Радиотехник тизимлар назарияси асослари

Te
= 
Ey - Pr.
 
(6.4.11)
Demak, gamma-kvant energiyasi Eg> Pr dan boshlab fotoeffekt hodisasi 
yuz berishi mumkin. T, = 0 da Eg = Pr fotoeffekt jarayonining bo ‘lish 
chegaraviy energiyasini bildiradi. Bu energiyaga mos keluvchi gamma- 
kvant to ‘lqin uzunligi fo to effek tn in g qizil ch e g ara si deb ataladi va 
quyidagicha aniqlanadi:
D 
U 
l 
h C
1 -
h °
r r - L y = h V
o = — va Ai - — . 
(6.4.12)
Shunday qilib, m etallardan elektronlarning chiqish ishini aniqlab, 
fotoeffektning ko‘riIayotgan metall uchun qizil chegarasini topish mumkin.
Fotoeffekt jarayonida hosil bo‘lgan fotoelektronlar energiyasi gamma- 
kvantlarning intensivligiga bogMiq boMmay, uning energiyasiga bogMiq. 
Fotoelektronlar hosil qilgan fototok qiymati gamma-kvantlar intensivligiga 
mutanosib ravishda o ‘zgaradi.
6.4.2. K om pton effekti
Gamma-foton muhitdan o‘tishda fotoelektronlar chiqarishdan tashqari, atom 
elektronlari bilan to‘qnashib, natijada elektronni chiqarib, bir qism energiya va 
impulsini elektronga berishi, gamma-foton o‘z energiya va yo‘nalishini 
o‘zgartirib sochilishi mumkin. Gamma-fotonlaming bunday elektronlardan 
energiya vayo‘nalishini o‘zgartirib sochilishiga kompton sochilish deb ataladi.
Fotoeffekt kesimining gamma-kvant energiyasiga teskari mutanosib ravishda 
o‘zgarib borsa, kompton effekti gamma-kvant energiyasi ortishi bilan otrib 
boradi.
226
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Gamma-kvantlarning elektronlardan sochilishi ikki xil ko‘rinishga ega. 
Gamma-kvant energiyasi elektronning atom bilan bog'lanish energiyasi 
e0 dan kichik (E y< s e) b o ‘lganda klassik yoki kogerent sochilish yuz 
beradi. Kogerent sochilishda foton energiyasi o ‘zgarmasdan qoladi, u faqat 
o ‘z yo‘nalishini o ‘zgartiradi, xolos.
Kogerent sochilish Tomson sochilishi deb ham ataladi, u quyidagicha 
tushuntirilishi mumkin. Elektronda gamma-kvant to‘la yutilishi natijasida 
u gamma-kvant energiyasiga mos keluvchi chastota bilan rezonans tebrana 
boshlaydi va klassik elektrodinam ika qonuniga ko ‘ra, tebranayotgan 
elektron yutilgan gamma-kvant chastotasiga teng chastotali gamma-nur 
chiqaradi.
Berilgan sochilish burchagi uchun kogerent sochilishning differensial 
kesimi
Shundayqilib, c r 0 = 6 ,6 5 1 0 “25sm2 v a u e rk in ele k tro n u c h u n T o m so n
k lassik sochilish koeffitsienti deb ataladi.
e 
.
.
.
------= 
r0 -elek tro n n in g k lassik rad iu si edi. Demak, (6.4.14) ifodadan
« r0 kelib chiqadi. Kogerent sochilgan gamma-kvantlar burchak 
taqsimoti I ~ (1+cos2^ ) qonunga b o ‘ysunadi.
E y >
s  e n e rg iy a la rd a g a m m a -k v a n t g o ‘yo e rk in e le k tro n d a
sochilgandek bo'ladi, chunki elektronning bog‘lanish energiyasi 
s y ga 
nisbatan hisobga olmaslik darajada kichikdir.
Yuqorida bayon etilganidek, bu kompton sochilishda gamma-kvantning 
energiyasi o‘zgaradi va elektronga gamm a-kvant energiyasining bir qismi 
beriladi.
Birinchi marta 1923-yiIda u sochilishni kompton rentgen nurlarining
U U
c
/ t
2 
•
---- -- — — (1 + cos 
(p)27rsm
.
d
2mec
ko ‘rinishga ega. To‘la kogerent sochilish kesimi esa:
d (7
(6.4.13)
(6.4.14)
m ec
227
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

turli m oddalardan sochilishini to ‘la o ‘rganib quyidagicha xulosalar 
chiqardi:
1. Sochilgan rentgen nurlarining tarkibida boshlang‘ich /0 to ‘lqin 
uzunlikli nurlardan tashqari 
X ‘> / l 0to‘lqinuzunlikkaegabo‘lgannurlar 
ham uchraydi.
2. Sochilish burchagi 
X ning ortishi bilan 
a
X = X ’ ~ X 0 farq ortib 
boradi.
3. S o c h ilish b u rch ag i 
X n in g m a ’lum b ir q iy m a tid a ( A X ) 0 
sochilayotgan rentgen nurining boshlang‘ich to ‘lqin uzunligi /0 ga bog‘liq 
bo‘lmay qoladi va ( A /^ h a m m a sochuvchi jism lar uchun bir xil bo‘ladi.
Kompton sochilishni klassik to‘lqin nazariyasi asosida tushuntirib berish 
mumkin emas. Chunki bu nazariyaga ko‘ra, sochilayotgan nurlanish to ‘lqin 
uzunligi o ‘zgarmaydi. Bu jarayonni Kompton va Debay kvant mexanikasi 
asosida tushuntiradilar. Buning uchun rentgen nurlarini fotonlar oqimidan 
iborat deb qarash zarur. Haqiqatan ham, agar rentgen nurlari E = h 
v 
energiyali fotonlar oqimidan iborat deb qaralsa,