Радиотехник тизимлар назарияси асослари

b zarraning yo‘nalish!ari orasida 
mutlaqo bog‘lanish yo‘qligini ko‘rsatadi. Kompaund yadro orqali o ‘tadigan 
yadro reaksiyalarida 
a va A nishon, B mahsul yadro va b zarra, a va b  zarralar 
im pu lslari o ‘rta sid a b o g ‘lanish y o ‘q. Ikkilam chi z a rra la r reaksiya 
mahsulotlari hamma yo‘nalishlarda birday izotrop taqsimlangan boTadi. 
Albatta, bunday taqsimot kompaund yadro harakatsiz sistemada, y a’ni 
energiya markazi sistemasida boTganida o‘rinlidir.
Kompaund yadroning parchalanishi uning vujudga kelish jarayoniga 
bogTiq boTmaganidan, yadro reaksiyasi kesimi 
0
ab ni kompaund yadroning 
vujudga kelish kesimi 
0
as va b zarraning parchalanish ehtimolligi W b ning 
ko‘paytmasi tariqasida yozish mumkin:
^ » b= ^ KWb, 
(5-7.2)
bu yerda 
0
as~ kompaund yadroning hosil boTish kesimi, W b- uning b 
zarra chiqarib yemirilish ehtimolligi. Kompaund yadroning hosil boTish 
kesimi quyidagicha aniqlanadi:
(5.7.3)
bu yerda S ,- hl harakat mikdoriga ega boTgan zarraning yadro ta’sir 
kuchi sohasiga tushish ehtimolligi . P - yadrodagi kulon va markazdan 
qochma kuchlarining 
a zarra tomonidan o‘ta olish ehtimolligi %-hl momentli 
zarraning yadroga yopishish (yadroda to'xtab qolish) ehtimolligi
Yadro kuchlarining ta'sir doirasi chegaralanganligidan, (5.7.3) formulada 
/ orbital moment bo‘yichayig‘indisini cheksiz qiymatgacha olishga ehtiyoj 
boTmaydi. Chunki 
a zarraning nishon-yadro bilan ta’sirlashish doirasini 
ikki sohaga ajratish mumkin: tashqi kulon va markazdan qochma kuch ta’siri
156
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

doirasi va ichki yadro kuchlari ta’siri doirasi.
A garzo 'q ini ozarraharakati bo‘ylab tanlasak, R ,to‘qnashuv parametriga 
tegishli harakat miqdori momenti taqriban hl ga teng, ya’ni PR, = 
fll 
bo‘ladi.
Zarra im pulsini uning de-Broyl to ‘lqin uzunligi orqali ifodalasak:
u holda:
J h l_
h / X
=ix.
(5.7.4)
Demak, / momentli zarra nishon-yadro ta ’sir doirasida 
R, = hl dan
Rl+l = X(l + 1 ) gacha masofadan o ‘tadi (5.6-rasm).
Rt zarralar tushayotgan halqaning kichik (ichki) radiusiga teng bo‘lsa, 
R 
uning katta radiusiga teng bo ‘ladi. R adiuslari 
Rt va RM ga teng 
aylanalardan tashkil topgan halqaning yuzi 
S  kesimdir:.
S, = 7TR;+i - nR] = n  (/?,;, - R j) = n \%2 (/ + 1)2 - X2/2 ] 
= 
nX2 [ / 2 + 21 +1 - 12 ] = nX2 (21 +1).
(5.7.5)
5.6-rasm. Harakat miqdori momenti /boMgan zarralaming ta’sirlashish sxemasi. 
/ momentli zarralar nishon bilan mos ravishda 
Rt radiusli halqalar ichida to‘qnashadi.
157
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Zarraning yadro tomonidan yutilishi uchun u yadro kuchi ta’sir sohasiga 
tushishi kerak, y a’ni 
b, = Xl < R  bo‘lishi shart. Demak, faqat / ^ —
A
hollardaginazarrayadro tomonidanyutiladi. ^ n i topish uchun (5.7.5) ifodani 
• 
n 
R
/ning U = ~ oraliqdagi m um kinbo‘lgan hammaqiymatlari bo‘yichayig‘ish 
lozim:
R f \
S = Y , S , = 
+ l) = 
tt
(R 
+ %)2 . 
(5.7.6)
/ 
/=0
Bu ifoda kompaund yadroning geometrik kesimi bo‘lib, uning hosil 
bo'lish kesimining yuqori chegarasini beradi:
( ^ L
* = s -
Shunday qilib, kompaund yadroning mavjud bo‘lish kesimi:
R!A
o,« = ^ I Z ( 2/+l 
) p6 - 
(5.7.7)
/=0
P, 
zarraning tashqi sohadagi holatiga bog‘liq, masalan, 
a zarra neytron l 
-  0 bo‘lsa Pt -  1 bo'ladi. £ (uchun aniq ilmiy asoslar yo‘q, tajriba 
natijalarini 
a a ning qiymati bilan taqqoslab aniqlanadilar.
5.7.2. K om p au n d yadroning parchalanishi
Kompaund yadroning B va b zarralarga parchalanish ehtimolligi uning 
uyg‘onish energiyasining shu b zarrada yig‘ilish ehtimolligiga bog‘liq. 
Uyg‘onish energiyasining m a’lum birzarraga taqsimlanishi tasodifiy holdir. 
Umuman,kompaundyadroning turlizarralaigaparchalanishi ehtimolliklarini 
yvvw2,... va h.k. deb belgilasak, kompaund yadro parchalanishining to‘Ia 
ehtimolligi quyidagi yig‘indiga teng bo‘Iadi: