Радиотехник тизимлар назарияси асослари

. 
a L2
. 
a L
,
’ 
av
’ w 
nisbatlaridan foydalaniladi.
a L
3
Ichki konversiya koeffitsientiga ko ‘ra, yadroning energiya holatlari, 
harakat miqdori m om enti, nurlanish m ultipolliklarini o ‘rganish mumkin.
Yadro gam m a-kvant va ichki konversiya elektronlari chiqarishdan 
tashqari, agar o ‘tish energiyasi 
E > 1,02 M eV dan yuqori b o ‘lganda 
elek tron -p ozitro n ju fti (e~, e+) hosil q ilish lik b ila n ham u yg‘onish 
energiyasini y o ‘qotadi. Bunda yadro dastlab virtual foton chiqaradi, bu 
foto n e le k tro n -p o z itro n ju ftig a ay la n a d i va y a d ro d a n ko n v ersio n
elektronlar kabi chiqib ketadi. Lekin shuni alohida ta ’kidlash lozimki, 
hosil b o ‘lgan elektron atom qobig‘idagi elektron emas. Juft konversiya
k o e f f its ie n ti 
O C j = N j / N r 
e h tim o llig i 
ic h k i k o n v e rs iy a
koeffitsientidan farqli ravishda yadro zaryadi, o ‘tish multipolligi ortishi 
bilan kamayadi.
Yuqoridagi o ‘tishlardan tashqari, dastlabki va oxirgi holat spinlari Ib 
= 1 = 0 bo‘lgan holatlar orasida bitta kvant chiqishi taqiqlangan ikkita 
kvant chiqish ehtim olligi ju d a kichik bo ‘lgan o ‘tishlar bo‘Iadi.
Umuman olganda, bunday holatlarda harakat miqdori momentisiz ichki 
kon versiy a elek tro n lari, elektron -po zitro n ju fti v a harak at m iqdori 
m om entiga ega b o ‘lgan ikki fotonli o ‘tishlar boMishi m umkin.
Ikki fotonli o ‘tishlar ehtimolligi ju d a kichik hisoblanadi.
3.11-§. Myossbauer effekti (samarasi)
Yadroning uyg‘ongan holati energiyalari diskret holatlar orasida o‘tuvchi, 
y -kvant energiyalari esa holatlar energiyalari ayirmasiga teng deb qaraladi.
U yg‘ongan holatlar m a’ lum 
t vaqt yashar ekan, noaniqlik prinsipiga ko‘ra, 
A£energiyanoaniqligigaegaboM ishikerak: 
A E A t > h, AF, = fl / A t .
109
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu 
A E  energiya xatoligiga tabiiy holat kengligi deb ataladi.
Demak, uyg‘ongan holatdan chiquvchi gamma-kvant energiyasi D
E = 
G holat kengligiga qadar xato bilan chiqadi. D£energiya uyg‘ongan holatdan 
chiquvchi gamma-kvant energiyasiga nisbatan juda kichik.
Masalan, 
57Fe yadrosi uchun
h _ 1,05 • 10 27 erg ■
 s 
~At~ I0 " 7 • 1,6 - 10-12
6 1 0 '9e F .
energiya kengligiga ega.
Tabiiy holat kengligining gamma-kvant energiyasiga nisbati:
AE _ r  _ 6 - 1 0 -V F
| 0 .„
E y 
E y 
1 4 -1 0 3e F
•
Yadro uyg‘ongan holatdan chiqqan g-kvant uygonmagan o ‘sha yadro 
tomonidan rezonans yutilmaydi, chunki g-kvant yadrodan chiqishda va 
yadroga yutilishda energiyasini tepkiga sarflaydi. 57Fe yadrosi uchun tepki 
energiyasi:
p 2
j ’ 
jWl/
. 
pi
i
1
E 2
2 A ^
2 M ,w
2 
MyajC2
2A / lWc 2
( 1 4 1 0 3)
2 e V 2
_ V
/
O
Cs
= 2 -1 0 -J e F .
2 -5 7 -9 3 1
K o ‘rinib turibdiki, gam m a-kvantning tepki uchun y o ‘qotgan 
2T
t
energiyasi uyg‘ongan holattabiiy kengligi A E danjuda katta, shuninguchun 
rezonans yutilishi kuzatilmaydi.
Yadro tepkisiga yo‘qotilgan energiyani qoplashning bir necha usullari 
mavjud: manba va yutuvchini qizdirish, manbani yutgich tomonga har xil 
tezlikda harakatlantirish ham da yadroni oldingi yem irilishdan olgan
tepkisidan foydalanish (Masalan: yadroning uyg‘ongan sathi p-yemirilish, 
e~ qamrash yoki y -nurlanishdan vujudga kelsa).
1953-yili ingliz olimi Mun, nurlanish manbayini yutgich yo‘nalishida 
sentrofuga yordamida katta tezlik bilan harakatlantirdi. Bunda Doppler
110
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

effektiga ko‘ra, gam m a-kvant chastotasi 
& v ga ortadi (3.13-rasm ). 
Masalan, 57Fe uchun sentrofuga chiziqli tezligini hisoblaylik:
U 
D 
* 
&
A v = - v energiyasi 
h h v - — E = h v 0 — energiya orttirm asi 
c 
c
c
( hv 0 Y
O \ 
0 ■/
^ M yadc2
Bundan:
. 
. . .
,... 
»  
„
(h v 0)
teng bo'lishi kerak, u holda 
nvo 
~ L ~ ,
6 
c 
2 M„ *
vad^
hv0 _ 
1 4 - 1 0 3j
M yallc 
M ya„c