Радиотехник тизимлар назарияси асослари

u
- >
2i : u
9 2
'
2 3 m i n
» 2S * P
2 , 3
k
i
m
2 3 9
94
Pu\
>
n + 
T h  —>
2 3 3
9 0
T h
-p
—±
2 8 i n i n
2 3
91
3
tPa
t r
2 7
k
u
n
2 3 3
9 2
u .
Tez neytronli reaktorlarga yoqilgT sifatida 238U (232Th) kam m iqdorda 
239Pu (233U) aralashm asi joylashtiriladi. R eaktorda ajralgan energiya 
239Pu boTinishdan hosil boTadi, 238U esa 239Pu hosil boTishi m anbayi 
hisoblanadi.
190
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5.11-§. Termoyadroviy sintez
Solishtirm a b o g‘lanish energiyasining m assa soniga bo g ‘liqligidan 
m a'lum ki, yengil yadrolam ing qo‘shilishi natijasida yuz beradigan sintez 
reaksiya ekzotermik bo‘lib, bu reaksiyalarda bitta nuklonga to ‘g ‘ri keluvchi 
ajralgan energiya og‘ir yadrolam ing boMinishida ajralgan energiyadan 
ancha katta b o ‘ladi. Yengil yadrolarning qo ‘shilib sintez reaksiyasini 
am alga oshirishi uchun musbat zaryadli ikki atom yadrosini bir-biriga 
yaqinlash tirish ular orasidagi kulon itarilish kuchini yengish lozim. 
Z ary adlari 
Z xe va +Z2e b o ‘lgan ikki yadro o rasidagi kulon to ‘sig ‘i 
balandligi:
Z,Z,g- 
4 
7TSnR l2
Z,Zg2
4 x e nraA m
=
1>2
^ j - M e V
(5.11.1)
ga teng bo‘ladi. R 12 = R, + R2 - yadrolar orasidagi masofa, 
Rr R2 -  
birinchi va ikkinchi yadro radiusi.
K ulon potensial to ‘sig‘ini yengishga yetarli energiyaga ega bo‘lishi 
zarur.
S h und ay qilib, k in etik energiyasi y etarli d a ra jad a k atta b o ‘lgan 
y adrolargina sintez reaksiyasini hosil qila oladi. B unday yadrolarni 
(reagentlarni) ju d a yuqori tem peraturagacha qizdirish hisobiga olish 
m um kin. A gar kerakli tem peratura sintez reaksiyasi jarayo nid a hosil 
b o ‘ladigan b o ‘lsa, u holda reaksiya o ‘z-o‘zini ta ’m inlaydigan bo‘ladi. 
U m um an olganda, kuchli qizdirish hozircha m a'lu m b o ‘lgan yagona 
uslubdir. Shuning uchun bu usul bilan hosil qilinadigan sintez reaksiyalarini 
te rm o y a d ro re a k siy ala ri deb ataladi.
Z a rra n in g k in e tik energiyasi bilan h a ro ra ti o rasid a quyidagich a 
bogManish mavjud:
T ( g r a d ) = l , l 6 l 0 4E ( e V ) .  
(5.11.2)
M asalan, ikkiproton K ulonto‘sig‘i (5.11.1)g aaso san 1 M eV g a to ‘g ‘ri 
k elsa, term o y ad ro reaksiyasi y uz b e rish i u ch u n T = 1,16* 1010 AT 
tem peraturagacha qizdirish lozim. U Quyosh m arkazidagi haroratdan 
taxm inan 100 m arta katta.
Term oyadroviy sintezni issiqlik uslubi bilan hosil qilish m um kin 
em asdek k o ‘rinadi. Lekin quyidagi ikkita m uhim om ilni hisobga olsak:
191
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b irin c h id a n , z a rra la rn in g en e rg iy a b o ‘y ic h a ta q sim o ti M a k sv e ll 
qo n u n ig a b o ‘ysunadi, y a ’ni b erilgan te m p e ra tu ra d a y ad ro la rn in g
m a ’lum qismi o ‘rtacha energiyadan kattaroq energiyaga ega b o ‘ladi. 
Ikkinchidan, Kulon potensial to ‘sig ‘idan energiyasi kichik E < U kul 
bo‘lgan yadrolar ham tunnel effekti hisobiga kulon bareridan o ‘tib 
reaksiyaga kirishishi m umkin. Shuning uchun tabiatda term oyadro 
reaksiyalari intensiv yuz beradi va Quyosh ham da boshqa yulduzlarning 
energiya m anbayi bo ‘ladi.
Sintez reaksiyasini reaksiyada qatnashadigan yadrolarni tezlatgichlar 
yordam ida tezlashtirib keyin o ‘zaro to ‘qnashtirish y o ‘li bilan amalga 
oshirish kutilgan natijalami bermadi. Bunda tezlatish uchun sarf b o ig a n
energiya sintez natijasida ajralib chiqadigan energiyadan katta, bundan 
tashqari, sintez reaksiyalarining kesimi ionizatsiya kesim idan 8 — 9 
tartibga kichik. Shuning uchun tezlatilgan yengil yadrolarning eng k o‘p 
qismi, sintez reaksiyasiga emas, balkim nishon atomlarini uyg‘otish va 
ionizatsiyaga sarflaydi.
Demak, hozircha termoyadro reaksiyasini olish uchun deyteriy-tritiy 
reaksiyasidan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi:
] H + \ H - + ]He + '0n + \ l , 6 M e V .  
(5.11.3)
Bu reaksiya Kulon to ‘sig‘i kichik, past energiyada katta kesimga ega. 
Bu reaksiyaning har bir nuklonga to ‘g ‘ri keluvchi energiya chiqarishi
q = — = —7- * 3,5
M e V
. O g‘ir yadrolarning bo‘linishidagisi: 
q~ 1 MeV.