R. I. G im u s h, F. M. M a t m u r o d o V

1.4.3 . Innovatsiya jarayonida xorij tajribasi imkoniyatlari
H ozirgi p ay td a ja h o n h am jam iyatining rivojlangan m am lak atlarid a 
a n ’anaviy ilmiy texnika taraqqiyotida innovatsion, ilmiy texnologik tartibga 
jadal o ‘tish jaray o n i ro ‘y berm oqda. Innovatsion tartib n in g aw algisidan 
farqi shundaki, fanning shakllanishi va davlat to m o n id a n m oliyalashtirish 
tizim idan texnologik va ilmiy innovatsiyalar barcha turlarini davlat to m o n i­
dan rag‘batlantirishga o ‘tish kuzatilm oqda.
H ozirda A Q S H d a va xususan, g'arbiy Y evropada, eng a w a lo Fransi- 
ya, G erm an iy ad a fan -tex n ik a siyosatining innovatsion siyosatga avlanishi 
ro ‘y berm oqda. U ning asosiy vazifasi — ilmiy va texnologik innovatsiya­
lar, eng a w a lo , kichik va o 'rta korxonalar u chun, shuningdek, o 'rta va 
qisqa m uddatli d astu rlar sohasida tezkor dversifikatsiva u ch u n eng qulay 
sh aroitlar yaratishdir. F an n i m oliyalash b o 'y ich a A Q SH ja h o n d a yetak- 
chi o ‘rinlardan birini egallaydi.
K o‘plab rivojlangan m am lakatlarda IT lM T ni m oliyalashdagi davlatning 
roli ancha faol b o ‘lib, faqat davlat tashkilotlari tom o nidan gin a amalga oshi- 
rilm aydi. H ozirgi vaqtda A Q S H da federal hukum at ulushi (m oliyalash 
m anbayi sifatida) b arch a xarajatlar salm og'ining 50 foizini tashkil etadi.
51

---

Bu ko‘rsatkich Buyuk Britaniya, Shvetsiya va G erm aniy ada 40 foiz a tro - 
fida, F ransiyad 57 foiz, Y aponiyada 28 foiz. IT IM T sohasining davlat to - 
m onidan bunday e ’tib o r bilan ko'p lab q u w a tlan ish i qonuniy b o ‘lib, b ir 
qator dalillar bilan izohlanadi.
Ilm iy tadqiqot konstruktorlik ishlari davlat to m o n id an turli shakllarda 
q o 'llab -q u w atlan ish i m um kin, jum ladan:
• ilmiy tad q iq o tlar uchun bevosita budjet m ablag‘lafini aj'ratish (dav­
lat tashkilotlari orqali m oliyalash, sh artn o m ala r tuzish, subsidiyalar ajra- 
tish). Ayni holatda davlat yirik xarajatlar talab qilinadigan va ko‘plab ta - 
vakkalchilikka ega bo'Igan fanning yetakchi y o ‘nalishlaridagi k o ‘p kapi- 
talli tadqiqotlarni m oliyalashni o ‘z b o ‘yniga oladi;
• ilmiy tadqiqotlarni (IT IM T ) bilvosita m oliyalashning turli usullari: 
xususiy kom paniyalar, innovatsiya jarayonini rag‘batlantirish, shuningdek, 
ular investitsiyasini yangi asbob-uskunalar olish uchun kengaytirish m aqsad- 
larida soliq va am ortizatsiya im tiyozlaridan foydalanish.
Davlat ayni vaqtda kichik tadqiqot biznesi uchun shart-sharoit yara- 
tishga k o ‘m aklashadi, davlat tom o n id an fan-texnika taraqqiyotini bevosi­
ta m oliyalash xususida t o ‘laroq to ‘xtab o ‘tam iz.
U chinchi usul b o ‘yicha subsidiyalar (grantlar) beriladi, subsidiyalar- 
ning o ‘ziga xosligini quyidagicha belgilash m um kin:
• ular kichik ijrochilarning asosiy ish joyida oylik ish haqidan va unga 
bog'liq b o ‘lm agan holda beriladi;
• subsidiyalar qaytarib berilm aydi;
• subsidiya olgan olim yoki ilmiy jam o a olgan m ab lag larn i m ustaqil 
sarflaydi.
AQSH davlat innovatsiya siyosatining obyekti — bu asosan xususiy 
biznesdir. D avlatning bu boradagi siyosati mavjud ilm iy-texnik yutuqlardan 
x o ‘jalikda foydalanishga, ilm iy-texnik m ajm uada ichki aloqalarni m us- 
tahkam lashga qaratilgan.
D avlat innovatsiya siyosatining usul va vositalari an ch a keng. B unga 
u yoki bu m a ’no d a biznesning innovatsion faolligini rag‘b atlan tiruv chi 
tu r li xil d a v la t ta d b ir la r i k ira d i. A m e r ik a lik m u ta x a s s is la rn in g
t a ’kidlashicha, eng sam arali tashkiliy shakllardan biri universitet — sa- 
n oat, tad q iq o t m arkazlari sanaladi. Davlat ishtirokida tashkil etiladigan 
bunday m arkazlar doirasida ju d a keng k o ‘lam dagi ilm iy-texnik m asala- 
larni hal etish im koni m avjud. S anoat korxonalari va u n iv ersitetlarn ing
ham korlikdagi tadqiqotlariga oid yirik d astu rlar d avlatn in g m aqsadli il­
m iy jih atd an ishtiro k ch ilar faoliyatining boshqa korporatsiya m ex aniz- 
m ini n azarda tutad i.
0 ‘zbekistonda AQSH davlat innovatsiya siyosatining m a’lum b ir to -
52

---

m onini qo'llash m um kinki, bunda davlat moliyaviy m ablag‘larining u m um - 
lashishini va sanoat m oddiy texnika bazasini m alakali oliy o ‘quv yurtlari 
k a d rla ri b ila n t a ’m in la s h i ra g ‘b a tla n tir ilis h i lo z im . U z o q istiq b o lg a
m o ‘ljallangan tavakkal ilmiy texnika loyihalariga m ablag1 ajratishga sanoat 
korxonalarini qiziqtirish u ch u n davlat dastlabki xarajatlarni o ‘z b o ‘yniga 
olib qolm asdan, ishtirokchi firm alarga kashfiyot va ixtirolardan foydala- 
nishda bepul litsenziyalar ham berishi kerak b o la d i.
A Q SH dagi eng yirik kom paniyalarda ishlab chiqarish hajm i k o ‘pin cha 
eng m aqbul m e ’yordan oshadi, ayn an shu narsa ilm iy texnika soha rivoj- 
lanishida m onopoliyani to ‘xtatadi, kichik firm alar faoliyatining m uvaffa- 
qiyati h am shunda. 0 ‘zbekistonda yirik firm alar sateliti (k o ‘m akchisi) si- 
fatida ishlaydigan kichik firm alarni tashkil etish u c h u n sh art-sh aro itlar 
yaratish zarur.
A ytay lik , Y a p o n iy a d a in n o v a tsiy a siy o sa tin i am a lg a o sh irish n in g
o ‘zgacha m exanizm i m avjud, ya’ni Y aponiya h u k u m atin in g dasturiy huj- 
jatlarida bayon etilgan ilmiy texnika yangiliklari yaratilishida strategik tad - 
qiqotlar yetakchilari, y o ‘lboshchilari guruhi o ‘qitilishini t a ’m inlashga qara- 
tilgan. Ayni paytda, innovatsiya siyosatini qayta k o 'rish zaruriyatidan ke- 
lib chiqqan holda, shu m am lakatning boshqalardan afzal b o ‘lgan o ‘z texnika 
va texnologiyasini ishlab chiqish h am d a tatb iq etish p a te n t, litsenziya sav- 
dosiga nisbatan talabchanlikni oshirish orqali rag ‘batlantiriladi.
Y apo n iy ad a ishlab chiqilgan m azk u r siyosat am alga oshirilishining 
o ‘ziga xos to m o n i sh undaki, k o m p an iy alarn in g loy ih alarg a (k o 'p in c h a
davlat to m o n id a n m oliyalanadigan) jalb etish m exanizm idir. D avlatning 
bu jarayond agi roli xususiy sektorda, ja m o a , san o a t, ilm iy tadqiqotlarni 
rag‘batlan tirish d a k o ‘rinadi. U b irinchi galda yirik korporatsiyalar bilan 
h am k o rlik qilishga intiladi.
Y aponiya tajribasi shuni k o'rsatadiki, dem ak, 0 ‘zbekistonda shaklla- 
nayotgan innovatsiya sohasi jiddiy texnologiyalarni am alga oshirish assot- 
siativ shaklda ilm iy tekshirish tashkilotlari va korxonalari im koniyatlarini 
vaq tinchalik yoki doim iy tarzd a birlashtirishni talab etadi. A lbatta, b u n d a 
b o sh lo y ih a n i am a ig a o sh irish u c h u n d av lat b u y u rtm a b erish o rq ali 
k o ‘m aklashm og‘i kerak.
S anoati rivojlangan ilg‘o r m am lak atlar innovatsiya siyosatining za m o - 
naviy davlat strategiyasiga xos b o ‘lgan b ir q a to r u m u m iy xususiyatlarini 
sanab o ‘tish m um kin:
• ilm iy tadq iq o tlarn in g davlat to m o n id a n m oliyalanishi;
• soliq va am ortizatsiya siyosatiga m os h olda rivojlangan kontrakt tizim i 
y o rdam ida biznesga ilm iy tad q iq o tla r u ch u n t a ’sir o ‘tkazish;
53

---

• universitetlar va davlat ilmiy m arkazlarida um um m illiy aham iyatga 
ega ilmiy tadqiqotlarni o'tkazish;
• ta ’lim tizim ini m oliyalash va tashkiliy takom illashtirish, ayniqsa, 
yuqori m alakali kadrlar tayyorlash;
• ilm iy-texnik m a ’lum otlarni tarqatish tizim ini yanada rivojlantirish.
Y uqorida sanab o'tilgan sanoati rivojlangan m am lakatlardagi davlat
innovatsiya sohasi strategiyasining um um iy tom onlarini u yoki bu d ara- 
jada 0 ‘zbekiston sharoitida q o lla sh m um kin. Bu o ‘rinda albatta, ilgari 
to 'p lan g an taj'riba, a n ’ana va hukum atning mavjud im koniyatlarini hisob- 
ga olish kerak bo'ladi.
F ransiyada ilm iy-texnikani rivojlantirish afzalliklarini ishlab chiqish 
vazifalari uch yo ‘nalishida olib boriladi. Birinchi darajadagi ishlar, asosan, 
ilmiy tad q iq o tla r ilmiy m arkazi (C N R S ) to m o n id a n am alga oshiriladi. 
M azkur m arkaz ilmiy tadqiqotlarni, ju m lad an , ijtimoiy va inson haqidagi 
fanlar b o !yicha tadqiqotlarni moliyalash borasidagi milliy agentlik sanala- 
di, u asosan, fundam ental tadqiqotlarni q o ‘llab-quvvatlaydi.
Ilmiy-texnika va innovatsiya rivojlanishining ustunliklarini bashorat qilish 
ham da belgilash b o ‘yicha ishlar esa, Fransiyadagi yirik xususiy sanoat va 
davlat korxonalari tom onidan amalga oshiriladi. Bu borada bir qator m uam - 
m olar mavjud b o ‘lsada, Fransiya yirik bashorat qilish loyihalarini am alga 
oshirish b o ‘yicha katta tajribaga ega. Xususan, atom va m olekulyar fizika, 
qattiq jism lar fizikasi rivojlanishi b o ‘yicha bashoratlar qilingan.
Italiyada m oliyalash va texnik im koniyatlar m uam m olari mavjud tar- 
m oqlarga oid korporatsiya va kichik innovatsiya firmalari o ‘rtasida n o m u s- 
tahkam aloqa mavjud. D anivada esa, «tarm oqlar sxemasi» (chizm asi) deb 
ataluvchi kichik innovatsiya firm alar tarm o g ‘i mavjud b o ‘lib, u Angliya, 
Ispaniva va A Q SH ga eksport qilinadi.
S h v e tsiy a va N o rv e g iy a d a is h c h ila rn in g b iz n e s d a is h tir o k ig a
ko'm aklashishda boy tajriba to ‘plangan. Buyuk Britaniya xususiy kapital- 
ni jalb etish c h o ra -ta d b irla rin i q o ‘llaydi. N id e rla n d iy a va B elgiyada 
texnologik reytingni yaratish uchun m untazam tarzda ishlovchi b anklar 
va innovatsiya m arkazlari tarm oqlari tashkil etilgan.
Innovatsion jarayonlarni doim iy tadqiq etish uchun Evropa ham jam i- 
yati 1983-yilda S P R IN T innovatsiyalar va tex n ologiyalarn i u zatishg a 
k o !m aklashishning strategik dasturini yaratdi. Bu Yevropada innovatsion 
jarayonlar sam aradorligini belgilovchi om illarni davriy tadqiq etishni bosh- 
lab berdi. Ushbu dasturni amalga oshirish natijasida to ‘plangan m a’lum otlar 
«innovatsiya t o ‘g ‘risidagi yashil kitob», deb nom lanuvchi m a ’ru zan ing
yozilishiga sabab b o ‘ldi. U nda innovatsiya jarayonlarini rag‘batlantirishning 
mavjud im koniyatlari taklif etilgan.
54

---

M D H m a m la k a tla r id a g i iq tis o d iy is lo h o tla r g a te x n ik j i h a t d a n
k o ‘m aklashish b o ‘yicha TAS1S dasturi birinchi galda o ‘z oldiga xususiy- 
la s h tiris h n in g b o z o r sh a k lla ri, m o liy a , ta d b irk o rlik n i riv o jla n tiris h , 
tadbirkorlik infratuzilm asini yaratish sohalaridan Y evropa N o u -X au tajri- 
balarini o ‘zlashtirishga qaratilgan. K o'rinib turibdiki, u asosan boshqaruv, 
axborot va m oliya sohasidagi loyihalarni m oliyalashga qaratilgan.
IN T A S dasturi esa, axborotlar va xodim lar bilan ilm iy-texnik alm ashu- 
vining a n ’anaviy ko operativ shakli sanaladi, u innovatsiya sohasi u ch u n
deyarli aham iyatsiz.
X ulosa qilib aytganda, innovatsiya jarayonlarini boshqarish b o 'y ich a 
rivojlangan m am lak atlar tajribasidan foydalanish ilm iy-texn ik t a ’lim tizi- 
m ini m odem izatsiyalashning ilmiy im koniyatlarini ochish, xorij texnologi- 
yasini keltirish, raq obatbardoshlik y o ‘nalishlarini aniqlash va bo sh qa m a- 
salalarni hal etishga qaratilgan.