Ър. Исматулдаев, А. Н. Ма судов, А. Х. Абдуллаев Б. М. Ахмедов, А. А. Аъзамов


Булгусида эгаллайдиган мутахассислигингиз доирасида улчашларнинг ахамиятк кдндай?


Download 1.73 Mb.
bet18/96
Sana08.05.2023
Hajmi1.73 Mb.
#1446646
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   96
Bog'liq
Metrologiya ДАРСЛИК МКК учун

Булгусида эгаллайдиган мутахассислигингиз доирасида улчашларнинг ахамиятк кдндай?

  • Республикамиздаги метрология фанииинг ривожланишида кдндай боскичларни курсатишимиз мумкин?

  • Илм-фан ва иктисодиётнинг ривожланишида шарк. метрологиясининг тутганурни.

  • К,андай сабабларга кура тарихда худудимиздаги булган улчовлар ва улчаш бирликлари бошка давлатлардаги улчашлар учун асос булиб хизмат килган?

  • Республикамизнинг метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштирйш буйича миллий идораси хацида нималарни биласиз?

  • Метрологих хизмат билан метрологик таъминотнинг тафовутлари.

  • Метрологик таъминотнинг кандай асослари мавжуд?

    10. Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштирйш буйича кандай
    халкаро ташкилотларни биласиз?

    64
    2 боб КАТГАЛИКЛАР
    2.1. Катталиклар хаклда
    Атрофимиздаги хаёт узлуксиз тарзда кечадиган муайян жараёнлар, вокеалар ва ходисаларга нихоятда бой булиб, уларни купини аксарият холларда сезмаймиз ёки эътиборга олмаймиз. Четдан Караганда уларнинг орао!да богликлик ёки узлуксизлик билинмаслиги хам мумкин. Баъзиларига эга шунчалик куникиб кетганмизки, аник бир суз билан ифодалаш керак булса, бироз кийналиб турамизда, "...мана шу-да!" деб куямиз. Хрзирги сухбатимиз барчамиз билиб-билмайдиган, куриб-курмайдиган ва сезиб-сезмайдмган катталиклар хакида боради.
    Катталикларнинг таърифини келтиришдан олдин уларнинг мохиятига мукаддима келтирсак.
    Ён-верингизга бир назар ташланг, хар хил буюмларни, жонли ва жонсиз предметларни курасиз. Балки олдингизда дустларингиз хам утиришгандир (албатта даре тайёрлаб!). Гарчи бу санаб утилганлар бир-бирларидан тубдан фарк килса хам хозир куришимиз керак булган хоссалар ва хусусиятлар буйича улардаги муайян умумийликни куришимиз мумкин. Масалан, ручка, стол ва дустингизни олайлик. Булар бир-биридан канчалик узгача б)глмасин, лекин узларида шундай бир умумийликни касб этганки, бу умумийлик уларнинг учаласида хам бир хилда тавсифланади. Агарда ran уларнинг катта-кичиклиги хусусида борадиган булса, бирор бир йуиалиш буйича олинган ва аник чегарага (ораликка) эга булган маконни ёки масофани тушунамиз. Айнан мана шу хосса учала объект учун бир хил маънога эга. Ушбу
    65
    маъно нуктаи назаридан карайдиган булсак, улар орасидаги тафовут факат кийматдагина булиб колади. Еки огирлик тушунчасини, яъни мисол тарикасида олинган объектларнинг Ерга тортилишини ифодалайдиган хусусиятини оладиган булсак хам, мазмунан бир хилликни курамиз. Бунда хам улар орасидаги тафовут уларнинг Ерга тортилиш кучининг катта ёки кичиклигида, яъни кийматидагина булади. Биз буни оддийгина килиб огирлик деб атаб куямиз. Бу каби хусусиятлар талайгина булиб, уларга катталик номи берилган.
    Катталиклар жуда куп ва турли-туман, лекин уларнинг барчаси хам иккитагина тавсиф билан тушунтирилади. Бу сифат ва микдор тавсифлари
    Сифат тавсифи олинган катталикнинг мохиятини, мазмунини ифодалайди (тавсиф хисобланади). Гап масофа борасида кетганда муайян олинган объектнинг улчамларини, узун-кискалигини ёки баланд-пастлигини билдирувчи хусусиятни тушунамиз, яъни куз олдимизга келтирамиз. Буни оддийгина бир тажрибадан билишимиз мумкин. Бир дакикага бошка ишларингизни йигиштириб, куз олдингизга огирлик ва температура номли катталикларни келтиринг... Хуш, уларнинг сифат тавсифларини сеза олдингизми. Бир нарсага ахамият беринг-а, огирлик деганда кандайдир бир мавхум, огир ёки енгил объектни, аксарият, тарози тошларини куз олдига келтиргансиз, температура тутрисида ran борганда эса, исснк-совукликни билдирувчи бир нарсани гавдалантиргансиз. Айнан мана шулар биз сизга гушунтирмокчи булган катталикнинг сифат тавсифи булиб хисобланади.
    66
    Энди олинган объектларда бирор бир катталик тугрисида
    сузлайдиган булсак, бу объектлар узида шу катталикни куп ёки кам
    "мужассамлаштирганлигини" шох>1ДИ буламиз. Бу эса катталикнинг
    мивдор тавсифи булади. —
    Мана энди катталикнинг таърифини келтиришимиз мумкин: Катталик - Сифат томонидан купгина физикавий объектларга (физикавий тизимларга, уларнинг холатларига ва уларда утаётган жараенларш) нисбатан умумий булиб, мимфор томонидан %ар бир объект унун хусусий булган хоссадир.
    Таърифда келтирилган хусусийлик бирор объектнинг хоссаси иккинчисиникига нисбатан маълум даражада каттарок, ёки кичикрок. булишини ифодалайди.
    Виз урганаёгган метрология фани айнан мана шу катталиклар билан боглик, булганлиги сабабли, бундан кейин оддийгина "катталик" деб атаймиз. "Катталик" атамасидан хоссанинг факат миждорий томонини ифодалаш учун фойдаланиш тугри эмас (масалан, "масса катталигии, "босим катталигии деб ёзиш), чунки шу хоссаларнинг узи катталик булади. Бунда катталик улчами деган атамани ишлатиш тугри хисобланади. Масалан, маълум жисмнинг узунлиги, массаси, электр каршилиги ва хрказолар
    Х,ар бир физикавий объект бир канча объектив хоссалар билан тавсифланиши мумкин. Илм-фан тараккиёти ва ривожланиши билан бу хоссаларни билишга талаб ортиб бормоада. Эфзир замонавий улчаш воситалари ёрдамида 70дан ортик, катталикни улчаш имконияти мавжуд. Бу курсаткич 2005 йилларга бориб 200дан ортиб кетиши кутилмокда.
    67
    Кугшнча катталикникг урнига параметр, сифат курсаткичи, тавсиф (характеристика) деган атамалар кулланишига дуч келамиз, Лекин бу атамаларнинг барчаси мохиятан катталикни ифодалайди.
    Муайян гурухлардаги катталикларнинг орасида узаро богликлик мазжуд булиб, уни физикавий оогланиш тенгламалари оркали ифодалаш мумкин. Масалан, вакт бирлигидаги утилган масофа буйича тезликни аниклашимиз мумкин. Мана шу богланишлар асосида катталикларни икки гурухга булиб куридади: асосий катталиклар ва хосилавий катталиклар.

    Download 1.73 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
  • 1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   96




    Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
    ma'muriyatiga murojaat qiling