Радиотехник тизимлар назарияси асослари
§■ f 3 S J s C 5 { ? ° a S
Download 6.46 Mb. Pdf ko'rish
|
Atom yadrosi va zarralar fizikasi T.Mo\'minov, A.Xoliqulov)
- Bu sahifa navigatsiya:
- + + cn 8 § ^ f f s
§■ f 3 S J s C 5 { ? ° a S v o r i v o < M + f n + . - * Pv, + « « st ° fct + + + K V + + + + I + I + + 1 + + + • 1 l ® - 0 M+1 < ci o o o < d b> o b E- i i i i i i i i i _________ s s s s i i i i i i i i i i i i + 7 + 7 l o o + + o o + 7 i i i i i i i 1 + 7 o o + 7 o o i i i i i i i «3 I I 1 1 1 I I I I i i i i i i i Ol O O O O O 7 + 7 7 i i i 7 7 o o O 'r ta c h a y a s h a s h d a v ri ( s ) J J J J J JJ'fe % (3 I I I i | l c i M 0 3 1 1 I i I I f i (N * b ^ t t l To L § 5 - r* t " ° 'r> s o s o r - r s cn cs o* - r ^ *< M a s s a - s i (M e V ) 0 o 0 0 0 0 ,5 1 1 0 ,5 1 1 1 0 6 1 0 6 1 4 0 1 4 0 1 3 5 4 9 4 4 9 4 4 9 8 4 9 8 B e l- g is i » - ».* i^* a.* 6.* '» *» 'a*. 'a . S 'u %! >4 >4 ii* Z a rr a n m g n o m i F o to n E le k tr o n n e y t- ri n o s i E le k tr o n a n ti - n e y tr m o s i M y u o n n e y tr i- n o s i M y u o n a n ti n e y - tr in o s i E le k tr o n P o z it ro n M y u o n ( m y u - m e z o n ) M u s b a t m y u o n M u s b a t p io n M a n fi y p io n N e y tr a l p io n M u s b a t k a o n M a n fi y k a o n N e y tr a l k a o n N e y tr a l a n ti - k a o n — m oo o> o —i m fT) «+ m \o Z a n -a - la r g u - ru h i F o to n L e p to n - la r M e z o n - la r I 255 www.ziyouz.com kutubxonasi =5. fe; r- rn + + C - e T ' N 'te \ % % °K *te Jr + W 'te °? J + ? 5 + 2 ¥ 1 j a, tes, a. c icj . )C a. b ta. ic ^ i^ c ie ^ ^ 1«) ^ >■] b CJCJCJCJCJ CJ CJ n n n ^ n CJ CJ CJ CJ o CJCJC»CJ C J C ^ C J C J -H -H r-( O o »-• -H — H rH — H — -H -H - H - h O O o -H — H — H rH - H - H — H - h (\1(N cn < n r*"i m o o o n o + | + | + | + i 'f + T T T + 1 l 1 1 l l 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 l 1 1 1 l 1 1 1 1 l ! 1 1 1 1 1 1 1 + "7 + *T+ 7 + 7 + 7 + 7 + 7 + 7 + 7 o + 1 0 0 0 0 + 7 o o 7 7 o o 7 7 7 7 + + cn 8 § ^ f f s c3 1» uS in 03 I cT r i c J oo ^ SS o o rn cn < n (N vq vq ^ oo oo o \ o \ - h m m f O f O *-H ov Ov A ov H C* W ifl ON —' - H - h co tn - H - H CN ajft. s *R ^ *»s It*^ ll] tl)] h) itij «q a | 1 I * o o >■, « I ^ l l l 2 § g, I Eb co g .1 V 'O Qi a '5o *< 1 1 2 '3 u ^ o , g ' cj ) ■< 2 9 S, M 5b c/3 2 « . « 8,-& 2 d .£ r m a a I I | § ! I I a -i ■* 2 3 2 “ 2 - ■a | | 8.1 8, W o o <3 o b O c , q . 00 ■< Adronlar. oo r - fN V - H cs 256 www.ziyouz.com kutubxonasi ko ‘rsatadi. Zarra zaryad multipleti i ta zarradan tashkil topgan bo‘lsa, uning izotopik spini quyidagicha aniqlanadi: r _ ( * - ! ) 2 ' A g arT = 0 bo‘lsa, i = 1 singlet, masalan A 0 - giperoni T = 1/2 bo‘lsa, i = 2 dublet, masalan proton, neytron; T = 1 b o‘lsa, i = 3 triplet, masalan n*, ;r°m ezo n . Kuchli o ‘zaro ta ’sirda bir zaryad multipletiga kiruvchi va o ‘zlarini bitta zarra kabi tutuvchi zarralar elektromagnit o ‘zaro ta ’sir ostida massalari va zaryadlari bilan farqlanuvchi zarralarga aylanadi. MaMumki, uchta n - m ezon n +, n°, n~ bir-biridan faqat zaryadlari bilan farq qiladi. n - m ezonning izospini T = 1, izospin proyeksiyalari e sa T z = +1, 0 ,- 1 ga teng. Elementar zarralarning elektrzaryadi, izospin proyeksiyasi va barion zaryadi o ‘zaro quyidagicha bog‘langan: = (7.4.1) Izotopik spinning saqlanish qonuni izotopik fazodagi almashtirishlarga nisbatan kuchli o ‘zaro ta’sirning simmetriyasi (invariantligi) bilan bog‘liq. Kuchli o ‘zaro ta ’sirdan boshqa hamma o ‘zaro ta ’sirlar bu simmetriyaga ega emas, ya’ni ularda izotopik spinning saqlanish qonuni buziladi. Kuchli o ‘zaro ta’sirga nisbatan izospin va uning proyeksiyasi yaxshi saqlanuvchi kvant sonlari bo‘lsa, elektromagnit o ‘zaro ta ’sirga nisbatan esa faqat uning proyeksiyasi saqlanadi yaxshi kvant soni boMadi. M urakkab sistemaning toMa izotopik spini shu sistemaning tarkibiga kiruvchi zarralar izotopik spinlarining vektor yigMndisiga teng. Izotopik sp in n in g v e k to r y ig ‘ in d isi od d iy sp in n in g v e k to r y ig ‘indisi kabi hisoblanadi. M asalan, nuklon-pion sistemasining izotopik spini 1/2 ga va 3/2 ga teng. Chunki nuklon uchun T = 1/2, pionniki T = 1, ulam ing vektor yig‘indisi 1/2 yoki 3/2 boMadi. 8. G ‘alatilik . 1951-yilda ajoyib xususiyatga egaboMgan zarralar kashf etildi. Bu zarralarni boshqa odatdagi zarralardan farqlash uchun ( S ) g ‘alatilik kvant soni kiritildi. Bu zarralar g ‘alatiligi shundaki, ular kuchli o ‘zaro ta ’sir orqali yuz beruvchi jarayonlarga xos vaqtlarda (~10“23s) hosil boMadi, lekin hosil boMgan zarralar nisbatan katta yashash vaqtiga ega 257 www.ziyouz.com kutubxonasi (10_8-10_10s). Reaksiyada energetik jihatdan mumkin bo‘lsada, yolg‘iz g ‘alati zarra tug‘ilmaydi, g‘alatilikka ega bo ‘lgan zarralar bilan birgalikda vujudga keladi. Masalan: p + p -> p + A° + K +, n~ + p - > A° + K ° va h.k. G ‘alati zarralar uchun g ‘alatilik noldan farqli bo‘lib,S = ± 1 ,± 2 , ±3 bo‘ladi. G ‘alatilik quyidagi formula bilan hisoblanadi: T B + S cl = T + ^ ~ - (7.4.2) Barion va g ‘alatilik zaryadlar yig‘indisini gip erzary ad deb ataladi, Y = B ± S, shuning uchun (7.4.2) ni quyidagicha yozaolamiz: r Y G ‘alatilikn in g saqlanish qonuni kuchli va elek tro m agnit o ‘zaro ta’sirlardao‘rinli bo‘lib, kuchsizo‘z a ro ta ’sirdabuziladi. G ‘alatilikadditiv kattalik, ya’ni murakkab sistemaning g ‘alatiligi uni tashkil etuvchilari g ‘alatiliklarining arifmetik yig‘indisiga teng. 7.5-§. E le m e n ta r z a rra la rn i sistem aga solishga u rin is h la r E le m e n ta r z a rra la r m a ssa la rig a q arab k u c h siz o ‘zaro t a ’s ird a qatnashadigan leptonlarga, kuchli o ‘zaro ta 's ir bilan yuz beradigan jarayonlarda qatnashuvchi adronlarga b o ‘linishini k o ‘rdik. F otonlar elektromagnit ta’sirni tashuvchi zarra bo‘lib, u alohida sinfni tashkil etadi. Leptonlar haqiqiy elementar zarralarni tashkil etsa kerak. Leptonlar e, M , T va ularning neytrinolari va antizarralari hammasi 12 ta. Leptonlar yo absolyut barqaror yoki yadroviy masshtablarda ju d a katta yashash vaqtiga ega. Leptonlar nuqtaviy obyektlardir, y a’ni yuqori energiyalarda ham ichki tuzilishga ega emasligi aniqlangan. Shuning uchun ham leptonlar haqiqiy elementar bo‘lsa kerak. Shu fikrlar fotonlarga ham taalluqlidir. Adronlar soni jud a ko‘p, ko‘pchiligi rezonanslardan iborat bo‘lib, ju d a qisqa yashash vaqtiga ega. Ular elektromagnit strukturaga ega ekanligi tajribalarda aniqlangan. Yuqori energiyali elektronlarning protonlarda sochilishini o ‘rganish 258 www.ziyouz.com kutubxonasi protonlarning ichida qandaydir diskret tashkil etuvchi m arkazlar mavjud ekanligini k o‘rsatdi. Protonning tarkibiga kiruvchi bu nuqtaviy zarralarni R.Feynm an p a rto n la r deb atadi. Parton — inglizcha so‘z bo‘lib, b o ia k , qism degan m a’noni anglatadi. Parton nazariyasi boshqa leptonlarning p ro to n la rd a so chilish i, p ro to nlarn in g p ro to n lard a so ch ilish id a ham tasdiqlandi. K v a rk la r n a z ariy a si y a ra tilg a c h , p a rto n la r kv ark , a n tik v a rk va glyuonlardan tashkil topgan degan fikr aytildi. Shunday qilib, elem entar zarralarni kvarklardan tashkil topgan degan kvarklar nazariyasi yaratildi. 7.6-§. E le m e n ta r z a r r a la r izom u ltip let va s u p e rm u ltip le tla ri h a q id a M .Gell-M ann va K.Nishidj imalar adronlarni izomultiplet deb ataluvchi sistema asosida guruhlash m umkinligini ko ‘rsatdi. Bu sxemada asosan b ir x il s p in , j u f t li k va b arion z a ry a d li a d ro n la r a lo h id a -a lo h id a izomultipletlarga birlashadi. Ulaming massalari ham taxminan bir xil, lekin izom ultiplet zarralari izospin proyeksiyasi Tz bilan farqlanadi. 7.1-rasm da barion zaryadli B = 1, spin va juftligi Ip = l/2 + bo‘lgan nuklonlar va giperonlar izomultipletligi keltirilgan. 7.1-rasm B u izo m u ltip leto ‘shavaqtdanom a’lu m b o ‘lgan A " , S ° , S ° giperonlar m avjudligini bashorat qildi va keyinchalik bu zarralar tajribada topildi. 1961 -yilda M .Gell-M ann va Yu.Neeman unitar simmetriya deb nom olgan 259 www.ziyouz.com kutubxonasi z a rra la rn i guru h larg a b irla sh tirish m u m k in lig in i an iq la d i. U n ita r simmetriya sxemasi asosida mezonlar bir yoki sakkizta zarralardan iborat oilani, adronlar esa bir sakkiz yoki o ‘nta zarralardan iborat oilalami tashkil etadi (7.2-rasm). Izospin va giperzaryad Y = B + S kvant sonlarining olish mumkin bo‘lgan qiymatlari har bir oila uchun m a'lum kvant sonlar panjarasini hosil qiladi. Spin I = 1/2 - I -'A 0 l/2 1 Tz Spin I = 0 ...K°f 7 T 3> Download 6.46 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling