Радиотехник тизимлар назарияси асослари

4
3 _
4
3
V  = — 7
t
R = —
tv
R 0A )  va turli yadrolarda nukionlar o ‘rtacha bogManish
energiyasi taxminan doimiy 
{ s  
8 MeV), yadro kuchlari ham suyuqlik 
molekulalari orasidagi ta’sir kuchlariga o ‘xshash to ‘yinish xususiyatiga ega. 
Suyuqlik bug‘i kondensiyalashuvida bug‘lanish issiqligini chiqargani kabi 
yengil yadrolar sintezida solishtirma bog‘lanish energiyalari farqiga to‘g ‘ri 
keluvchi energiya ajraladi.
Tomchi modelidayadro zichligi bir xil ekanligi to‘g ‘risidagi eksperimental 
maM umotlarga asoslangan. N. Bor yadrodagi nuklonlarning harakati 
suyuqlikdagi atom va molekulalarning harakatiga o‘xshaydi, deb faraz qiladi. 
Suyuqlikning tashqi ta’sirga uchramagan tomchisi sirt taranglik tufayli sfera 
shaklida bo‘Iadi.
Tomchi modeli yadroning massasi va bogManish energiyasining yarim 
em perik form ulasini chiqarish, y ad ro larn in g zarralarn i chiqarish va 
b o ‘lin ish ig a tu rg ‘unligini aniqlash va sh u n in g d ek , bu jara y o n la rd a
ajraladigan energiyalarni hisoblash imkoniyatlarini beradi.
Model yadroning neytronlar, protonlar va alfa zarralar bilan ta’sirlashuvida 
yuzaga keladigan ayrim xususiyatlarni tushuntiradi. Xususan, bu model 
yordam ida neytron yadro bilan to‘qnashib, yadroga yutiladi va gamma- 
kvantlarchiqishini tushuntiradi.N uklonIam ingyadroichidanihoyatdakatta 
zichlikka ega boMishi va yadro ta’sirlarining kuchligi tufayli neytron o ‘z
121
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

energiyasini boshqa nuklonlarga beradi, ya’ni izotop hosil bo‘ladi, neytron 
energiyasi yadroda taqsimlanadi. Yadro nuklonlarining tezligi ortadi , 
uyg‘ongan holatga o ‘tadi. Shuning uchun uyg‘ongan yadroni qizdirilgan
£
tomchi deyish mumkin: 
T = — . Agar nuklon E « 1 0 MeV biian kirsa (107
K
eV = 1,6 • 10-5 erg), uyg‘ongan yadroning temperaturasi:
E  _
1,6-10 
5 erg
k  
1,38-10 
~Xb erg ■ grad~'
« 1,2 • 10 
n grad-ekvivalent
Tomchi modeli yadroning kollektiv harakatini tushuntiradi. Yadro tomchi 
ichida sirt tebranishlari, siqilishi mumkin bo‘lgan modda uchun zichlik 
tebranishlar bo‘lishi mumkin. Yadro tomchi muvozanat holatida
R radiusli 
sferik shaklga ega b o iad i. Yadro tomonidan yutilgan nuklon uning sferik 
shaklini buzadi, yadro deformatsiyalanadi. Sirttaranglikyadro shaklini qayta 
tiklovchi kuch rolini o ‘ynaydi. Natijadayadro-tomchi sirtida toTqin uzunligi
'<■ 
boTgan sirt toTqinlari vujudga keladi (1-tomchi sirtidagi toTqin 
do‘ngliklarining soni).
Kinetik va potensial energiyalar ifodasidan ( / » 2 da) toTqin chastotasi
6), =
AjraF 
3 
M
(M - yadro massasi, 
s — sirt taranglik koeffitsienti), s = 1020 erg/sm2, 
E = 4 7 t< x R 2A m = U A 2l\
a 
a
Yadro tomchi tebranma energiyasi:
hco,
' u .  Y
,3
M R2)
hl3/2
Tomchi modeliga ko‘ra, yadroning sirt tebranma energiyasini yadroning 
qo‘zg‘algan (uyg‘ongan) holatlari energiyasi deb qarash mumkin. Hamma 
juft-juft yadrolar birinchi uyg‘ongan holatining xarakteristikasi 2+. Birinchi 
uyg‘ongan holatda bir foton, ikkinchisida ikki foton va h.k. Spinlari 1 va 3
122
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo‘lgan holatlar taqiqlangan. 4.1 -rasmda yadrolaming tebranma uyg‘ongan 
energiya sathlarining nazariy sxemasi keltirilgan.