R valijonov, O. Qobulov, A. Ergashev

M E H N A T U N U M D O R L I G I N I B O S H Q A R I S H
M e h n a t u n u m d o rlig i — bu ish la b c h iq a r ish so h a s id a b an d b o ‘lg a n m e h n a t
sa rfin in g sa m a r a d o rlig id ir.
M ehnat unumdorligini oshirish esa doimiy jarayondir. Kishilar ko‘p m ah­
sulotlar yetishtirishga intiladilar. Shu maqsadda ish qurollari, moslamalari 
takomillashtirilib boriladi. M ehnat unumdorligining o ‘sishi xalqning turm ush 
farovonligi o ‘sishiga olib keladi. Biz moddiy va m a’naviy boyliklami qanchalik 
ko‘p va arzon ishlab chiqarsak, ulam i shunchalik ko‘proq iste’mol qila olamiz. 
M ehnat unumdorligining o ‘sishi ishlab chiqarishdan kishilami ozod qilib, xizmat 
ko‘rsatish sohalariga odamlami ko‘proq jalb qUinishiga olib keladi. M ehnat 
unumdorligi qanchalik yuqori bo ‘lsa, kishilaming hayoti shunchalik boy va 
sermazmun bo ‘ladi, keksalar va kam ta ’minlanganlarga, tarbiya — o ‘qitish 
ishlariga shunchalik ko‘p mablag‘ ajratish mumkin bo‘ladi. M ehnat unumdorligi 
darajasini aniqlovchi sharoitlar m ehnat unumdorligining o ‘sish omillari deyiladi.
M ehnat unumdorligi, mahsulot sifati va nihoyat ishlab chiqarish sama­
radorligini ko'tarishda m uhim mavqega ega omillardan biri — bu m ehnat 
sharoitidir II besh guruhga boiinadi.
— ruhiy va jismoniy;
— sanitariya va gigiyena;
— ijtimoiy-ruhiy va estetik;
— iqtisodiy-tashkiliy;
— texnik-texnologik.
Hozirda tashkil etilayotgan har bir ishlab chiqarish sohalarida faoliyat 
ko‘rsatayotgan firma — korxonalar shu omillarga e ’tibor bersa, o ‘z-o‘zidan 
raqobatbardosh sifatli tovarlar ishlab chiqarishga erishadilar. Sifatli tovar deganda 
uning mustahkamligi, chidamliligi, iste’mol xususiyatlari, tashqi ko ‘rinishi, 
standartlashtirilganlik va takomillashtirilganlik darajasi, tayyorlanish texnologiyasi 
va boshqalami o‘zida jam etgan tovar tushuniladi. Uning sifatiga esa quyidagi 
omillar ta ’sir ko‘rsatadi:
— jihozlar sifati;
150

---

— xomashyo materiallar sifati;
— ishlovchilarning malakasi, ish qobiliyati, uyushqoqliligi, tashabbuskorligi, 
izlanuvchanligi va ijodiy yondashuvi;
— ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish san’ati;
U num dorlik ko'rsatkichlari ikki xil bo‘ladi:
1. 
Individual m ehnat unum dorligi. Bu k o ‘rsatkich u yoki bu xodim 
m ehnatining natijalarini ko‘rsatadi va ikki xil yo‘l bilan o ‘lchanadi.
a) Ish vaqti birligida tayyorlangan mahsulot miqdori bilan:
Bunda: M — mahsulot miqdori;
T — barcha mahsulot miqdoriga sarf qilingan ish vaqtining umumiy sarfi;
U — individual m ehnat unumdorligi.
Agar m ehnat unumdorligi oshib borsa, u holda m ehnat sarfi karr.ayadi, 
ammo to ‘g‘ridan to ‘g‘ri proporsional ravishda kamaymaydi, ya’ni ishlab chi­
qarishni oshirish foizi m ehnat sarfining kamayish foiziga teng emas. Bu 
bog'liqlikni quyidagicha ifodalash mumkin:
Misol uchun: Agar m ehnat unumdorligi 15 foizga ko‘tarilsa, u holda m ehnat 
sarfi 13% ga teng.
Masalan: Agar m ehnat sarfi 15% kamaysa, u holda m ehnat unumdorligi 
17% ga ortadi.
2. 
Ijtimoiy m ehnat unumdorligi eng umumlashgan m ehnat unumdorligi 
bo‘lib, u quyidagi formula bilan ifodalanadi: