Радиотехник тизимлар назарияси асослари

3,5-5 
MeV, md = 
6 ,5 -1 0
MeV, rn. = 
1 0 0 -2 5 0
MeV, mc = 
1,35 
GeV, mb = 4,7 GeV, mz> 
22 
GeV. 
$ 
‘
Barionlar spini I = 
1/2 
bo‘lishi uchun barionni tashkil etgan uchta 
kvarklardan spinlari ikkitasi parallel, bittasi antiparallel deb qaraladi. I = 
3 /2
bo‘lishi uchun esa uchala kvarklaming spinlari parallel bo‘lishi lozim, 
masalan, 
3/2 
spinli barion dekuplet
A* = 
ddd 
a
° = 
udd 
A + = 
uud 
a
++ = 
uuu 1232 MeV 
2 ' = 
dss
 
2° 
= 
uds
 
2+ = 
uus
 
1385 
M eV
E" 
= dss
 
E° = 
uss
 
1530 
M eV
Q = sss
 
1672 
M eV
Kvarklar yarim spinli fermionlardan iborat bo‘lgani uchun ular Fermi-
262
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Dirak statistikasiga bo‘ysunadi. Lekin, ba’zi barionlar, masalan, W '-giperon 
uchta bir xil spin yo‘nalishiga ega bo ‘lgan 
s kvarklardan tashkil topgan deb 
tushuntirishga to‘g‘ri keldi. Bu esa Pauli prinsipiga to‘g ‘ri kelmaydi. Bu 
qarama-qarshilikni bartaraf etish uchun turli mulohazalar o‘rtaga tashlandi. 
M.I.Xan, Y.Nambu (ikkalasi ham AQSh dan), A.Tavxelidze (sobiq SSSR), 
YM iyamoto (Yaponiya) lar har bir kvark qo‘shimcha kvant songa, ya’ni 
uchta rangga ega boTishi kerak deb, bu muammoni hal etdilar. Ranglar 
qizil, yashil va ko‘k, antikvarklar esa «antiqizil» - havo rang, «antiyashib> 
- t o ‘q q izil, « a n tik o ‘k» - sariq tu sla n g a n deb h iso b lan ad i. R ang
tushunchasining kiritilishi kvarklar sonini uch marta ko‘paytiradi.
E ndi zarralar q u y id ag ich a tu z ila d i. B a rio n la r tu rli rangli uch ta 
kvarklardan, mezonlar biror rangli kvark va antirangli antikvarklardan 
tashkil topadi. Masalan, Q '-g ip ero n endi ranglari qizil R (red), yashil G 
(green) va ko‘k B (blue) boTgan uch s-kvarkdan tuziladi. M ezonlar kvark 
va antikvarklardan tuziladi, lekin ulam ing rangi oldin qizil-antiqizil, so‘ng 
yashil-antiyashil va ko ‘k-antiko‘k rangga almashinadi (7.3-rasm).
1974-yida AQSh ning Brukxeyven tezlatgichida Be-nishonini protonlar 
bilan bom bardim on qilishda va Stenfordda elektron-pozitronlarning 
qarama-qarshi oqimida massasi 3,096 GeV 
I / y  zarra kashf etildi. Bu 
zarra yashash vaqti katta - holat kengligi 60 keV, odatda bu kenglik 10 —
70 M eV lar boTishi kerak edi. Bu yana qandaydir bir kvant soni bilan 
m an etilgan boTishi kerak. Bu holatni tushuntirish uchun to ‘rtinchi
7.3-rasm.
263
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

maftunkor kvark (inglizcha charm-maftun) soni kiritildi. // V -mezon (
ss)- 
kvarklardan tashkil topgan. Keyinchalik ko‘pIab maftunkor va pinhoniy 
maftunkor zarralar topildi.
Masalan: 
D '-crf 
D°-c jj 
F*-sc
Dr-d 
D°-u 
F - s
1 869 
MeV 
1865 
MeV 
2021 
MeV
19 7 7 -y ild a L .L id e rm a n ra h b a rlig id a B a ta v iy a d a F erm i n o m li 
laboratoriyada o ‘ta og‘ir massasi 9,4 GeV va 10,0 GeV ga teng kichik 
holat kengligiga (~ 0,04 MeV) ega bo‘lgan epsilon //-mezonni k ashf etdi. 
Bu xil zarralami beshinchi 
b (beanty-go‘zal, chiroyli) kvarkni kiritish bilan 
tushuntirildi. M avjud kvarklardan zaryadi +2/3 bo ‘Igan yuqori, zaryadi -
1/3 bo‘lgan pastki kvarklar bor, zaryadlar simmetrikligiga ko‘ra, oltinchi 
kvark ham bo‘lishi kerak. Albatta bu kvark yuqori kvark, ya’ni zaryadi 
+2/3 bo‘lishi lozim. Bu kvarkni 
t (truth-haqqoniy) kvark deb nom berildi.
A dronlar parchalanishida kvark sonlari kuchli va elek tro m agn it 
ta ’sirlashuvlarda saqlanadi, kuchsiz ta ’sirlashuvda buzilishi m um kin. 
Adronlar elektr zaryadi barcha kvant sonlari bilan quyidagicha ifodalanadi:
q = T. +
B + S + C + b
2
(7.7.1)
Rang tushunchasi kiritilgach, kvarklar xili ularning xushbo'yligi deb 
atala boshlandi, ya’ni kvarklar 
u , d v a s  xushbo‘ylikka ega deyiladi. H ar 
xil xushbo'ylikli kvarklar massalar bo‘yicha bir-biridan farqlanadi, lekin 
rangli bir xil xushbo‘ylikka ega bo‘lgan kvarklar bir-biridan faqat rangi 
bilan farqlanadi. Kvark nazariyasiga rang tushunchasi kvark statikasi 
muammosini hal qilish uchun kiritilgan edi. Kvarklarni adronlar ichida 
bir-biri bilan bog‘lab, ushlab turuvchi kuch shu rang tufayli yuzaga keladi 
deb qaraladi.
Kvarklar o ‘zaro massasiz, spini 1 ga teng bo‘lgan glyuonlar (glue —
inglizchayelim) bilan ta’sirlashadi. Kvarklarning glyuonlaralmashinuvida 
kvarklarning rangi o ‘zgaradi, turi esa o ‘zgarmaydi, qolgan kvant sonlari 
saqlanadi. Masalan, w-kvark glyuon berib yoki glyuon olib, w-kvarkning 
boshqa rangida nam oyon b o ‘ladi. G lyuonlar kvark siz ham o ‘zaro
264
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ta ’sirlashishi m um kin. Lekin elektrom agnit m aydon fotonlari bunday 
xususiyatga ega emas.
G lyuonlar soni 8 ta hisoblanadi. Har bir glyuon rang va antirangga ega 
bo‘Isa, 3 ta rang va antirangdan 9 ta kom binatsiya tuzish mumkin:
RR RG RB
GR GG GB
BR BG BB
B u n d a h a r q a n d a y k o m b in a ts iy a g ly u o n g a m os k e la d i. B u 
kom binatsiyada diagonal bo‘yicha joylashganlarigina RR, GG, BB lar oq 
rang bir-birlariga almashganda rangini o ‘zgartirmaydi, bulardan ikkita 
kom binatsiya tuzish mumkin, qolganlari oltita rangga ega. Shunday qilib, 
jam i 8 ta bo‘ladi.
K vark nazariyasiga ko‘ra, kvark atrofida hosil b o ‘lgan rang zaryadi 
kvarkdan u zoqlashganda o ‘zgarm as!igi, balki ortishi lozim . B uning 
natijasida kvarklar orasidagi m asofaning ortishi bilan ularning o ‘zaro 
ta ’sir energiyasi ortib ketadi. Kvarklar adron ichida, b ir-b irig aju d a y aq in
joylashganligi uchun ular orasidagi o ‘zaro ta ’sir kam va kvarklar zarra 
ichida o ‘zlarini erkin zarralar kabi tutadi. K varklar orasidagi masofaning 
ortishi bilan sistem aning rang zaryadi ortib ketib, ular orasidagi ta ’sir 
energiya ham ortadi. Shuning uchun kvarklarni m arkazda erkinlikda, 
periferiyda esa «qullikda, asirlikda» deyishlik m um kin. Balki kvarklarni 
erkin holatda kuzatilm asligi ham m ana shundan b o ‘lsa kerak. A dronlar 
ichida kvarklarning o ‘zaro kuchli bog‘Iangan boMishi uchun m asofa 
ortishi bilan kvark rangi zaryadining cheksiz ortishi zarur emas. Rang 
zaryadining ortishi energiyaning yangi kvark va antikvark ju fti hosil 
boMishiga yetarli boMgan qiymatiga qadar ortishi d arajasid ao ‘zgarishiga 
sabab boMsa, yetarli boMishi m um kin. R ang zaryadi shu qiym atga 
erishganda yangi kvark-antikvark ju fti hosil boMadi. A dron ichida tez 
elektron urib chiqargan kvark o‘rnini yangi hosil boMgan kvark egallaydi. 
Urib chiqarilgan kvark esayangi hosil boMgan antikvark bilan qo‘shilib 
m ezonni hosil qiladi (7.4-rasm).
265
www.ziyouz.com kutubxonasi

---