Ър. Исматулдаев, А. Н. Ма судов, А. Х. Абдуллаев Б. М. Ахмедов, А. А. Аъзамов


Download 1.73 Mb.
bet19/96
Sana08.05.2023
Hajmi1.73 Mb.
#1446646
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   96
Bog'liq
Metrologiya ДАРСЛИК МКК учун

Асосий катталкк деб курилаётган тизимга кирадиган за шартли разишда тизимнинг бошка кагталикларига нисбатан мустакил кабул цилиб олинадиган катталикка айтилади. Масалан, масофа (узунлик) вакт, температура, ёрутлик кучи каиилар.
Х,осилаеий катшалик деб тизимга кирадиган ва тизимнинг бир нечта асосий катталиклари оркали таърифланадиган катталикка айтилади. Масалан, тезлик, тезланиш, электр каршилиги.
2.2. Катталлкнинг улчамлиги
Хар бир хосса куп ёки кам даражада ифодаланиши, яъни микдор тазсифига эга булиши мумкин экан, демак бу хоссани хам улчаш мумкин.
Катталикларнинг сифат тавсифларини расмий тарзда ифодалашда улчамдикдан фойдаланаммз.
KammaxuxHUHZ улчамлиги деб, шу катталикнинг тизимдага асосий катталиклар билан богликлигини курсатадиган за пропорционаллик коэффициента 1га тенгбулган ифодага айтилади. 68
Катталикларнинг улчами dimension - улчам, улчамлик маъносини биллирадиган (ингл.) сузга асосланган холда dim символи билан белгиланади.
Одатда, асосий катталикларнинг улчамлиги мое холдаги бош харфлар билан белгиланади, масалан,
узунлик - dim 1 = L; масса - dim m - М; вакт dim t = Т.
Хосилгьий катталикларнинг у'-лчамлиггни аникдашда куйидаги к,оидаларга амал килиш лозим:

  1. Тенгламанпнг унг ва чап томонларининг улчамлиги мое келмаслиги мумкин эмас, чунки, факат бир хил хоссаларгина узаро солиштирилиши мумкин. Бундан хул оса килиб айтадиган булсак, факат бир хил у'лчамликка эга б\лган катталикларнигина алгебраик кушишимиз мумкин.

  2. Улчамликларнинг алгебраси клттювчандир, яъни факатгина купайтириш амалидан иборатдир.

2.1. Бир нечта катталикнинг купайтмасгншнг улчамлиги уларнинг
улчамликларининг купайтмасига тент, яъни: A,B/CQ
катталикларининг кийматлари орасидаги богланиш Q * ABC
к5т>инишда берилган булса, у холла
dim Q = (dim A)(dim B)(dim Q.
2.2. Бир катталикни бошкао1га булншдаги булинманинг улчамлиги
уларнинг ул чамлнкл а ршшш нисбатига тенг, яъни Q = А/В булса, у
холда
dim Q = dim А / dim В.
69
2.3. Даражага кугарилган ихтиерий катталикнинг улчамлиги унинг улчамлигини шу даражага оширилганлигига тенгдир, яъни, Q = Ап булса, у х,олда,
dim Q ■ dim nA. Масалан, агар тезлик v = i/t булса, у хрлда
dim v * dim 1 / dim t» L/Г » UP1. Шундай килиб, хрсилавий катталикнинг улчамлигини ифодалашда куйидаги формуладан фойдаланишимиз мумкин:
dim Q * LnMmTk...v бунда, L, М, Т..., - мое равишда асосий катгаликларнинг улчамлиги;
n, m, к..., - улчамликнинг даража курсаткичи. Хар бир улчамликнинг даража курсаткичи мусбат ёки манфий, бутун ёки каср сонга ёхуд нолга тент булиши мумкин. Агар барча даража курсаткичлари нолга тент булса, у хрлда бундай катталикни улчамсиз катталик дейилади. Бу катталик бир номдаги катталикларнинг нисбати билан аникданадиган нисбий (масалан, диэлектрик утказувчанлик), логарифмик (масалан, электр куввати ва кучланишининг логарифмик нисбати) булиши мумкин.
Улчамликларнинг назарияси одатда хосил килинган ифода (формула)ларни тездан текшириш учун жуда кул келади. Баъзан эса бу те'кширув номаълум булган катталикларни топиш имконини беради.
2.3. Катгаликларнинг бирликлари
Муайян объектни тавсифловчи катталик шу объект учун хос булган
микдор тавсифига эга экан, бу каби объектлар узаро биргаликда
курилаётганда факат мана шу микдор тавсифларига кура 70
тафовутланади. Бунинг учун эса солиштирилаётганда объектларарю бирор бир асос булиши лозим. Бу асрсга содиштириш бирлиги дейилади. Айнан мана шундай тавсифлаш асосларига катталикнин бирлиги деб ном берилган.
Курилаётган физикавий объектнинг ихтиёрий бир хоссасининг микдор тавсифи булиб унинг улчами хизмат килади. Лекин "узунлик улчами", "Масса улчами", "сифат курсаткичининг улчами" дегандан кура "узунлиги", массаси", "сифат курсаткичи" каби ибораларни ишлатиш хам лексик жихатдан,хам техникавий жихатдан уринли булади.Улчам билан киймат тушунчаларини бир-бирига адаштириш керак эмас. Масалан, 100 г, 105 мг, 10"4 т - бир улчамни 3 хил куринишда ифодаланиши булиб, одатда "масса улчамининг киймати" демасдан, "массаси (...) кг" деб гапирамиз. Лемак катталикнинг киймати деганда унинг улчамини муайян сонли бирликларда ифодаланишини тушунишимиз лозим.
Катталикнинг улчами - айрим олинган моддий объект, тизим, %одиса ёки жараёнга тегишли булган катталикнинг микдори булиб ^исобланади.
Катталикнинг киймати - кабул килинган бирликларнинг маълум бир сони билан катталикнинг микдор тавсифини аниклаш,
Кийматнинг сонлар билан ифодаланган таркибий кисмини катталикнинг сонли киймати дейилади. Сонли климат катталикнинг улчами нолдан канча бнрликка фаркданади, ёки удчаш бирлиги сифатида олинган улчамдан канча бирлнк катта (кичик) эканлигини билдиради ёки бошкача айтганда Q катталигининг киймати уни улчаш
Л
бирлигитшг улчами [Q] ва сонли киймати q билан ифодаланади деган маънони англашимиз лозим:
Q-q[Ql.
Энди яна катталикнинг бирлигига кайтамиз. Икки хил металл кувур берилган булиб, бирининг диаметри 1 м, иккинчисиники 0,5 м. Уларнинг икковини диаметр буйича солиштириш учун, муайян бир асос сифатида олинган бирлик киймати билан солиштиришимиз лозим булади
Катталикнинг бирлиги деб - таъриф буйича соний кцммати 1га тенг кц.\иб олинган катталик тушунилади
Ушбу атама катталикнинг кийматига кирадиган бирлик учун купайтирувчи сифатида ишлатилади. Муайян катталикнинг бирликлари узаро улчамлари билан фаркданиши мумкин. Масалан, метр, фут ва дюйм узунликнинг бирликлари булиб, куйидаги хар хил улчамларга эга -1 фут = 0,3048 м, 1 дюйм = 25,4 мм.га тенгдир.
Катталикнинг бирлиги хам, катталикнинг узига ухшаш асосий ва хосилавий бирликларга булинади:
Катталикнинг асосий бирлиги деб бирликлар тизимидаги ихгпиёрий равишда танланган асосий катталикнинг бирлигига айтилади.
Бунга мисол килиб, LMT - катталиклар тизимига тутри келган МКС бирликлар тизимида метр, килограмм, секунд каби асосий бирликларни олишимиз мумкин.
Хрсилавий бирлик деб, берилган бирликлар тизимининг бирликларидан тузилгап, таърифловни тенглама асосида келтириб чик/грилувни щосилавий катталикнинг бирлигига айтилади.
71
Хрсилавий бирликка мисол килиб 1 м/с - халкаро бирликлар тизимидаги тезлик бирлигини; 1 Н = 1 кг. м/с2 куч бирлигини олишимиз мумкин.
2.4. Халкаро бирликлар тизими
1960 йили улчов ва огирликларнинг XI Бош конференцияси Халкаро бирликлар тизимини кабул килган булиб, мамлакатимизда бу SI (SI -Systeme international) халкаро бирликлар тизими деб юритилади.
Кейинги Бош конференцияларда SI тизимига бир катор узгартиришлар киритилган. Хрзирги хрлати ва оирликларга кушимчалар ва купайтиргичлар хакидаги мавжуд маълумотлар 2.1- ва 2.2-жадвалларда келтирилган.
Х^собларда, илмий тадкикотлар ва узаро олди-сотти ишларида халкаро бирликлардан фойдаланиш узаро мутаносибликнинг таъминланишига муносиб замин яратади.
2.5. Бирликлар ва улчамларни белгилаш хамда ёзиш кридалари
Катталикларнинг бирликларини белгилаш ва ёзишда стандартлар асосида меьёрланган тартиб ва ^коидалар мавжуд. Бу кридалар ва тартиблар ГОСТ 8.417-81 да атрофлича ёритилган.
1. Бирликларни ифодалаш учун махсус харфлар ёки белшлардан
фойдаланиш мумкин - А, Вт, % ва хоказолар.
2. Бирликни ифодаловчи харф тутри шрифт билан ёзилади.
Қскартириш максадида нухтадан фойдаланишга рухсат этилмайди.
73
Халкаро бирликлар тизими
2.1-жадвал






Download 1.73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   96




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling