R. O. Oripov, n X. Xalilov

371
www.ziyouz.com kutubxonasi

38-rasm.  Yeryong‘oq.  1,  2  -   rivojlangan  unib  chiqish  va  gullash  fazalarida- 
gi  o'simlik;  3  — poyaning  bargli  va  gulli  qismi;  4  —  mevani  butuni
va  kesilgani.
siya  materiallari  tayyorlashda  hamda  yonilg‘i  (o‘tin)  sifatida  foydala­
niladi.
0 ‘zbekistonda  araxis  dehqon  xo‘jaliklari,  tomorqalarda  ko‘p  eki­
ladi.  Dunyo  bo‘yicha  22  mln  gektar  maydonni  egallaydi.  Eng  ko‘p 
Hindiston,  Xitoy,  Indoneziyada  ekiladi.  U  Amerikaning  tropik  ham 
subtropik  mamlakatlarida,  Afrikada  keng  tarqalgan.
Yer  yong'oqning  vatani  Janubiy  Amerika,  u  yerdan  Fillipinga,  keyin
372
www.ziyouz.com kutubxonasi

Yaponiyaga  va  Xitoyga  tarqalgan.  Yevropaga  Xitoydan  keltirilgan,  shu­
ning  uchun  uni  Xitoy  yong'og'i  deb  ham  atashgan.
0 ‘zbekistonda,  asosan,  sug'oriladigan  yerlarda  ekiladi,  hosildorli- 
gi  30—40  s/ga,  Andijon  nav  sinash  uchastkasida  hosildorligi  61  s/ga 
ga  yetgan.
Botanik  ta ’rifi.  Yeryong'oq  dukkakdoshlar  (Fabaceae)  turkumiga 
kiradi.  Bu  turkumga  30  tur  kiritiladi.  U lar  orasida  madaniy  va  yov- 
voyi  turlar  bor.  Eng  ko‘p  ekiladigan  tur  Azachis  hypogaea  L.  vulgazis 
L.  madaniy  yeryong'oq.  Yeryong'oq  bir  yillik  o ‘tsimon  o ‘simlik.  Ildiz 
tizimi  o ‘q  ildiz  va  yon  ildizlardan  iborat,  tuproqda  190  sm  chuqurlik- 
ka  kirib  boradi.  Ildizlarida  ko‘p  tuganaklar  hosil  bo'ladi.
Poyasi  tik  o'sadi,  bo‘yi  80  sm  yetadi.  Bitta  poyadan  4—20  yon 
shox  hosil  bo'ladi.  Shoxlari  asosida  yumaloq,  uchida  to‘rt  qirrali,  tuk- 
langan.  Ikki  xil  shakli:  tup  va  yotib  o'suvchi  shakllari  bor.  Tup  shak- 
lida  o'sadigan  o'simliklarning  bo‘yi  o'rtacha  30—40  sm  tik  o'sadi,  yer 
bag‘irlab  o'sadiganlariniki  20—25  sm,  tup  diametri  1  m  ga  yetishi 
mumkin.
Barglari  juft  patsimon,  murakkab,  oval  yoki  teskari  tuxumsimon 
shaklda,  yashil  yoki  to ‘q  yashil  yaproqlardan  iborat.  Barg  bandi  va 
yaprog'i  tukli.
Guli  bitta  yoki  ikki-uchtadan  bo‘lib  barg  qo‘ltig‘ida  joylashgan. 
Rangi  sariq,  to ‘q  sariq.  Guli  o‘zidan  changlanadi.  Yeryong‘oqning  yer 
usti  poyasidagi  gullaridan  boshqa,  poyasining  yer  osti  qismida  mayda 
kleystogam   gullari  bor.  Bu  gu llar  ran gsiz,  ochilm aydi.  G ul 
urug'langandan  keyin,  ko‘p  o‘tmay,  uchi  o ‘tkirlashgan,  naycha  shak- 
lidagi  ginofor  o‘sa  boshlaydi.  Uchida  urug'langan  tuguncha  bo‘lgan 
ginofor  о ‘sib  8—9  sm  chuqurga  kiradi.  Tuguncha  gorizontal  holatda 
o‘sa  boshlaydi,  oqaradi,  dukkakka  aylanadi.  Tuproqqa  tegmay  qolgan 
ginofor  quriydi,  meva  hosil  qilmaydi.
Mevasi  —  pillasimon  yoki  silindrsimon  dukkak,  bir  necha  joyi  bu- 
kilgan  uzunligi  2—6  sm.  Rangi  somonsimon,  yuzasi  to'rsimon.  Po‘chog‘i 
dukkak  vaznining  25—40  %  ini  tashkil  qiladi.  Tup  shaklidagi  o'simlikda 
dukkagi  ildiz  atrofida  g‘uj  bo‘lib  joylashadi,  yer  bag‘irlab  o'sadigan 
shaklida  tarqalib  joylashadi.  Dukkaklaming  1000  vazni  500—1900  g. 
Dukkaklar  chatnamaydi.  Urug'i  yumaloq,  oval,  cho'zinchoq,  bo‘yi
1—2  sm,  och  pushti,  och  qizil,  kulrang,  1000  vazni  200-1200  g. 
0 ‘rtacha  400—500  g.
Biologiyasi.  Yeryong'oq  —  issiqsevar  o'simlik.  Urug‘lari  12  °C  ha- 
roratda  ko'kara  boshlaydi.  Maysalari  —1  °C  sovuqda,  voyaga  yetgani
2 
°C  da  nobud  bo'ladi.  0 ‘simlikning  rivojlanishi  uchun  eng  maqbul 
harorat  25—28  °C.  Harorat  12  °C  dan  pasaysa  mevalar  hosil  bo‘lmaydi. 
t  Yangi  kovlangan  dukkaklarining  urug‘i  —3  °C  da  unuvchanligini 
yo‘qotadi.
Yeryong'oq  namsevar,  issiqsevar  qisqa  kun  o'simligi.  Namga  eng 
talabchan  davri  gullash  boshlanishidan  mevalar  hosil  bo'lishining  oxiri-
373
www.ziyouz.com kutubxonasi

gacha.  Bu  davrda  nam lik  yetishmasligi  gullash  va  meva  hosil 
bo'Hshining  to'xtashiga  olib  keladi,  hosil  keskin  pasayadi.  Ekishdan 
gullashgacha  yeryong'oqning  namga  talabchanligi  past,  qurg'oqchilikka 
ham  chiday  oladi.  Dukkaklarning  pishishi  bilan  suvga  bo‘lgan  talabi 
kamayadi.  0 ‘suv  davri  oxirida  ortiqcha  namlik  o ‘suv  davrini  uzaytira- 
di,  pishishni  kechiktiradi.
0 ‘zbekistonda  yeryong‘oq  unumdor,  g‘ovak,  yaxshi  ishlov  berilgan, 
begona  o ‘tlar  bosmaydigan  yerlarga  joylashtiradi.  Og‘ir,  sho'rxok  va 
botqoq  tuproqlar  yeryong‘oq  uchun  yaroqsiz.  Mexanik  tarkibi  yengil 
tuproqlarda  yaxshi  o‘sadi,  yuqori  hosil  to ‘playdi.
0 ‘sish  davri  navlar,  agrotexnikaga  bog'liq  holda  120—160  kun.
Navlari.  Qibray—4  navi  Davlat  reyestriga  kiritilgan.
Sug‘oriladigan  yerlarda  yeryong‘oq  yetishtirish  texnologiyasi. 
Yeryong‘oq  sug‘oriladigan  yerlarda,  yetishtirish  texnologiyasiga  rioya 
qilinganda  gektaridan  30—40  s  hosil  berishi  mumkin.  Hosildorligi  20— 
30  s/ga  bo'lganda  har  gektarda  100—120  kg  biologik  azot  qoldiradi. 
Shuning  uchun  yeryong‘oq  g‘o ‘za,  kuzgi  don  ekinlari,  makkajo‘xori, 
sabzavot  ekinlari  uchun  yaxshi  o‘tmishdosh.  Yeryong‘oqni  almashlab 
ekishlarda  kuzgi  bug‘doy,  arpa,  javdar,  oraliq  ekinlar,  g‘o ‘za,  kar- 
toshkadan  keyin  joylashtirish  maqsadga  muvofiq.
0 ‘g‘itlash.  Yeryong‘oq  organik  va  m a’danli  o‘g‘itlarga  juda  ta­
labchan.  Organik  o‘g‘itlardan  chirigan  go‘ng  15—20  t/ga  solinishi  yaxshi 
natija  beradi.  Chirimagan  go‘ng  yoki  yarim  chirigan  go‘ng  solinganda 
tuxum  qo‘yuvchi  qarsildoq  qo‘ng‘iz  g'umbagi,  simqurt  va  lining 
qo‘ng‘izlari  ko‘payib  ketib,  yosh  dukkaklarga  zarar  keltiradi.
M a’danli  o‘g‘itlarning  yillik  me’yori  azot  10—15  kg,  fosfor  60—80 
kg,  kaliy  40—60  kg/ga  ni  tashkil  qiladi.  Fosforli,  kaliyli  o‘g‘itlar  yerni 
haydashdan  oldin,  azotli  o‘g‘it  ekish  oldidan  beriladi.
U rugiar  ekish  oldidan  nitragin  yoki  rizotrofin  bilan  ishlanadi.  Rizo- 
trofinni  1  ga  ekiladigan  urug'ga  200  g  me’yorda  aralashtrib  ekish, 
dukkaklar  hosilini  15—20  %  oshiradi.
Tuproqni  ishlash.  Yeryong‘oq  ekiladigan  dalalar  kuzda  shudgor  qili­
nadi.  Yerni  haydash  chuqurligi  30—32  sm,  yangi  o ‘zlashtirilgan  yer­
larda  haydash  chuqurligi  20—22  sm  bo'ladi.  Bahorda  yer  boronalana- 
di,  chizellanadi,  mola  bosib  ekishga  tayyorlanadi.
Urug‘lami  ekishga  tayyorlash.  Ekish  uchun  yirik,  kasallanmagan, 
zararkunandalardan  jarohatlanmagan  urug‘lardan  foydalaniladi.  Ekish­
dan  oldin  urug‘lar  panoktin  bilan  2  k g/t  m e’yorda  ishlanadi. 
Urug‘ekiladigan  kun  nitragin  bilan  ishlanadi.
Ekish.  Yeryong‘oq  tuproq  harorati  12  °C  qiziganda  aprel  oyining 
birinchi,  ikkinchi  o ‘n  kunligida  ekila  boshlanadi.  Ekish  muddati  ja- 
nubiy  viloyatlarda  ertaroq  boshlanishi  mumkin.
Ekish  SPCH —6A,  SUK—24  yolci  chigit  ekadigan  seyalkalarda 
o'tkaziladi.  Qator  oralari  60,  70,  90  sm  qilib  ekiladi.  Ekish  m e’yorini 
belgilashda  bir  gektarda  100—120  ming  dona  o‘simlik  qoldirilish  hisobga
374
www.ziyouz.com kutubxonasi

olinadi.  Urug'  yirikligiga  qarab  ekish  m e’yori  60—80  kg/ga,  dukkaklar 
ekilganda  ekish  m e’yori  25—30  %  oshiriladi.  U rug'lar  mexanik  tarkibi 
yengil  tuproqlarda  6—8  sm,  og'ir  tuproqlarda  4—5  sm  chuqurlikka 
ekiladi.  Keyingi  yillarda  yeryong'oqni  pushtalarga,  ayniqsa,  zaxkash 
yerlarda  ekish  yaxshi  natija  bermoqda.
Parvarishi.  Ekilgandan  keyin  qatqaloq  hosil  bo'lsa,  unib  chiqqun- 
cha  boronalash  o'tkaziladi.  Maysalar  hosil  bo'lgandan  keyin  qator 
oralari  kultivatsiya  qilinadi.  Qator  oralarini  ishlash  sug'orishlardan  keyin, 
yer  yetilishi  bilan  o'tkaziladi.
Yeryong'oq  maysalari  hosil  bo'lishidan  gullashgacha  namlikka  kam 
talabchan  va  shuning  uchun  bu  davrda  bir  marta  sug'orish  kifoya  qila­
di.  Gullashdan  dukkaklarni  yetilishigacha  tuproqda  namlik  CHDNS 
70  %  dan  kam  bo'lmasligi  lozim.
Sug'orish  m e’yori  700—1000  m3/ga.  Mavsumiy  sug'orish  m e’yori 
4000-5000  m3/ga  ni  tashkil  qiladi.
O 'suv  davrida  su g 'o rish lar  soni  4 —5  m artaga  yetkaziladi. 
Yeryong'oqning  o'sish  davrida  ekinzorni  begona  o'tlardan  toza  holda 
saqlash,  o'toq  qilish,  ginoforlar  hosil  bo'lganda  qator  oralarini  yum- 
shatib,  tup  atrofiga  tuproqni  uyumlash  ishlari  amalga  oshiriladi.
Hosilni  yig‘ishtirish.  Yeryong'oq  hosilining  pishishi,  o'simlikning 
sarg'aya  boshlashi,  dukkaklarning  to'lishi,  ginoforlarning  oson  uzilishi 
bilan  belgilanadi.  Hosil  sentabr  oyida  pishib  yetiladi.  Hosil  AP—70 
rusumli  yeryong'oq  yig'ishtiruvchi  maxsus  pritsepli  mashinalar  bilan 
ikki  fazali  usulda  yig'ishtiriladi.  Dastavval  o'simlik  ildizlari  qirqiladi, 
o'simlik  tuproqdan  sug'iirib  olinadi,  qoqiladi,  dastalanadi  va  mashina- 
ning  uch  yurishida  olti  qator  yanchiladigan  qilib  taxlanadi.  O'simlik 
kovlab  olingandan  keyin  3—5  kun  o'tgach,  dukkaklardagi  namlik 
20—25  %  bo'lganda  hosil  SK^5  kombaynlari  MA—1,5  moslamalari 
bilan jihozlanib,  yanchib  olinadi.  Namlik  yuqori  bo'lsa  dukkaklar  quri- 
tiladi.  Namlik  8  %  bo'lgan  holda  dukkaklar  saqlanadi.
9.5.  MOYLI  Z IG ‘IR
Moyli  zig‘ir  muhim  texnikaviy  ekinlardan  biri  —  poyasidan  tola, 
urug'idan  qimmatbaho  moy  olinadi.  Urug'i  tarkibida  30—47,8  %  moy 
bor.  Zig'ir  moyi  texnikada,  lak,  bo'yoqlar  tayyorlashda,  lenoleum, 
klyonka,  yomg'ir  o'tmaydigan  materiallar,  sharlar  ishlab  chiqarishda 
ishlatiladi.
Kunjarasi  tarkibida  33,3  %  oqsil  va  boshqa  to'yimli  moddalar 
saqlaydi.  100  kg  kunjarasida  186  o.b.  bor.  To'yimliligi  yuqori.  Pishib 
yetilmagan  urug'lar  tarkibida  zaharli  sinil  kislotasi  bor.  Bunday  kun- 
jaralarni  mollarga  qizdirib  (dimlab)  berish  kerak.
Zig'ir  poyalaridan  sifatli  qog'oz  tayyorlanadi,  tola  olinadi.  Sershox 
poyalardan  sifatsiz  tola  olinadi.  Poyasidan  tolaning  chiqishi  10—13  %.
375
www.ziyouz.com kutubxonasi

Kalta  tolalardan  arqon  va  dag'al  materiallar  tayyorlanadi.  Zig'ir  poya- 
lari  issiq  saqlovchi  vosita  sifatida  foydalanilishi  mumkin.  Uning  to £poni 
yaxshi  oziqa.
Moyli  zig'ir  O'zbekiston,  Ukraina,  Tojikiston  va  Rossiyaning  ay- 
rim  viloyatlarida  ekiladi.  Ammo  moyli  zig'ir  tolali  zig'irga  nisbatan 
kam  ekiladi.
Moyli  zig'ir  hosildorligi  tuproq-iqlim  sharoitlariga  ko'ra  turlicha. 
O'zbekistonning  lalmikor  maydonlarida  urug'  hosili  4—5  s/ga,  shartli 
sug'oriladigan  yerlarda  16—20  s/ga.
Bu  ekin  juda  qadim  zamonlardan  buyon  Markaziy  Osiyoda  yetish- 
tirila  boshlangan  (g'o'zadan  ham  oldin).  Vatani  O'rta  dengiz  sohili  va 
Osiyo.  Dunyoning  hamma  joyida  uchraydi,  sifatli  tola  va  moy  olinadi.
Botanik  ta’rifi.
 
Linaceae  L.  oilasiga  mansub  bir  yillik  o'tsimon 
o'simlik.  Udizi  o‘q  ildiz,
 
1 —1,5  m  chuqurlikka  kirib  boradi.  Kungabo­
qar  va  maxsarga  nisbatan  ildizlari  kuchsiz  rivojlangan,  ko'plab  yon 
shoxlar  hosil  qiladi.  Zig'ir  ildizlari  tuproqdan  oziqa  moddalarni  sekin 
o'zlashtiradi.
Poyasining
 
uzunligi  lalmida  20—60  sm,  shartli  sug'oriladigan  yer­
larda  60—70  sm.  Poyalari  ingichka,  shoxlanishi  nav  xususiyatlariga 
bog'liq.  Yon  shoxlari  ko'pincha  4—8  ta  bo'ladi.
Poya  po'stlarining  tagida  lub  tolalar  bor.  Tolaning  uzunligi  zi- 
g'iфoyasi  bo'yicha,  yon  shoxlarining  ko'p  yoki  kamligiga  bog'liq  bo'ladi. 
Yon  shox  bo'lgan  joyda  tolalar  uziladi.  Sifatli  tola  baland  bo'yli  tolali 
zig'irdan  olinadi.
Barglari
 
mayda,  bandi  yo'q,  ingichka,  lansetsimon  shaklda.  Gullari 
ko'k,  havorang,  binafsha  rangda,  beshta  tojbarglari  bor.  Chiroyli,  to'pguli 
shingil,  mevasi
 
besh  uyali,  dumaloq,  ko'sakcha.  Bir  tupida  40—60  ta 
ko'sakcha  bo'ladi.  Ko'sakchalar  pishganda  to'kilib  ketmaydi.  Pishgan- 
dan  keyin  uzoq  vaqt  davomida  yig'ishtirilmasa  shoxlari  sinadi.
Urug(lari
 
mayda  tuxumsimon,  yassi,  uchi  biroz  bukilgan,  yaltiroq, 
jigarrang,  ba’zan  och  qo'ng'ir  tusda.  1000  urug'  vazni  3—8  g,  tarki­
bida  moy  miqdori  32—47  %,  yaxshilangan  navlarda  47—50  %.
Zig'ir  gullari  o'zidan  va  chetdan  changlanadi.  Havo  quruq  bo'lsa 
chetdan,  nam  yetarli  bo'lsa  o'zidan  changlanadi.
Biologik  xususiyatlari.  Moyli  zig'ir -  issiqlikka  talabchan  emas. 
Urug'lari  5  °C  da  una  boshlaydi.  Unib  chiqqandan  gullaguncha  havo- 
ning  harorati  o'rtacha  15—17  °C,  pishish  davrida  19—20  °C  ni  talab 
qiladi.  Yosh  maysalar  —6  °C  sovuqqa  chidaydi.  O'suv  davrida  1600— 
1800  °C  faol  harorat  talab  qilinadi.
O'suv  davrining  oxirida  zig'ir  issiqlikka  talabchan  bo'ladi.  Bu  davrda 
haroratning  yetishmasligi  hosilning  kamayishiga  olib  keladi.  Unib  chi- 
qishda  havo  harorati  past  bo'lsa,  unib  chiqishi  kamayadi.
Moyli  zig'irning  o'suv  davri  tolali  zig'irnikiga  nisbatan  qisqa.  Uzun 
kunli  o'simlik.  Yorug'likka  talabchan.  Serquyosh,  yorug'  kunlarda  urug' 
tarkibida  moy  va  oqsil  miqdori  ko'p  bo'ladi.  Shimoliy  mintaqalarda
376
www.ziyouz.com kutubxonasi

navlar  kechpishar  bocladi.  Rivojlanishning  turli  fazalarida  tashqi  otrtil- 
larga  talab  ham  turlicha  bo'ladi.
Moyli  zig£ir  qurg£oqchilikka  chidamli  hamda  namga  talabchan. 
Ildizlari  tolali  zig£irnikiga  nisbatan  chuqur  kirib  boradi.
Tuproqqa  talabchan.  Soz,  zich,  toshloq,  shocr,  og£ir  tuproqlarda 
hosili  pasayib  ketadi.  Lalmi  mintaqada  och  bo‘z,  to £q  bo£z,  tog£li 
mintaqada  chimli  bo£z  tuproqlar  moyli  zig£ir  o'stirish  uchun  qulay 
bo'ladi.  Zig£ir  ekilgan  dalalar  o£tlardan  toza  bo £lishi  lozim.  U  sekin 
rivojlangani  uchun  begona  o£tlar  qisib  qo£yadi.
Zig£ir  g£unchalashni  boshlaguncha  tez  o£sadi.  Gullash  davriga  ke­
lib  bo£yi  60—70  sm  ga  yetadi.  O'simlik  maysalari  yashil,  poyasi  tik 
turadi,  gullari  ko£k.  Urug£i  ertapishar.  Ocsuv  davri  72—77  kun.
Navlari.  Baxmalskiy—2  navi  Davlat  reyestriga  kiritilgan.
Moyli  zig6irni  suvlikda  va  lalmikorlikda  yetishtirish  texnologiyasining 
xususiyatlari.
Moyli  zigcir  o£tmishdoshlarga  talabchan.  Qator  oralari  ishlanadi- 
gan,  begona  o 'tla rd a n   toza, 
dalan i  u n u m d o r  qoldiradigan 
o ctmishdoshlardan  keyin  joylashtirilishi  lozim.  Moyli  zig£ir  kungabo- 
qardan  keyin  joylashtirilishi  tavsiya  etilmaydi.
Qator  oralari  ishlanadigan,  begona  o£tlardan  toza  maydonlarga  ekil- 
masa  o£t  bosadi,  siyraklashadi,  nimjon  bo£ladi.
Zig£ir  makkajo'xori,  poliz,  dukkakli  don  ekinlardan  keyin  ekilsa, 
yaxshi  natija  beradi.  Zig'irm  karamgttllilardan  keyin  ekish  yaramaydi. 
Karamgullilar  ekilgan  dalaga  6—7  yildan  keyin  zig£ir  ekish  mumkin. 
Qo'riq  yerlarga  ekish  yaxshi  natija  beradi.  Bug'doy,  arpadan  keyin  o£t 
bosadi.  Zig£ir  ekilgan  maydonga  6—7  yildan  keyin  qayta  ekish  mum­
kin.  Kasallik  va  zararkunandalar  ko£payib  ketadi.
0 ‘g‘itlash.  Moyli  zig'ir  oziqa  moddalarga  talabchan,  ayniqsa, 
m a’danli  o£g£itlarga.  M a’danli  o£g£itlar  zig£ir  hosildorliligini  22—63  % 
oshiradi.  Zig£ir  ekiladigan  maydonlarga  10—15  t/ga  chirigan  gocng  soli­
nadi.  M a’danli  o£g£itlar  N 30_40,  P50_60,  K40_50  kg/ga  beriladi.  Fosforli- 
kaliyli  o £g£itlarning  hammasi  yerni  haydash  oldidan,  azotli  o£g£itlar 
bilan  birga  yoki  bahorda  oziqlantirish  sifatida  beriladi.  Lalmikorlikda 
o£g£itlar juda  erta  tuproqda  nam  bor  paytda  beriladi.  0 £suv  davri  qisqa, 
ildizi  sust  rivojlangan,  shuning  uchun  o £g£itlash  juda  muhim.
Yerni  ishlash.  Zig£ir  ekiladigan  maydonlar  22-25  sm  chuqurlikda 
haydaladi.  Don  ekinlaridan  keyin  dala  chuqur  shudgor  qilinadi.  Kuz- 
da  chuqur  shudgor  qilish,  yerni  bahorda  haydashga  nisbatan  hosildor- 
likni  22  %  oshiradi.
Lalmikorlikda  qor  to £plash,  zichlash  katta  ahamiyatga  ega.  Erta 
bahorda  «zig-zag»  boronalar  bilan  boronalansa,  nam  yaxshi  saqlanadi. 
Boronalashdan  keyin  5—6  sm  chuqurlikda  kultivatsiya  qilinib,  mola 
bosiladi.
Ekish.  U rug'lar  tozalanib,  saralanib,  kimyoviy  moddalar  bilan  ish­
lanadi.  Molibden  300  g/s,  derazol  300  g/s  m e’yorda  urug£larga  max-
377
www.ziyouz.com kutubxonasi

sus  PSSH—5,  PS—10A  mashinalarida  ishlov  beriladi.  Urug'lar  zarpechak 
urug'laridan  tozalangan  bo'tishi  lozim.  Zig'ir  bahorda  bug'doy  va  ar- 
padan  keyin  ekiladi.  Erta  ekish  ijobiy  natija  beradi.  Erta  ekilsa,  kasal- 
lik  va  zararkunandalar  bilan  kam  zararlanadi,  namlikdan  yaxshi 
foydalaniladi,  yuqori  hosil  beradi.
Lalmi  yerlarda  fevral  oxiri  mart  boshida  ekilganda  hosil  6,3  s/ga, 
mart  o'rtasida  ekilganda  5,6  s/ga,  aprelning  birinchi  ocn  kunligida 
3,4  s/ga  hosil  olingan.
Zigcir  tor  qatorlab  SZL—3,6,  SZU—3,6  don  va  o4  urug'i  ekishga 
mo'ljallangan  seyalkalarida  ekiladi.
Ekish  me’yori  adirda  16—18  kg/ga,  tog'  oldida  20—22  kg,  tog'li 
mintaqada  25—30  kg/ga.  Sug'oriladigan  yerlarda  40—50  kg/ga.  Urug'lar 
4—6  sm  chuqurlikka  tashlanadi.  Tuproq  yengil,  quruq  bo'lsa,  urug'lar
6  sm  chuqurlikka  tashlanadi.  Nam,  harorat  yetarli  bo'lsa,  urug'lar
6—12  kundan  keyin  unib  chiqadi.  Unib  chiqmay  qatqaloq  bo'lsa,  bo- 
rona  bosiladi.  Zig'ir  dastlabki  20—25  kunda  sust  o'sadi.  Begona  o'tlar 
tez  o'sib  tuproqdagi  nam  va  oziqa  moddalarni  tez  o'zlashtirib  oladi. 
Dala  begona  o'tlardan  2—3  marta  tozalanadi.  Gullarni  hosil  qilguncha 
begona  o 'tlar  yo'q  qilinishi  zarur.  Begona  o 'tlard an   b o 'tak o 'z, 
qushqo'nmas,  ajriq,  undov,  kakra,  bug'doyiq  va  boshqalar  uchraydi.
Zig'ir  o'suv  davrining  boshida  fosforli  o'g'itlarga,  archalash  va  gul­
lash  fazalarida  azotli  o'g'itlarga,  gullash  va  g'unchalash  davrlarida  ka­
liyli  o'g'itlarga  talabchan  bo'ladi.  Ekishda  o'g'itlanmagan  bo'lsa,  o'g'itlar 
tuproqqa  aralashtirilib,  samolyotlarda  sepiladi.  O 'g'it  tuproq  bilan 
qo'shilib  sepilganda  o'simlikni  kuydirmaydi.
Hosilni  yig‘ish.  Zig'ir  urug'lari  pishgandan  so'ng,  ko'sakchalar 
sarg'ayib,  barglar  so'liydi,  poyalarida  o'zgarish  bo'lmaydi,  ko'sakchalari 
ochilib  ketmaydi.  Hosil  K—5  m,  Keys  kombaynlarida  o'rib-yanchib 
olinadi.
9.6.  MAXSAR
Maxsar  —  Markaziy  Osiyoda  keng  tarqalgan  moyli  ekin.  U 
qurg'oqchilikka  chidamli.  Maxsar  moyi  bevosita  oziq-ovqatga  ishla­
tiladi  hamda  margarin  tayyorlashda  foydalaniladi.  Urug'idan  25—32  % 
yarim  quriydigan,  och  sariq  moy  olinadi.  Sifatiga  ko'ra  kungaboqar 
moyidan  qolishmaydi.
Maxsar  pistalarini  qayta  ishlash  natijasida  hosil  bo'lgan  kunjarasining 
mazasi  achchiqroq,  ammo  kam  miqdorda  qoramollarga  bersa  bo'ladi. 
Uning  100  kg  kunjarasida  55  o.b.,  7—8  %  yog'  saqlanadi.  Unidan 
o'g 'it  sifatida  ham  foydalanish  mumkin.  Maxsar  urug'lari  parrandalar 
uchun  yaxshi  oziqa.
Hindiston,  Afg'oniston,  Markaziy  Osiyoda,  Kavkazortida  maxsar 
moyli  ekin  sifatida  qadimdan  ma’lum.^Uning  tojbarglaridan  bo'yovchi
378
www.ziyouz.com kutubxonasi

modda  kartamin  olingan.  Tojbarglari  palovga  rang  beruvchi  sifatida 
ishlatiladi.  O'zbekistonda  keyingi  yillarda  maxsar  ekiladigan  maydonlar 
bir  necha  baravar  oshdi.  Hozirda  O'zbekistonning  lalmikor  yerlarida 
15—20  ming  ga  maydonga  ekiladi.  U  qurg'oqchilikka  chidamli  bo'lgani 
uchun  yashil  massasi  oziqa  uchun  ham  o'stiriladi.  Urug'ining  o'rtacha 
hosildorligi  10—12  s/ga,  sug'oriladigan  yerlarda  19—22  s/ga.
Botanik  ta ’rifi.  Maxsar  astradoshlar  Astezaceae  oilasiga,  Cazthamus 
L.  avlodiga  kiradi.  Uning  19  turi  m a’lum,  shulardan  faqat  bitta  tur 
C.  tinctozius  L.  madaniy.
Madaniy  maxsar  baquw at  rivojlangan,  tarmoqlangan,  yerga  2  m 
va  undan  ortiq  chuqurlikka  kirib  boruvchi  ocq  ildiz  tizimiga  ega.
Poyasi  tik  o'sadi,  dag'al,  oq  rangda,  juda  ko'p  shoxlaydi,  bo'yi 
40—90  sm.  Poyasi  pastdan  boshlab  uchigacha  yoki  yuqori  qismidan 
shoxlaydi.
Barglari  —  bandsiz,  tuksiz,  qalin,  lansetsimon,  lansensimon-oval, 
ellipssimon,  cheti  tishli  yoki  tekis  qirrali,  tikonli  yoki  tikonsiz.  Poyasi 
va  yon  shoxlarining  uchidagi  barglar  maydaiashib,  to'pgulning  tashqi 
barg  o'ramasiga  aylanadi.
To6pguli  —  savatcha,  diametri  1,5—3  sm.  Bitta  o'simlikda  5—50 
savatcha  hosil  bo'ladi.  Savatchalar  tikonli  yoki  tikonsiz.  Ko'p  gulli, 
ko'p  urugii,  bitta  savatchada  30—70  ta  pista  bo'ladi.  Savatcha  o'rama 
barglar  bilan  o'ralib  turadi,  shuning  uchun  pistalar  yetilganda  to'kilib 
ketmaydi.
Gullari  —  ikki  jinsli,  besh  bo'lakli  naysimon  gultoj  hosil  qiladi, 
zarg'aldoq  yoki  sariq,  goho  qizil  va  oq  bo'ladi.  Changchisi  beshta, 
tugunchasi  bir  uyali,  uzun  ustunchasi  bilan  tumshuqchasi  bor.  Ghet- 
dan  changlanadi.
Mevasi  —  oq,  tuksiz,  yaltiroq,  to'rt  qirrali  —  oval,  asosiga  torayib 
boradigan  pistacha.  Pistachaning  po'chog'i  qattiq,  qalqonli,  qalin,  pista 
vaznining  50—60  %  ini  tashkil  qiladi,  1000  pistacha  vazni  40—50  g.
Biologik  xususiyatlari.  Maxsar  issiqsevar,  qurg'oqchilikka  chidamli, 
yozi  quruq,  qishi  sovuq  kontinental  iqlim  sharoitiga  moslashgan 
o'simlik.  U  gullash  va  pishish  fazasida  issiqlikka  juda  talabchan  bo'ladi. 
Maysalari  5—6  °C  sovuqqa  bardosh  beradi.  Maxsar  O'zbekiston  sha­
roitida  kuzda  ekilganda  maysalari  yaxshi  qishlab  chiqadi.  Kuzda  ekil­
gan  maxsar  bahorda  ekilganiga  nisbatan  yuqori  hosil  beradi.
Gullash  davrida  sernam,  bulutli  ob-havo  kuzatilsa,  gullar  yomon 
changlanadi,  pistachalar  kam  hosil  bo'ladi,  savatcha  chiriy  boshlaydi.
Maxsar  tuproqqa  talabchan  emas.  U  lalmikorlikda,  sug'oriladigan 
mintaqadagi  b o 'z,  o'tloq,  o'tloq-bo'z  tuproqlarda  o'sadi.  Sho'rga 
chidamliligi  tufayli  sho'r  tuproqlarda  ham  o'sa  oladi.  Unumdorligi  yu­
qori,  nam  bilan  ta ’minlangan  tuproqlarda  yuqori  hosil  beradi.
Navlari.  Maxsarning  Milyutinskiy—114  navi  O'zbekiston  «G'alla» 
IICH  birlashmasida  yaratilgan.  Tikonsiz,  bo'yi  60—70  sm,  4—5  bi­
rinchi  tartib  shoxlari  bor.  Savatchasining  diametri  3,0—3,5  sm,  bitta