Quyash aktivligi hám onın jerge tásiri

2. Quyash - Jer baylanısları.


2. 1. Quyash -Jer baylanısları haqqında ulıwma maǵlıwmatlar.


Bul stilistik qullanmaning baslanıwında biz quyash aktivligi planetamizda keshetuǵın kóplegen hádiyselerge óz tásirin kórsetedi degen edik. Bul payıtqa deyin biz tek ǵana quyash haqqındaǵına sóz júrgizip, quyashda kesheip atırǵan ózgerisler menen jerde keshetuǵın processlerdiń óz-ara baylanısları tuwrısında sóylemadik. Bul tarawda biz qánige bolmasak da, qánige ilimpazlardıń pikirlerin úyrenip hám birpara ózimizdiń baqlawlarımız nátiyjeleri retinde pikirlerimizni ommalashsak maqul boladı.
Quyash aktivligi Erda ózin tómendegi eki qıylı nurlanıwlar menen ańlatadı :elektromagnit (tolqın uzınlıǵı 0, 01 À ga teń gamma nurlardan tartıp tap km. tolqın uzınlıqlı radioto'lqinlargacha ) hám korpuskulyar (energiyası júzden tap million ev.ga teń hám 1 sm3 kólemde bir neshe on bólekli tıǵızlıqqa iye zaryadlanǵan bólekler aǵımı ). Bólekler jer tárep háreketinde jollarında bir neshe tosıqlarǵa dus kelediler, olardan eń úlkenleri planetalararo keńislik hám jer qasındaǵı magnit maydanı bolıp tabıladı. Bul maydan olarǵa túrlishe tásir etedi.
Elektromagnit nurlanıwlar er atmomferasining joqarı qatlamlarına shekem hesh qanday qarsılıqsız jetip kelediler hám bulmanda olar jutıladılar yamasa ózgertirilediler. Jer sırtına bolsa tek ǵana quyash radiatsiyasınıń jaqın ul'trabinafsha hám spektrning kórinetuǵın bólegigine jetip keledi. Bunday nurlanıwlar intensivligi quyash aktivligine baylanıslı bolmay, spektrning júdá tar bólegi (1 mm den tap 30 m.ge shekem ) de júdá kúshsiz bolıp tabıladı.
Bunday tur nurlanıwlardıń tiykarǵı tásir ob'ekti bul Jerdiń neytral atmosferası hám radio tolqınlar ushın ayriqsha ayna bolǵan ionosfera bolıp tabıladı.
Korpuskulyar nurlanıwlarǵa kelip olar planetalararo magnit maydanı hám geomagnit maydanda sonday dárejede tásirge ushraydılarki, olar er atmosferasına teńib bolmaydı dárejede jetip kelediler. Mine sonnan sońǵına olar ionosfera bólekleri hám jerdiń neytral atmosferası menen tásirlashadilar. Jer atmosferasınıń joqarı bólimleri júdá ańsatǵana quyash aktivligine beriledi, hám nátiyjede odaǵı júz beretuǵın ózgerislerdi quyash aktivligi indeksleri arqalı tikkeley anıqlasa boladı.
Jer atmosferasınıń tómengi bólegi bolǵan hám jerde ob -hawa hám ıqlım ózgerisleriniń tiykarǵı baslawshısı bolǵan troposferaga quyash aktivliginiń tásiri pútkilley basqasha. Jaqın waqıtlarǵa shekem eń abroylı meterologlar da quyash aktivliginiń jerdegi hawa rayına hesh qanday tásiri joq dep kelgenler. Bul óz gezeginde quyash diskı boylap aktiv tarawlardıń háreketi jerdiń qálegen jayında, qálegen waqıtta júz bolatuǵın ıqlım ózgerisleri menen baylanıslılıǵı haqqındaǵı kózqarasqa ayriqsha reaksiya etdi. Bunday túsinikke tiykarǵı qarsı turǵan argument bul Jer atmosferasınıń úlken inertsiyaga egaligi hám sırtqı tásirinlerden pútkilley ajıratılǵanlıǵı, atap aytqanda quyash aktivligi sıyaqlı kúshsiz elektromagnit tásirinler buǵan sezilerli ózgeris júz qilolmasligi boldı. Bunnan tısqarı turaqlı baylanıslardıń noturg'unligi, geyde bolsa pútkilley joq ekenligi de anıqlandi. Bulnga qaramay Quyash - troposfera máselelerin izbe-iz analiz qılıw, quyash aktivligi planetamiz atmosferasınıń pastgi bólimlerine tásir etiwi anıqlandi.
Quyash aktivligin Jer biosferasına tásirin úyreniw bunnanda qıyın keshti. CHunki elege shekem Quyash aktivliginiń janlı organizmler, sonıń menen birge insan organizmi, haywanot hám ósimlik dúnyasına tásiri tuwrısında birden-bir dúńyaǵa kózqaras joq. Bulnga qaramastan keyingi vaaqtlarda alıp barılıp atırǵan kosmik izertlewler hám qıyqım baqlaw nátiyjeleri Quyash aktivliginiń biosferaǵa tásiri bar ekenligin kórsetip atır. Bunday tásirinler tikkeley yamasa ob - hawa hám ıqlım ózgerisleri menen baylanıslı halda júz boladı.
Aqır-aqıbetde Jer qarida bolatuǵın tektonik ózgerisler, jerdiń ishki dúzilisindegi ózgerisler de quyash aktivligi menen baylanıslılıǵın kórsetdi.
Mine sol biz joqarıda sanap ótken tásirinlerge tıykarlanıp bólek -bólek halda quyash aktivliginiń planetamizning túrli bólimlerine kórsetetuǵın tásirinlerin kórip shıǵamız.