Радиотехник тизимлар назарияси асослари
-§. Yadro reaksiyalarining chiqishi
Download 6.46 Mb. Pdf ko'rish
|
Atom yadrosi va zarralar fizikasi T.Mo\'minov, A.Xoliqulov)
|
5.6-§. Yadro reaksiyalarining chiqishi
Yadro reaksiyasining chiqishi deganda, m a’lum b ir fizik sharoitda eksperimental qurilma yordamida har bir reaksiya aktiga mos qayd q i I inadigan zarralar soni tushuniladi. Agaryupqanishongatushayotgan zarralaroqiminingzichligi N(N = na 0 a), nishonning - 1 m2 yuzasidagi yadrolar soni N zarralaming yutilishi va sochilish kesimi s. bo‘lsa, u holda shu yupqa nishonning birlik yuzasida sodir bo‘ladigan reaksiyalar soni Ps = cr N sN, bo‘ladi. Tushayotgan zarralar oqim 153 www.ziyouz.com kutubxonasi zichligiga bo‘lsak, yupqa nishon uchun reaksiya chiqishi Y. = o N bo‘ladi. 1 m3 hajmdagi atomlar soni, yuzasi 1 m2, qalinligi 1 m bo‘lgan nishondagi yadrolar soniga teng ekanligini hamda yuzasi 1 m2 bo‘lgan x qalinlikdagi p x ^ nishonda = — ■ 6,02 -10" yadro/m2yadro mavjudligini hisobga olsak, Jl • ° , P q X - ig reaksiya chiqishi: Y, =— j— 6,02-10' ; bunda a 0 - nishon moddasining /x zichligi, A esa atom og‘irligi. 5.7-§. Y adroviy reaksiy alarnin g tu rli m exanizm lari Turli yadroviy reaksiyalarni har taraflama to‘g‘ri tushuntirib beruvchi nazariya hozirgacha yaratilgan emas. Shuning uchun yadroviy reaksiyalar turli soddalashtirilgan mexanizm yoki modellar asosida tushuntiriladi. Bu m exanizm yoki m odellar asosida yadroviy reaksiyalarning u yoki bu xususiyatlari to‘g ‘ri tushuntirilishi mumkin. Yadroviy reaksiyalarning quyidagi mexanizmlari mavjud: 1. B or k om paund y ad ro m exanizm i. 1936-yilda Nils Bor taklif qilgan yadro mexanizmiga ko‘ra, yadro reaksiyasi ikki bosqichdan iborat. Birinchi bosqich nishon-yadro bilan zarraning birikma (kompaund) holat tashkil etishidan iborat, ya’ni a + A —>C*. Birikma holat C* har doim kuchli uyg‘ongan bo‘ladi, ikkinchi bosqich esa birikma holatning u yoki bu zarraga parchalanishidan iborat, y a’ni C* —>B + b. Demak, bu mexanizmga asosan reaksiya quyidagicha o ‘tadi: a + A -> C * —>B+b. Bu mexanizmga ko‘ra, yadroviy reaksiyaning bo‘lib,o‘tishi ju da sekin yuz beradi deb qaraladi. 2. Bevosita o‘zaro ta ’sirli yadroviy reaksiya. Bunday reaksiyadanuklon yadrodagi bir yoki ko‘pi bilan ikkita-uchta nuklon bilan ta’sir!ashadi yoki birorzarraalmashish bilanta’sirlashadi deb hisoblanadi. Bu holdakompaund yadro hosil bo‘lmaydi. Bunga (d, n), (d, p) uzilish reaksiyalari va (p, d), (n, d) ilish reaksiyalari misol bo‘la oladi. Uzilish reaksiyasida tarkibiy qismga ega bo‘lgan birlamchi zarra deytrondagi nuklonlaming biri yadro tomonidan «uzib» olinadi. Ilish reaksiyasida esa, aksincha, birlamchi nuklon yadrodan bitta nuklonni ilib oladi, deytronga aylanadi. 154 www.ziyouz.com kutubxonasi 3. K ulon o‘yg‘onish. Bunda yadro oldidan uchib o ‘tayotgan zaryadlangan zarraning kulon maydoni ta'sirida yadro uyg‘ongan holatga o ‘tib qoladi. 4. B ir yoki b ir nech ta z a rr a la r hosil bo ‘lishi bilan yuz berad ig an yadroviy reaksiya m exanizm i. Bu jarayonda birlamchi zarra energiyasi 109 e V dan yuqori bo‘lganda yadro reaksiyasi natijasida bir yoki bir nechta ikkilamchi zarralar hosil bo‘ladi. Judayuqori energiyalarda barion-antibarion juftlari ham hosil bo‘lishi mumkin. 5.7.1. Yadro reaksiy alarin ing k o m p au n d y a d ro m exanizm i N.Bor 1936-yildayadro tomchi modeliga asoslanib yadroviy reaksiyalar nazariyasini yaratdi. U yadroviy reaksiya ikki bosqichda bo‘ladi deb faraz qildi. Birinchi bosqichda a -z a rraA -y ad ro -n ish o n bilan birikib kompaund yadro C’ ni hosil qiladi, ikkinchi bosqichda uyg‘ongan holatdagi kompaund yadro b zarra chiqarib parchalanadi. Umumiy holda reaksiyani quyidagicha yozish mumkin: a + A —»C*—»B + b (5.7.1) Kompaund yadro yashash vaqti yadro vaqti tyad = 10-22- 10~23 s dan katta bo ‘ladi. B unday b o ‘lishligi yadroga tushayotgan a - z a r r a o ‘z energiyasini nishon-yadro nuklonlari bilan to‘qnashib energiyasini yo‘qotadi. Uning energiyasi yadrodagi nuklonning bog‘lanish energiyasidan kichik bo‘lib,qoladi va endi u nishon-yadrodan chiqib keta olmaydi. Hosil bo'lgan kompaund yadro uyg‘ongan holatda bo‘ladi. Shunisi muhimki, kompaund yadro tarkibidagi bitta ham nuklon bogManish energiyasini yengib chiqib ketish energiyasiga ega emas. M asalan, nishon-yadroga zarra tom onidan olib kelingan uyg‘onish energiyasi 15 MeV, kompaund yadrodagi nuklonlar soni esa A = 100 boMsin. U holda har bir nuklonning uyg‘onish energiyasi 0,15 MeV ga teng. Nuklon yadrodan chiqib ketishi uchun esa uning kinetik energiyasi bogManish energiyasi (8 MeV) dan katta boMishi kerak. Vaqt o‘tishi bilan bu ortiqcha 15 M eVe nergiya kompaund yadro nuklonlari o‘rtasida bir necha xil taqsimotda boMadi. Tasodifan shunday fluktuatsiya vaziyati vujudgakeladiki, bundayadro sirtidagi biror nuklondayadroni tark eta oladigan darajada energiya yig‘ilib qolishi mumkin. U holda ehtimolligi juda kichik boMgan «bug‘lanish» jarayoni yuz beradi va nuklon yadrodan 155 www.ziyouz.com kutubxonasi chiqib ketadi. Shunday qilib, kuchli o ‘zaro ta ’sir uyg‘ongan yadroda nuklonlararo u y g ‘onish energiyasini intensiv ravishda qayta taqsim lab tu rish in i ta'minlaydi. K om paund yadro o ‘zining qanday vujudga kelganligini butunlay «unutgandan» so‘ng yemirilish amalga oshiriladi. Kompaund yadroning parchalanish turi uning uyg‘onish energiyasiga, harakat miqdori momentiga va boshqa xarakteristikalarga bog‘liq. Lekin kompaund yadroning parchalanish turi uning vujudga kelish jarayoniga bog‘Iiq emas. Tajribada birlamchi a va ikkilamchi Download 6.46 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|