw elektronları energiyası bolsa 10 - 1000 Mev hám tezlikleri 10 000 km/s den tap jaqtılıq tezligige shekem jetedi. Bunday aǵımda bóleklerdiń qısıqlıǵı 1 sm3 kólemde bir neshe yuztani quraydı. hám aqır-aqıbetde úshinshiden taj boslıqları menen baylanısqan rekurrent unipolyar magnit tarawlardan bolatuǵın zaryadlanǵan bólekler aǵımı. Olardıń energiyası protonlar ushın 5000 ev hám elektronlar ushın bir neshe ev ga teń, tezlikleri bolsa 1000 km/s hám shama menen 1 sm 3 kólemde bir neshe on bólek tıǵızlıqqa iye.
Atap ótiw kerek proton Shagilsiw protonlarigina jer atmosferası ishkerisine kiriwge ılayıq ; Quyash korpuskulyar nurlanıwınıń basqa qurawshıları Jer magnit maydanında uslanıp qalmaw ushın jetkilikli energiyaǵa iye emesler, usınıń sebepinen jetkilikli energiyaǵa shekem tezlatilganlaridan sońǵına jer atmosferasınıń joqarı qatlamlarına kirip qaladılar.
Joqarı elektr ótkezgishlikke iye bolǵan, dawıs tezliginen úlken tezliklerde háreketlenip atırǵan quyash bólekleri aǵımı geomagnit maydan menen óz-ara tásirge kirisiwedi. Bunda olarda induktsiya elektr tokları júzege kelip, olardıń magnit maydanı geomagnit maydandı buzadı. quyash samalı aǵımı ishinde geomagnit maydandı joǵatıp, aǵıs fronti aldında geomagnit maydandı kúshaytadı. Nátiyjede Jer óz magnit maydanı menen ishinde jaylasqan boslıq payda boladı. Bul boslıqqa m a g n i t o s f e r a dep ataladı.
Magnitosferaning quyashqa qaragan shegarası ortasha 10 - 12 Jer radiusına teń boladı. Quyash samalı geomagnit maydanın ótiwde turaqlı tásir tolqını júz boladı. YA'ni plazma hám magnit maydanın túrli xarakteristikaların ajıratıwshı keńislik shegaraları payda boladı. Onıń aldından qandayda bir aralıqta magnitopauza payda bolıp, 100 - 200 km qalıńlıqta magnitosfera xızmetin atqaradı. Quyash samalınıń geomagnit maydan menen magnitogidrodinamik óz-ara tásiri kúsh chiziklarining bir bólegin kúndizgi tárepden keshtegi tárepke” puflay”di, nátiyjede magnitosfera quyrıǵı, yamasa 1000 Jer radiusına shekem chuzilgan geomagnit dumni payda bolıwına alıp keledi. Bul dumning kúsh sızıqları geomagnit ekvatordıń eki tárepinde qarama -qarsı jóneliske iye boladı. Ekvator qasında olar bir birine júdá jaqın, geomagnit ekvator qasında magnit maydan kúshlanganligi nolǵa jaqın hám baǵdarı geomagnit ekvatorǵa perpendikulyar bolǵan neytral qatlam payda etip, hátte qosılıp ketedi. Kúndizgi táreptiń arqa hám qubla polyusında “kúndizgi polyus kaslari”deb yuritiluvchi jabıq voronkasimon jer qalpoqchalarini payda etedi.
Magnitosferaning neytral quyrıǵı qatlamında júz bolatuǵın processler avroral dep atalıwshı hádiyselerdiń pútkil boshli gruppaların anıqlaydı. Bunday hádiyseler tiykarınan arqa hám qubla geomagnit qublar qasında avroral súyri-sopaqlarda júz boladı. Bul polyus magnit dúbeleyleri, polyus jaqtıları hám ionosferaviy qozǵalańlanishlar. Magnit dúbeleyleri geomagnit qozǵalańlanıw bolıp 1-2 saat dawam etedi, jergilikli waqıt menen yarım tunga jaqın payda bolǵan hám maydandıń tártipsiz ózgeriwin ózinde jıynaǵan geomagnit maydan gorizontal quraytuǵınsında kórinetuǵın boladı. Polyus jaqtıları joqarı keńliklerde júz bolıp, ayriqsha kórinis kásip etedi. Geyde aktivliktiń 11 jıllıq dáwiri maksimumi waqtında orta keńliklerde de bunday kórinis gúzetiledi. Polyus jaqtılarınıń kórinisi hár qıylı bolıp, olardı shama menen tórtew klasqa ajıratıw múmkin:jım-jırt birjinsli ayqulaq yamasa jollar, nurlar, daqlar yamasa anıq formasız sirtlar, samoning kóplegen bólegin qoplaydigan bir jınslı jarqıldawlar. Magnitosferaviy qozǵalańlanishlar da joqarıı keńliklerde jaylasqan úlkelikte ionosferaviy qozǵalańlanishlarni júz etedi. Bul magnitosfera dumidagi bólekler aǵımınıń kirip keliwi nátiyjesinde keshteleri radioaloqaning tolıq joǵalıp ketiwinde nomoyon boladı.
Quyash samalı úlken tezlikli bólekleri aǵımınıń kirip keliwi nátiyjesinde júz bolatuǵın avroral hádiyseler ( magnitosferaviy qozǵalańlanıw ) qubla qurawshılarǵa iye boladı. Nátiyjede geomagnit maydan kúsh sızıqlarınıń qayta qosılıwı magnitosfera dumiga “kóshiriladi” hám onda olar jaqınlasıp, noturg'un magnit maydan kúshlanganligini artıwına alıp keledi. Dumda qarama - qarsı jónelgen kúsh sızıqlarınıń qayta qosılıwı júz bolıp, olar Er tárepke jıljıydı. Olar ózlerine geomagnit dumning plazmatik qabıǵın tolıqlawısh plazmani ergashtiradilar. Zaryadlanǵan bólekler jabıq hám ashıq kúsh sızıqları baǵdarında tezlashib, avroral o'raga kelediler dumning kúshsiz magnit maydanlı salasından jabıq magnitosfera qasında kúshli tarawǵa kóshiwinde bólekler teshlashadilar. Kútá úlken tezleniwge iye bolǵan bólekler jabıq magnitosferani úzip, magnit dúbeleyleri bas fazası waqtında geomagnit maydandı kúshsizleniwine alıp keletuǵın aylanba elektr tokın júzege keltiredi. Avroral boslıqta bul bólekler ionosferaning ionlanıwın asıradılar. Bul ionosferanining ótkezgishligin keskin arttırıp, Ionosfera tómengi qatlamlarında radioto'lqinlarning yutilishiga alıp keledi. Nátiyjede magnit maydanı Jer sırtında kúshlanganligi belgilengenler etiletuǵın ionosfera elektr tokı payda boladı. Mine sonday ionosfera tómengi qatlamlarında qozǵalańlanishlar hám magnit dúbeleyleri júz boladı. hám aqır-aqıbetde avroral bóleklerdiń hawa atom hám molekulaları menen dúgisiwi nátiyjesinde olardı chaqnatadi, yaǵnıy polyus jaqtıların payda etedi.
Bul waqıtqa shekem biz polyus magnit dúbeleyleri haqqında sóyledik. Bálki magnit dúbeleyleri jer sharınıń barlıq bólimlerinde júz boladı, tek ǵana onıń kórinetuǵın bolıwı jer sharınıń túrli bólimlerinde túrlishe boladı. Kishi hám orta keńliklerde ápiwayılaw xarakter kásip etedi. Bulmanlarda geomagnit maydan gorizontal quraytuǵınsınıń tómenlewi júz boladı. Bul magnit dúbeleyleriniń bas fazası bolıp, keyin aste uyań geomagnit maydandı norma dárejesineshe artpaqtası baslanıp, ol bir neshe sutkaǵa shekem dawam etedi. Kúshli magnit dúbeleyleri waqtında bolsa geomagnit maydan gorizontal quraytuǵınsınıń bir neshe márte joǵalıp ketiwi júz bolıp, hár bir joǵalıp ketiwdiń baslanıwı aldınǵı joǵalıp ketiwdiń qayta tikleniwi menen baslanadı. Geyde geomagnit maydan gorizontal quraytuǵınsınıń joǵalıp ketiwi aldından onı artpaqtası gúzetiledi. Bunday hádiyse magnit qozǵalańlanishining kútilmegende baslanıwı dep ataladı. Magnit qozǵalańlanishlarining bunday eki túrge bóliniwi egerde Shagilsiwli aktiv tarawlardan júz bergen kúshli magnit dúbeleylerin bólek hám taj boslıqlarınan korpuskulyar nurlanıwlar payda etgen rekurrent magnit dúbeleylerin bólek qaralsa bul hádiyse jáne de anıqlaw ayqınlasadı. Shagilsiw magnit dúbeleylerinen ayrıqsha, rekurent dúbeleyler bir neshe kunli quyash aylanıwlarında 27 - kunli quyash kalendarı dawam etiw waqti menen tákirarlanadı. Eger vol'fa sanı 11 - jıllıq ciklında birinshi san maksimal bahaǵa eriwse, ekinshi maksimal san onıń túsiw dáwirinde minimum dáwirinen 2-3 jıl ilgani gúzetiledi.
Endi quyashda proton Shagilsiw nátiyjesinde odan ajıralıp atırǵan salıstırǵanda energiyası artıqlaw bolǵan protonlarning otilishi joqarı Jer atmosferasına qanday tásir kórsetiwin kóreylik. Bunday bólekler joqarı keńliklerde qısqa tolqınlı baylanıs ushın qáwipli bolǵan ionosferaning qozǵalıwına alıp keledi. Bul hádiysege polyus qalpoqchasida yutilish dep ataladı. Ádetde bunday qozǵalańlanishlar quyashda kúshli Shagilsiw júz bergennen keyin 1-2 sutkadan keyin júz boladı jáne onıń tikleniwi 10 sutkagshacha dawam etedi. Bunday kúshli Shagilsiwlar protonlari qarsılıqsız ionosferaning D qatlamına shekem ótip, buyerda bóleklerdiń to'qnashish chastotaları joqarı boladı, sol tarawda radioto'lqinlar yutilishi artadı. Nátiyjede radioto'lqinlar intensivligi pasayadi hám qatlamdıń qızıwı artadı. Polyus qalpoqchasida yutilish, arqa muz okeanı hám Antarktida ústinde qısqa tolqınlarda radioaloqaning tolıq úzilisine alıp keledi.
3. Quyash aktivligi hám Troposfera.
Quyash aktivliginiń jer atmosferasınıń joqarı qatlamlarına kórsetetuǵın tásirinleri tolıq anıq kórinetuǵın bolsa, onıń atmosferanıń tómengi qatlamlarına kórsetetuǵın tásirinleri jetkiliklishe qıyınlaw kórinedi. Buǵan sebep quyash aktivliginiń troposferadagi processlerge tásiri júdá kem gúzetiletuǵın process bolıp, bunday hádiyseler úlken energiyalı quyash protonlari jer atmosferası ishkerisine ótkendagina júz boladı. Ulıwma alǵanda onıń tásiri atmosferanıń joqarı qatlamı arqalı ámelge asıriladı, qaysıki troposfera ol jaǵdayda júz bolatuǵın turaqlı hádiyselerge úyrenip qalǵan bolıp, onı bul jaǵdaydan shıǵarıw ushın úlkengine kúsh kerek boladı. Bunıń nátiyjesinde qolǵa kirgizetuǵın nátiyje de atmosferanıń joqarı qatlamlarında gúzetiletuǵın hádiyselerge salıstırǵanda ápiwayılaw boladı. Ásirese korpuskulyar quyash nurlanıwları júz etetuǵın aktivlik tásirindegi qozǵalańlanishlar da, jerdiń túrli jerlerinde túrlishe nátiyjelerdi beredi hám olardıń xarakteri waqıt boyınsha hám jıl máwsimine kóre ózgeredi.
Quyash aktivliginiń atmosferanıń tómengi qatlamlarına kórsetetuǵın sezilerli tásirliridan biri bul troposferadagi ulıwma cirkulyatsiyaǵa kórsetiletuǵın tásirinler bolıp tabıladı. Bul tásirinler tiykarınan túrli cikller fazalarına baylanıslı halda cirkulyatsiya jedelliginiń ózgeriwinde bilinedi. Ásirese bunday Polyus yogdulari ózgerisler 11 - jıllıq dáwirdiń maksimumi sıyaqlında kúshayadi. Bunday hádiyselerden eń kóp úyrenilgani quyash aktivligi nátiyjesinde ciklonlarning tereńlaBulvi hám antitsiklonlardıń kusheytiwi bolıp tabıladı. Quyash aktivligi dárejesiniń ózgeriwi tiykarǵı meterologik elementlerdiń:temperatura, basım, momoqaldiroqlar sanı, hár túrlı jawınlar hám olar menen baylanıslı gidrologik hádiyseler: dárya hám kól júzesiniń ózgeriwi, jer astındaǵısuvlari, kebirlanganligi, okeanlıqtıń muzlawı, terekler degi halqalar sanı, hám taǵı basqa soǵan uqsawlar ózgeriwine alıp keledi.
Jer sharınıń birpara jerlerinde ıqlım ózgerislerin úyreniw kórsetedi aktivliktiń 11 jıllıq dáwiri hawa temperaturası, basımı hám hár qıylı jawınlarǵa sebep bo'lar eken. Biraq jerdiń basqa bir bólimlerinde 22 jıllıq dáwir sezilerligine tásir kórsetedi. Mısalı : Kazaxstanda júz bolatuǵın kurg'oqchilik aktivliktiń 11 jıllıq dáwirine tuwrı kelse, SHimoliy Amerikada 22 jıllıq dáwir tuwrı keledi. Troposferik processler degi 22 jıllıq dáwirdi 11 jıllıq dáwirdiń jup túsiwleri gúzetiletuǵın kúshli rekurrent magnit qozǵalańlanıwlarǵa baylanıslı halda qaraw múmkin. Yamasa toq cikller maksimumi qasında kúshli Shagilsiw qozǵalıwları menen baylanıslılıqta qaraw múmkin. Bulning ushın 11 jıllıq dáwirde troposferada gúzetilmegen qandayda bir bir hádiyse aktivlik menen onıń baylanıslı emesliginen dárek bere almaydı. Birpara rayonlarda aktivliktiń 5 - 6 jıllıq dáwirinde magnit qozǵalańlanishlari gúzetiledi. Bul dáwir tiykarınan geomagnit qozǵalańlanishning joqarı dárejesine tuwrı keledi. Planetamizda ıqlım ózgerisleri ásirese aktivliktiń 80 - 90 jıllıq dáwirinde júdá sezilerli bolıp qaladı.
4. 4 Quyash aktivligi hám Biosfera.
Ekenin aytıw kerek tiri organizmler, atap aytqanda insan organizmi de sırtqı ózgerislerge iykemlesiw ózgeshelikine iye. Bul pikirimiz álbette saw organizm ushınǵana orınlı bolıp tabıladı. Nosog'lom organizmlerdiń sırtqı ózgerislerge iykemlesiw ózgesheliklirini susayishini biykarlaw etip bolmaydı. Bunnan tısqarı sırtqı sharayatlar quyash aktivligi tásirinde tez tez ózgerip turadı.
Quyash aktivligi biosferaǵa meterologik sharayatlar arqalı yamasa tuwrıdan-tuwrı magnitosfera arqalı tásir etedi.
Bunday tásirinlerden biriachisi 11 jıllıq quyash aktivligi waqtında shıbın-shirkey hám haywanlar sanınıń artpaqtasında gúzetiledi. Kópshilik jaǵdaylarda haywanlar kesellik tasıwshı sanalganligi sebepli quyash aktivligi epidemologik keselliklerde bilinedi. Epidemologik keselliklerdiń rawajlanıwı tekǵana quyash aktivliginiń troposferaga tásiri arqalı ámelge asadı bálki tuwrıdan-tuwrı biosferaǵa tásiri arqalı da bilinedi.
Quyash Jer tásirlirining ekinshi toparına birinshi náwbette onıń insan organizmine tásirinde kórinedi. Tosınarlı ólimler sanında, júrek - qan tamır kesellikalrining zorıǵıwı menen quyash aktivligi hám geomagnit qozǵalańlanishlar dıń óz-ara baylanıslılıǵın qashannan berli mediklarimiz anıqladilar. Ásirese
bunday hádiyseler quyash aktivliginiń keskin ózgeriwinde ayqın bilinedi.
Bul halda meterologik faktorlar tiykarǵı rol oynamasa da bir muncha tásirge iye. Bul munasábet menen kolloid sistemalar geomagnit maydan tásirinde noturg'un teń salmaqlılıq holtida boladı. Qan hám pútkil tiri organizm fiziko - kimyviy kózqarastan kolloid sistema esaplanıp, quyash aktivliginiń júrek - qan tamır sistemasın iskerligin izdan shıǵaratuǵın tásiri taǵı bir bar tastıyıqlanadi.
Júrek - qan tamır kesellikleriniń quyash aktivligi menen baylanıslılıǵın tastıyıqlaytuǵın tájiriybeler qandıń qásiyetleri: leykotsitlar sanı, gewekleniw tezligi hám t.b úyreniw kórsetdi. Bunday hádiyselerdiń quyash aktivligi tásirine dús keliwiniń taǵı bir jaqtı mısalı Jer sharınıń barlıq jerlerinde birdeyde gúzetiliwi bolıp tabıladı. Nerv sisteması jaǵdayına quyash aktivliginiń tásiri ásirese sezilerli bolıp tabıladı. Ásirese jol transport hádiyseleriniń sanı, aydawshılar reakciyası tezligi menen quyash aktivliginiń óz-ara baylanıslılıǵında ayqın kórinedi
Keyingi jıllarda insanlardıń ijodi iskerligine de quyash aktivliginiń tásiri bar ekenligi aytilmoqda. Házirshe quyash aktivliginiń biosferaǵa tásiri sebepleri retinde magnit maydanı terbelisleri, anıq chastotalı radionurlanishlar hám ultradawıslar tásirinde janlı organizmler, atap aytqanda insan organizminde rezonans júz bolıwın qaraw múmkin.