R. O. Xolbekov
Download 1.75 Mb. Pdf ko'rish
|
buxgalteriya hisobi nazariyasi
budjåt bilan, ijtimoiy sugurta tashkilotlari bilan hisob-kitoblar,
mahsulot (ish, xizmat) sotish va boshqa schyotlar uchun tashkil etiladi. Yuqorida kåltirilgan vådomostlar va sintåtik hisob rågistrlari asosida måmorial-ordårlar tuziladi. Måmorial-ordår bir oyga bir marta ochiladi va oyning oxrida yopiladi. Buxgaltåriya hisobining måmorial-ordår shakli koproq qol meh- natiga asoslangan. Måmorial-ordår buxgalteriya hisobining eng oddiy shaklllaridan biri bolib, unda yozilgan malumotlar har oyda «bosh kitob jurnaliga» tarqatiladi. Oz navbatida «Bosh kitob» jurnali asosida oborot va qoldiq sum- malar aniqlanadi, shundan song, schyotlardagi qoldiq summalari tågishli tartibda hisobotning boshqa shakllariga yoziladi. «Bosh kitob» dagi schyotlar dåbåt oborotlari yigindisi, ular krådit oborotlari yigindisi bilan shuningdåk, «Ordår boyicha summalar» qatori jami bilan tång bolmogi zarur. Måmorial-ordår buxgaltåriya hisob shaklining quyidagi afzalliklari mavjud: hisob jarayonlarini qatiy kåtma-kåtligi taminlanadi; rågistrlar andozaviy shakllaridan foydalanish imkoniyatining mavjudligi; hisob tåxnikasini oddiyligi va tushunarliligi; buxgaltåriya xodimlari malakasiga kora, hisob ishlarini taqsimlash imkoniyatining mavjudligi; måmorial-ordårdagi malumotlarni Bosh kitobga kochirib yozishning qulayligi. Quyida måmorial-ordår shaklida ishlatiladigan hisob rågistrlari kåltirib otiladi: 106 Måmorial-ordår 1 «Kassa» 20___ yil oktabr oyiga. r / T r / T r / T r / T r / T n o y a r a J n o y a r a J n o y a r a J n o y a r a J n o y a r a J r i d o s i t q a v n a g l o b g n i n n o y a r a J g n i n n o y a r a J g n i n n o y a r a J g n i n n o y a r a J g n i n n o y a r a J i n u m z a m r a l t o y h c S r a l t o y h c S r a l t o y h c S r a l t o y h c S r a l t o y h c S - n o p s å r r o k i s a y i s n å d a m m u S a m m u S a m m u S a m m u S a m m u S ) a d m o s ( 1 1 1 1 1 D D D D D Ò Ò Ò ÒÒ K K K K K Ò Ò Ò ÒÒ 2 9 0 . 0 1 . 2 0 n a d s x a h s r o d b o s i H t a m z i x n a g l o q y a m li t a l h s i ir a l a m m u s ir a f a s n a g li q i d n il i q l u b a q 0 1 0 5 0 2 2 4 0 0 0 0 1 3 9 0 . 0 1 . 4 0 i n m i d o X g n a g a n o x r o k r a r a z n a g z a k t å y i d n il i q l u b a q ir a l a m m u s 0 1 0 5 0 3 7 4 0 0 0 2 1 4 5 0 . 0 1 . 7 1 n u h c u h s ir å b i q a h t a n h å M n a d it o y h c s h s i h s a l b o s i h i d n il o l u p 0 1 0 5 0 1 1 5 0 0 0 0 8 7 5 9 0 . 0 1 . 8 1 a g l u p d q a n i n r a lr a v o T r a l m u h s u t n a d h s it o s i d n il i q l u b a q 0 1 0 5 0 2 0 9 0 0 0 0 4 5 6 9 0 . 0 1 . 0 2 a d i s a ji t a n a y i s t a z ir a t n å v n I i g a l b a m l u p n a g n a l q i n a i d n il i q m ir i k 0 1 0 5 0 9 3 9 0 0 0 1 i m a j t o r o b o it å b å d t o y h c S 0 0 0 3 4 3 1 7 9 0 . 0 1 . 5 0 ir a l g a l b a m l u p a q h s o B b o s i h h s i h s a l b o s i h i d li r a t y a q a g it o y h c s 0 1 1 5 0 1 0 5 0 0 0 5 2 8 9 0 . 0 1 . 8 n a d h s it o s i n r a lr a v o T o d l a s n a g n il o i m u h s u t i d li r å b a g r o t a s s a k n i 0 1 7 5 0 1 0 5 0 0 0 0 4 5 9 9 0 . 0 1 . 0 2 ir a l q a h h s i n a g a m n il O i d li r a t y a q a k k n a b 0 1 1 5 0 1 0 5 0 0 0 0 5 i m a j t o r o b o ti d å r k t o y h c S 0 0 0 3 4 3 1 Måmorial-ordår shakli yuqoridagi afzalliklarga ega bolishi bilan birga, bazi bir kamchiliklarga ham egadir: hisob ishlarining kop måhnatliligi; analitik va sintåtik hisobning alohida yuritilishi, yani hisobni alohida yuritilishi natijasida sintåtik hisobdan analitik hisobni orqada qolishi vujudga kåladi; 107 turli hisob rågistrlarda bitta xojalik jarayonini qayta-qayta yozilishi; xojalik jarayonlarini ikki yoqlama yozuv usulida aks ettirish uchun asos hujjatlar ilova qilinmasligi; hisobot davri boshiga va oxiriga yuritilayotgan schyot boyicha saldoni aks ettirilmasligi. Buxgaltåriya hisobining «Bosh daftar» shakli. Buxgaltåriya hisobi shakllarining vujudga kålishi, qollanishi, hisob ishlarini hajmidan, hisob xodimlarining malakasidan kålib chiqadi. Buxgaltåriya hisobining Bosh daftar shaklining vujudga kålishi XIX asrning boshlariga togri kåldi va hozirgi davrda ham kichik firma hamda korxonalarda qollanilmoqda. Buxgaltåriya hisobining ushbu shakli sintåtik schyotlar kam qollaniladigan buxgaltåriyalarga xosdir. Tabiiyki, kichik firma va korxonalar faoliyati doirasi katta bolmaganligi sababli, qollaniladigan sintåtik schyotlar miqdori ham kam boladi. Kichik korxonalar mustaqil ravishda ishlab chiqarish va boshqaruv hamda xodimlar soni va faoliyatidan kålib chiqib, tågishli organlar tasdiqlagan buxgaltåriya hisobi shakllaridan birini tanlaydilar. Buxgaltåriya hisobining Bosh daftar shaklini bir oyda xojalik jarayonlari 100 tadan oshmagan hollarda qollash maqsadga muvofiqdir. Buxgaltåriya hisobining ushbu shaklida dastlabki hujjat malumotlari Bosh daftar dåb ataladigan sintåtik rågistrda yuritiladi. Bosh daftarda xronologik va tizimli yozuvlar birgalikda olib boriladi, shuning uchun ham kombinatsiyalashgan rågistr hisoblanadi. Buxgaltåriya hisobining Bosh daftar shaklida hisob ishlarida qulaylik yaratish maqsadida oy davomidagi xojalik jarayonlari rååstrini ham yuritish mumkin. Xojalik jarayonlari rååstri asosida esa Bosh daftar toldiriladi Dåmak, Bosh daftar shaklida ikki turdagi hisob rågistrlaridan foydalanish mumkin: 1. Bosh daftar. 2. Hisob obåktlari hisob vådomosti. Xojalik jarayonlari rååstri « « _________20__ yil. r / Ò r / Ò r / Ò r / Ò r / Ò a n a S a n a S a n a S a n a S a n a S k il a j o X k il a j o X k il a j o X k il a j o X k il a j o X a v i m o n b i t r a t i m a q a r k il a j o X k il a j o X k il a j o X k il a j o X k il a j o X i n o y a r a j i n u m z a m a m m u S a m m u S a m m u S a m m u S a m m u S ) m o s ( D D D D D Ò Ò Ò ÒÒ K K K K K Ò Ò Ò ÒÒ 108 Vådomostlar analitik hisob rågistlari hisoblanadi. Agar korxona hisob obåktlari hisob vådomostlarini ham yuritsa, u holda Bosh daftarga malumotlar ham dastlabki hujjatlar hamda vådo- mostlar malumotlari asosida yozib boriladi. Bosh daftarning varaqlarida xojalik jarayonining bolgan vaqtida, dastlabki hujjat tartib raqami, jarayon mazmuni, summasi, korråspon- dånsiyalanuvchi schyotlar korsatiladi. Bu daftar rågistri asosida yuritiladigan ushbu shaklning qulayliklari quyidagilardan iborat. yozuvlar aniqligi hisob ishlarining tåkshirishni osonlashtiradi; hisob ishlari kamayadi; qollaniladigan rågistrlar miqdori kamayadi; sintåtik schyotlar boyicha aylanma qaydnoma tuzilishiga zaruriyat yoqoladi; hisob xodimlarining ortiqcha måhnati qisqaradi. Yuqorida kåltirib otilgan afzalliklar bilan birga buxgaltåriya hisobi- ning Bosh daftar shaklini qollashda bazi bir kamchiliklar vujudga kålib, ular quyidagilardan iborat: korxona katta bolsa, hisob ishlarini oqilona tashkil etish mumkin bolmay qoladi; qollaniladigan schyotlar miqdori kopayishi, xato yozuvlar aks ettirilishing ehtimolini oshiradi; hisob xodimlari ortasida måhnat taqsimotining oqilona tashkil etilishini taminlamaydi. Ammo, yuqorida takidlaganidåk, buxgaltåriya hisobining Bosh daftar shaklidan kichik korxonalar foydalanishi u yårdagi hisob ishlarini yaxshi olib borilishiga xizmat qiladi Bosh daftarda yil boshiga har bir mablag va ular boyicha qoldiqlar aks ettirib chiqiladi. Kåyin jarayon mazmuni qatorida oy davomida xronologik tartibda har bir dastlabki hujjat asosida xojalik jarayonlari yozib boriladi. Bunda, sodir bolgan jarayonga taalluqli summa, ikkiyoqlama yozuv usuliga kora, korråspondånsiyalangan schyotlar dåbåti va kråditida yoziladi. Oy oxirida har bir schyot boyicha dåbåt va krådit oborotlari aniq- lanadi hamda jami dåbåt va krådit oborotlari jamlanib, ularning tångliligi taqqoslash orqali tåkshiriladi. Dåbåt va krådit oborotlar yigindisi tångligi hisob ishlari togri aks ettirilganligini bildiradi. Dåbåt va krådit oborotlarda aniqlangan summa ozaro tång bolishi bilan birga «Tåkshiruv summasi» qatoridagi jami summaga ham tång bolishi kårak. 109 Shundan song, har bir schyot boyicha oy oxiriga qoldiq hisoblab chiqiladi. Oy oxiriga aniqlangan qoldiq summalar aktiv schyotlarda dåbåt tomonida, passiv schyotlarda krådit tomonida aks ettirilib, ularning ozaro tång bolishi shartdir. Songra, ushbu aniqlangan qoldiq summalar asosida korxona hisoboti tuziladi. Yuqorida kåltirib otilgan, Bosh daftar schyotining jadval korini- shini, kompyutår sabogini yaxshi egallagan hisobchi jadvalli prosåssor «EXCEL»da samarali qollashi mumkin. Buxgaltåriya hisobining «Jurnal-ordår» shakli. Buxgaltåriya hisobini måmorial-ordår shaklida mavjud bolgan kamchiliklar, hisob shaklini takomillashtirishni talab etardi. 1940- yillarda buxgaltåriya hisobi shaklini talab darajasiga kotarish maqsadida olib borilgan ishlar natijasida takomillashgan jurnal-ordår shakli vujudga kåldi. 1949- yilda esa sobiq shoralar Moliya Vazirligi ilgor korxonalar buxgaltåriya hisobida tajribadan otgan buxgaltåriya hisobi jurnal-ordår shaklining måyoriy hisob rågistrlarini ishlab chiqdi. Shu hisob rågistrini jurnal-ordår dåb atalishi, ular asosida yuritiladigan hisob shaklining ham jurnal-ordår shakli dåb atalishiga asos boldi. Buxgaltåriya hisobining schyotlar råjasiga muvofiq ravishda buxgal- tåriya hisobining jurnal-ordår shakli namunali ravishda ishlab chiqildi. Buning natijasida xojalik yurituvchi subyåktlar buxgaltåriya hisobi prinsiplariga ozgarishlar kiritildi. Jurnal-ordår shakliga qadar buxgal- tåriya hisobining måmorial-ordår shakli qollanilib kålardi. Buxgaltåriya hisobining «Jurnal-ordår» shakli boshlangich xojalik jarayoni malumotlarini guruhlab jamlash prinsipiga asoslangan. Bu jamlashda buxgaltåriya hisobi hamma bolimlari boyicha xojalik mulklari va jarayonlarini sintåtik hamda analitik hisobi taminlanadi. Hisobot oyidagi dastlabki hujjat malumotlarini tizimlab va jamlab hisobga olinishi kårak bolgan mablag hamda xojalik jarayonlarini ular foydalanishi boyicha aks ettirish imkoniyatini båruvchi hisob rågistrlarida olib boriladi. Dåmak, måmorial-ordårlarni tuzish zaruriyati qolmaydi. Buxgaltåriya hisobining jurnal-ordår shaklida boshlangich xojalik malumotlari togridan-togri jurnal-ordår va yordamchi vådomostlarda aks ettirilib boriladi. Jurnal-ordår hisob rågistri yozuvlarni xronologik va tizimli aks ettirib borishga moljallangan. Xojalik yurituvchi subyåktlarning bazilarida bir turdagi xojalik jarayonlarining kop sodir bolishi yordamchi vådomostlardan foydalanish zaruriyatini tugdiradi. Oy davomidagi bir 110 xil xojalik jarayoni kop sodir bolganligi sababli yordamchi qaydnomada aks ettirilib boriladi, oy oxirida esa jamlangan malumotlar jurnal- ordår hisob rågistriga kochiriladi. Yordamchi vådomostlar bir vaqtda ikki vazifani bajaradi. Birinchidan, jurnal-ordårga malumotlar aks etti- rilishiga xizmat qilsa, ikkinchidan, analitik hisob rågistr sifatida ham foydalaniladi. Yordamchi vådomostlar buxgaltåriya hisob obyåktlarini guruhlashda ham ahamiyatlidir. Masalan, muomala xarajatlarini (savdo korxona- larida), umum ishlab chiqarish xarajatlarini (ishlab chiqarish korxona- larida) guruhlash zaruriyatida ham yordamchi vådomostlardan foyda- laniladi, ularda tågishli malumotlar jamlanadi va oy oxirida jurnal- ordårda aks ettiriladi. Boshlangich xojalik malumotlarini jurnal-or- dårlarda togri guruhlashni taminlash maqsadida schyotlar kråditi boyicha korråspondånsiyalari jurnal-ordår hisob rågistrida togri yoritilishini kozda tutilgan holda maxsus qator ajratish orqali korsatib otilgan. Jurnal-ordår hisob rågistrlarida schyotlar boyicha oylik, choraklik va yillik hisobotlar uchun zarur korsatkichlar royxati uchun maxsus qatorlar ajratilgan. Buxgaltåriya hisobining jurnal-ordår shakli quyidagi asosiy tamoyillarga asoslangan: jurnal ordårda xojalik jarayonlari aks ettirilayotganda tågishli schyot kråditi boyicha dåbåtlanuvchi schyotlar korsatilgan holda yoziladi; iqtisodiy va hisob yuritish jihatidan bir-biri bilan bogliq schyotlar boyicha jurnal-ordårlar mujassamlashgan holda qollaniladi; sintåtik va analitik hisob yozuvlari birgalikda olib boriladi; buxgaltåriya hisobi xojalik jarayonlari ustidan nazoratni olib borish va oylik, choraklik, yillik hisobotlarni tuzishda kårakli korsat- kichlarga ajratib aks ettirish; korråsondånsiyalanuvchi schyotlar oldindan korsatilgan hisob rågistrlari (jurnal-ordår, yordamchi vådomostlar)da aks ettiriladi; hisob rågistrlari bir oy uchun qollaniladi. «Jurnal-ordår» shaklining qollanishi natijasida quyidagi imkoniyat- larga ega bolinadi: hisob ishlari osonlashadi; hisob ishlarini buxgaltåriya xodimlari ortasida taqsimlanishi oqilona tashkil etiladi va oqibat natijasida hisob ishlari unumdorligi oshadi; 111 hisob ishlari boyicha xarajatlari kamayadi; sintåtik va analitik hisob yozuvlari birgalikda olib boriladi; hisobot tuzishga tayyorgarlik ishlari yångillashadi. Buxgaltåriya hisobining Jurnal-ordår shaklida sintåtik va analitik hisob yozuvlari birgalikda olib boriladi dåb takidlandi. Bazi hisob obyåktlari boyicha analitik hisob uchun analitik kartochkalar yuritiladi. Analitik kartochkalar hisob obyåktlari miqdori kop bolganda qolla- niladi. Masalan, Asosiy vositalar analitik hisobi uchun ¹ OS - 6a «Asosiy vositalar inventar kartochlari» yuritiladi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxini aniqlash maqsadida xarajatlar hisobi uchun kartochkalar yoki yuqorida takidlab otilganidåk, guruhlovchi vådomostlar ham yuritiladi. Ushbu analitik hisob kartochkalari yuritilganda, ulardagi malumotlar asosida aylanma vådomostlar tuziladi. Buxgaltåriya hisobi jurnal-ordår shaklida qollaniladigan ikki hisob rågistri (jurnal-ordår, yordamchi qaydnoma) dan tashqari zaruriyat bolsa, yana yordamchi hujjat sifatida maxsus ishlab chiqilgan jadval- lardan ham foydalaniladi. Sintåtik hisob rågistri bosh kitob va boshqa rågistrlar asosida balans hamda hisobotning boshqa shakllari tuziladi. Bosh kitobda har bir schyot boyicha varaq ajratilib, unda schyotga taalluqli boshlangich qoldiq, dåbåt oborotlari har bir mos ravishdagi kråditlanuvchi schyotlar bilan birga hamda krådit oborot umumiy summasi, oy oxiriga qoldiq summasi korsatiladi. Bosh kitobda aks ettiriladigan schyotlar boyicha malumotlar tågishli jurnal-ordår, yordamchi vådomostlardan olinadi. Dåmak, jurnal-ordår malumotlari naqadar togri va aniqligi hisobot tuzish uchun asos hisoblanuvchi Bosh kitob malumotlarining ham togriligini taminlaydi. Jurnal-ordårlar xojalik jarayonlarining sintåtik hisobini yuritishga moljallangan bolib, bir schyot kråditida va boshqa schyotlar dåbåt- lanishi sifatida shaxmat yozuvidan foydalangan holda yuritiladi. Bazi schyotlar, masalan, «Kassa», «Hisoblashish» schyotlarining krådit obo- rotlarining hisobini yuritishga moljallangan jurnal-ordårlardan tashqari, shu schyotlarning dåbåt oborotlarini hisobga olib boruvchi yordamchi vådomostlar ham yuritiladi. Savdo korxonalarida tovarlar hisobini yuri- tishga moljallangan «Tovarlar» schyoti boyicha ham xuddi shunday, krådit oboroti hisobi uchun jurnal-ordår, dåbåt oboroti hisobi uchun yordamchi vådomostlardan foydalaniladi. 112 Schyotlar dåbåt oboroti uchun moljallangan yordamchi vådo- mostlardagi yozuvlar ham kråditlanuvchi schyotlar bilan aks ettiriladi, yani shaxmat yozuvi usulida yoziladi. Shaxmat yozuvi usulining xususiyati shundaki, yozuv bir marta aks ettiriladi. Bazi schyotlar ular iqtisodiy mazmuni jihatidan bir-biriga oxshash bolganligi sababli, ularning hisobi uchun bitta jurnal-ordår moljal- langan. Masalan, «Asosiy vositalar», «Asosiy vositalar eskirishi», schyotlari iqtisodiy mazmuni jihatidan bir-biriga oxshash bolganligi sababli 13- jurnal-ordårdan foydalanilgan holda hisob yuritiladi. Bosh daftar quyidagicha korinishga ega boladi. Download 1.75 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling