Радиотехник тизимлар назарияси асослари

\
/
\
/
\
\
/
f\ r
/
1
\
t
/
A
'V 1 n
1
1
1
1 1
M
v V1 1
i
J
\ /
/
r 
s 
• •
(
1
1
5
•
1 2 fy
•
0 
10 
20 
30 
40 50 
60 
70 
80 
00 
100 110 
120 130 
140 N tet
1.10-rasm. Yadro xususiy kvadrupol momentining neytron 
(yoki proton) soniga qarab o‘zgarishi.
1.8-§. Juftlik
E lem entar zarra, yadro va um um an, har qanday m urakkab kvant 
sistemasining holati juftlik deb ataluvchi kattalik bilan xarakterlanadi.
Juftlik-mikrozarralar va ularda yuz beruvchi jarayonlarning ko‘zgudagi 
aksiganisbatansim m etriyagaegabo‘lish y o k ib o ‘lmasligi bilanbog‘langan 
fundamental tushunchalardandir.
Kvant mexanikasida zarraning holati 
x, y, z koordinatalarga va vaqtga 
bog‘liq bo‘lgan Y(x, 
y, z, t) to ‘lqin funksiya bilan tasvirlanadi. Bu funksiya 
kompleks funksiya bo‘lib, modulining kvadrati fazoning 
x, y, z nuqtasida t 
vaqtda zarraning bo‘lish ehtimolligini ifodalaydi. Masalan, zarra fazoning 
kichik Fhajm ida 
t vaqtda bo‘lish ehtimolligi:
W ( V , t ) = p ( x , y , z , l f d V .
Bu ehtimollik zarra koordinatalarining o ‘ng yoki c'nap koordinatalar 
sistemasida o‘lchanishiga bog‘liq emas. 0 ‘ng koordinatalar sistemasidan 
chap koordinatalar sistemasiga o ‘ti!ganda 
x, y, z  laming ishorasi teskarisiga 
o ‘zgaradi, ya’ni 
-x, -y, - z  bo‘ladi.
41
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shunday qilib:
ldV
ft¥ ( - x ,- y ,- z tfd V
yoki 
V da
| 
y ( x ,y ,z ) \ = ^ ¥ { -x ,-y ,-z )\.
Ikki kompleks funksiya bir-biridan e' ko‘paytma bilangina farqlanganligi 
uchun
'F
( - x , - y , - z )  = e 'a W ( x , y , z )  .yoki 
W ( - x - y - z ) = ± W ( x ,y , z),
chunki 
e'a = ±1. Demak, koordinalaming ishorasi o ‘zgartiriIganda (yoki 
koordinatalar inversiyasi bajarilganda) funksiyaning ishorasi yo o ‘zgaradi, 
yo o‘zgarmaydi. Agar koordinatalar inversiyasi natijasida to ‘lqin funksiya 
o ‘z ishorasini o‘zgartirmasa, u juflt jufltlikka ega, o ‘zgartirsa, toq jufltlikka 
ega deyiladi. Jufltlik 
P bilan belgilanib, juflt sistema uchun P = +1, toq 
sistema uchun 
P = -  1 bo‘ladi.
P jufltlik tushunchasiga asosan, bu operatsiya ta’sirida zarraning impulsi 
o ‘z yo‘nalishini teskariga o‘zgartirishi kerak. Zarraning ko‘zgudagi aksida 
impulsning yo‘nalishi zarra impulsiga qarama-qarshi yo‘nalgan. Lekin bu 
operatsiya ta’sirida impuls momenti, shuningdek, spin o ‘z yo‘nalishini 
o ‘zgartirmaydi ( 1.11-rasm).
1.11-rasm. Ko‘zgu aksiga (P-ko‘zguga) nisbatan impuls 
(P) ning va harakat 
miqdori momenti (/) ning o‘zgarishi.
P-jufltlikning saqlanish qonuni sistemada biror fizik hodisa ro‘y berganda 
uning ko‘zgudagi tasvirida ham shu hodisaning o ‘sha yo ‘nalishda ro‘y 
berishini ko ‘rsatadi. M atem atika ta ’biri bilan aytganda, P-juftlikning 
saqlanishi fizik qonunlaming fazoviy koordinatalar ishorasi o ‘zgarishiga 
bog‘liq emasligini ifodalaydi.
42
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Kuchsiz o‘zaro ta’sirda P-juftlikning saqlanish qonuni buziladi. Ammo 
kuchli va elektromagnit o ‘zaro ta'sirlarda P-juftlik saqlanadi va bunday 
jarayonlarda yaxshi kvant soni bo‘lib qoladi. P-juftlik «etalon» zarralar —
proton, neytron, A°-giperon, 
k
-mezonlarga nisbatan aniqlanadi. Proton, 
neytron, yy °-giperonlar uchun 
P = +1, /r-m ezonlar uchun P = -1 deb 
qabul qilingan.
Massasi noldan farqlanuvchi har bir mikrozarra ichki juftlikka ega bo‘ladi. 
Ichki juftlikzarraning o ‘zgarmas xususiyati bo‘lib, spin bilan birga yoziladi.
Masalan, proton spini, juftligi 
P = +1, I p = — shaklda ifodalanadi. 
Antizarralar uchun ichki juftlik - l g a teng. Masalan, anti-proton uchun
rp