Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
§. POSTMODERN DEMOKRATİYASI
Download 5.08 Mb. Pdf ko'rish
|
|
§. POSTMODERN DEMOKRATİYASI
Tarixi analogiyalar heç də həmişə səmərəli olmur. Tarixi hadisələrin zahiri oxşarlığı təhlükəli ola bilər. Cəmiyyətin tarixi və iqtisadi inkişaf qanunlarının sarsılmazlığı yalnız onu göstərir ki, tarixin bütün qüvvələrinin təsirinin cəmi qanunauyğun nəticəyə gətirib çıxarır. Lakin bu qüvvələ- rin heç də hamısı öz tarixi vəzifəsini ardıcıl şəkildə yerinə yetirə bilmir. Bu proses böyük bir böcəyi yu- vasına aparan qarışqaların işini xatırladır: qarışqalar həddən artıq vurnuxur, bə- ziləri böcəyi yuvaya tərəf aparır, digərləri buna mane olur, üçüncülər isə ümumiyyətlə, boş-boşuna vurnuxur. Bununla belə, nəticədə böcək qarışqa yuvasının girəcəyinə get-gedə yaxınlaşır. Tarixdə həmişə elə insanlar olur ki, onlar öz istedadı və sosial statusu sayəsində dövlətin taleyini həll edirlər. Ən yeni dövrün siyasi xadimi dövlətin rifahı, xalqın rifahı anlayışlarını rəhbər tutur və bu rifahı şəxsən özünün nə dərəcədə anlama- sına uyğun olaraq hərəkət edir. Orta əsrlərdə hökmdar heç də həmişə xalqın firavanlığından danışmazdı. Firavanlıq barədə söhbətlər sülaləyə, nəsilə, kilsəyə və başqa səviyyələrə aid idi. Monarxlar güclənir, yeni sülalələr, nəsil ittifaqları yaradır, müharibələri başlayır və qurtarır, öz ərazilərini genişləndirir, torpaqları və kəndliləri satırdılar. Bir sözlə, onlar əsasən, öz
204 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
kefi üçün yaşayırdılar. O vaxtdan əsrlər ötmüş, yeni-yeni dövlətlər yaradılmış və məhv olmuş, tarixin gedişi isə in- sanların şüurunu dəyişmiş, onları inkişaf etdirmiş və nəhayət, hər bir insanın öz iradəsinə uyğun olaraq azadlıqlarından istifadə etmək hüququ vermişdir. Ən yeni dövrdə fərdlərin təfəkkürü təkmilləşmiş, köləlik, dövlətin rifahı ilə sülalənin rifahı arasındakı uyğunsuzluq onlara yabançı olmuş, əra- zilərini genişləndirmək və yeni torpaqlar ələ keçirmək kimi monarxlara xas olan stimullar aradan qalxmışdır. Müasir dünyanın inkişafı şəxsiyyətin hüquq və azad- lıqlarının yeni anlamını doğurmuşdur. İndi aşkardır ki, yaxın gələcək üçün sosiumun təkmilləşdirilməsinin ən optimal yolu liberal cəmiyyət və bazar iqtisadiyyatıdır. Demokratiya pla- netdə dövlətin və cəmiyyətin inkişafının seytnotu vəziyyətinə düşür. Dünya müharibələri nəticəsində dəfələrlə bu işdən yayındırılmış bəşəriyyət dönə-dönə demokratik dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğuna qayıtmışdır. Açıq və sivili- zasiyalı cəmiyyət ideyaları dünya tarixinin gedişini dəyişdir- miş siyasətçilərin fəaliyyətinə həmişə xas olmuşdur. Dünyada inkişaf prosesləri dünyəvi və liberal inkişaf strategiyasının formalaşdırılması yolu ilə irəliləməyə çalışır. Təxminən on il bundan əvvəl Frensis Fukuyama Qərbin və qərb ideyalarının zəfər yürüşü barədə yazır və liberalizmin hər yerdə bərqərar olması və həyat qabiliyyətli alternativlərin yoxluğu bunu sübut edirdisə, indi cəsarətlə konkretləşdirmək və “üçüncü demo- kratik dalğa”nın zəfər yürüşündən danışmaq olar. Bəşəriyyətin bütün tarixi boyu dövlət quruculuğunun daha yaxşı formasına doğru “yürüş” əziyyətli, mürəkkəb və eyni zamanda, ziddiyyətli proseslərlə müşahidə olumuşdur. İcti- mai fikrin bu cür transformasiyaya hazır olmaması, daha sonra mürəkkəb ictimai-siyasi proseslər, müharibələr, im-
205 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru periyaların yeni məkanları fəth etmək istəyi demokratiya ideyalarının reallaşdırılmasına imkan vermirdi. Demokratiya istiqamətində müəyyən irəliləyiş yarananda daha sabit qaydaların bərqərar olması yeni geosiyasi transformasiyalara səbəb olmuş neodemokratikləşmənin başlanğıcı olmuşdur. Lakin demokratiyanın uğur və zəfər qazanması təkcə geosiyasətlə bağlı deyildir. Müasir demokratik tranzitlərin əsasını demokratiyanın sosial arxetip, “təkamül zərurəti” kimi təsəvvür olunduğu inkişaf etmiş, postindustrial ölkələrin səviyyəsinə çatmaq istəyi təşkil edir. Ötən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində bəzi publisistlər və alimlər insan həyatının “elmiləşdirilməsindən”, əks-mədəniy- yətin – mənəvi-etik və əxlaqi dəyərlər sisteminin, mərkə- zində istehlakın səviyyəsinin və iqtisadi səmərəliliyin deyil, insanın dayanmalı olduğu sistemin köməyi ilə texnokratiya buxovlarından və insanı əzən “urban-sənayeçilikdən” imtina etməyə çağırırdılar. Tanınmış Amerika sosioloqu Teodor Rozak yazırdı ki, bu halda “biz həqiqi postindustrial cəmiy- yətə keçməyə hazır olacağıq”. Postindustrial cəmiyyət köklü sosial, iqtisadi, texnoloji və mənəvi inqilab deməkdir. Onun özəyini insanın yeni sosial tipinin və ictimai münasibətlərin yeni xarakterinin forma- laşdırılması təşkil edir. Bu sosial tipə zəngin fərd, “çoxölçülü insan” kimi tərif vermək olar. Əgər əvvəllər insan ətraf mühitdən asılı idisə və onun həyat yolu, ilk növbədə, hansı sinifə və ya sosial dairəyə mənsub olması ilə və yalnız ikinci növbədə onun şəxsi qabiliyyətləri ilə müəyyən edilirdisə, indi “çoxölçülü insanın” real şəraitdə muzdlu əməklə şəxsi biznes arasında, özünüifadənin müxtəlif üsulları ilə maddi uğurlar arasında seçim etmək imkanı vardır. Sənaye kapi- talizmi dövründəkindən fərqli olaraq, yeni cəmiyyətdə şəx- siyyət üzərində ictimai təzyiq hökmranlıq etmir.
206 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Sovet ideoloqları və cəmiyyətşünasları postindustrial nə- zəriyyəsini yalançı elmi nəzəriyyə, bəlkə də əsassız nəzəriyyə hesab edirdilər. Onlar bildirirdilər ki, bu nəzə- riyyənin elmi əsası yoxdur, tarixi-formasiya bazisindən və sosial-siyasi zəmindən məhrumdur. Bütün bunlara baxma- yaraq, məlumdur ki, sovet müəllifləri tərəfindən qərb nə- zəriyyələrinin tənqid edilməsi siyasi məqsədlər güdürdü. V.İnozemtsev kinayə ilə yazır ki, bu gün postindustrial cə- miyyət nəzəriyyəsi “qərb sosioloji ənənələrinin tam həcmdə qəbul edə biləcəyi yeganə sosial metanəzəriyyədir”. Qəribə də olsa, postindustrial cəmiyyət nəzəriyyəsi mark- sizmlə konstruktiv dialoq aparılmasına tərəfdar olan az sayda qərb nəzəriyyələrindən biridir. Bu nəzəriyyənin təkamül yolu ilə inkişaf etməsi müasir sosioloji fikirdə onun haqlı olaraq son dərəcə geniş yayılmasını təmin etmişdir. Postindustrial cəmiyyətin nəzəriyyəsi tarixin dövrlərə bölünməsi, müasir qərb cəmiyyətlərinin strukturunun, xarakterinin və tarixi ye- rinin müəyyən edilməsi məsələlərini əhatə edir. Bu nəzəriyyə lap əvvəldən cəmiyyətlərin “kommunist” və “sosialist” cəmiyyətlərinə bölünməsini kəskin tənqid edərək göstərirdi ki, bu cür bölgü kifayət qədər əsaslı deyildir. Mahiyyət etibarilə postindustrial cəmiyyət nəzəriyyəsi sosioloji təhlildə bir sıra yeni istiqamətləri özündə birləşdirmək, eləcə də öz əsas metodoloji postulatlarını zaman keçdikcə yaranan meyillərin və proseslərin qiymətləndirilməsinə tətbiq edilməsinə əsaslanan çoxsaylı yeni yanaşmalar yaratmaq qabiliyyətini nümayiş etdirmişdir. Məhz buna görə indi postindustrial cəmiyyəti nəzəriyyəsinin müxalifəti yoxdur, bu isə özlüyündə dünya sosiologiya elmində kifayət qədər nadir faktdır. Postindustrial cəmiyyət təkcə iqtisadi prioritetlərin dəyişməsi demək deyildir. O, cəmiyyətin sosial həyatının çox geniş spektrini əhatə edir.
207 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru Bütün bu aspektlər qlobal transformasiyalar dövründə fərdin azad inkişafını nəzərdə tutan yeni ictimai və sosial prioritetlərin, siyasi və iqtisadi təriflərin formalaşmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. E.Tofflerin fikrincə, dünya tarixi üç mərhələyə, üç dalğaya bölünür (aqrar, sənaye və postindustrial dalğalar). Dəyişikliklərin birinci dalğası bizim eradan təxminən 8 min il əvvəl, kənd təsərrüfatının inkişaf etməsi ilə əlaqədar yaranmış və təxminən bizim eranın 1650-1750-ci illərinə qədər davam etmişdir. İkinci dalğa sənaye inqilabı ilə bağlıdır. Sənaye sivilizasiyası planetimizdə 1955-ci ilədək, “ağ yaxalıqlı”ların və xidmət sahəsi işçilərinin sayı ilk dəfə olaraq “göy yaxalıqlı” işçilərin sayından artıq olana qədər üstünlük təşkil etmişdir 1 . Nəhayət, indiyə qədər davam edən üçüncü dalğa. Tofflerin fikrincə, yeni yaranmaqda olan sivilizasiya ənənəvi sənaye sivilizasiyası strukturuna ziddir, çünki o, həm yüksək texnoloji, həm də antisənaye sivilizasiyasıdır. Onun fikrincə, yüksək texnologiyalara malik olan dövlətlərin əksəriyyəti üçüncü dalğa ilə ikinci dalğanın köhnəlmiş təsisatları arasında kolliziyaya məruz qalır. Toffler yazır: “Bunun dərk edilməsi öz ətrafımızda müşahidə etdiyimiz çoxsaylı siyasi və sosial münaqişələrə məna verən açardır” 2 . Bəşəriyyətin bütün tarixi boyu iki dalğa arasında müna- qişələr fərdin sosial və ictimai prioritetlərinin formalaşma- sına təsir göstərmişdir. Birinci dalğa dövründə insanın bütün həyatı yalnız torpaqla bağlı idi, iqtisadiyyat mərkəzsiz- ləşdirilmişdi, ailə həyatı qəbilə və qohumluq telləri ilə tən- zimlənirdi.
1 Э.Тоффлер. Третья волна. М., 1999, стр.40. 2
Yenə orada.
208 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
İkinci dalğa siyasi, iqtisadi və sosial strukturlara əsaslı dəyişikliklər etdi. Bu dövrdə istehsalın və onun miqyasının mövcud anlayışı ailə münasibətləri strukturunu tamamilə aradan qaldırdı, cəmiyyətin üzvünün tərbiyəsinə fabrik obrazı daxil edildi, sosial gerçəkliyin qavranılmasının və mədəniyyətin yeni tipi yarandı. Eyni zamanda, İkinci dalğa yeni siyasi təsisatların və iqtisadi prioritetlərin formalaşmasını şərtləndirdi. İkinci dalğanın lap əvvəlində başlanan burjua inqilabları bütün dünyanı sarsıtdı və fərdə keyfiyyətcə yeni münasibətin təməlini qoydu. Böyük Fransa inqilabı (1789-cu il) mahiyyət etibarilə vətəndaşın əsas hüquq və azadlıqları anlayışlarını dünya praktikasına daxil etmiş ikinci dalğanın təntənəsinin təcəssümü oldu. Onun ardınca Avropada baş vermiş inqilablar, Napoleon müharibələri, bir sıra başqa münaqişələr və ictimai kataklizmlər İkinci dalğanın təsir dairəsini genişləndirmək cəhdindən daha çox onun həyat qabiliyyəti üçün zəruri olan yeni məkanların fəth edilməsinə yönəlmiş obyektiv təzyiqin nəticəsi idi. Üçüncü dalğa “dünya iqtisadiyyatının strukturunu dəyiş- məyə başladı. İqtisadçıları tənqid etməyə başladılar ki, onlar əslində nələr baş verdiyini izah edə bilmirlər. Belə təsəvvür yaranır ki, onların ən mükəmməl alətləri, o cümlədən kompyu- terləşdirilmiş modellər və matrislər iqtisadiyyatın əslində necə işləməsi barədə bizə get-gedə daha az məlumat verir. Doğrudan da, iqtisadçıların çoxu bu qənaətə gəlmişdir ki, istər ənənəvi qərb iqtisadiyyatı, istərsə də marksist iqtisadiyyatı sürətlə dəyişməkdə olan gerçəkliyə tətbiq edilə bilməz” 1 . Toffler göstərir ki, parlamentlər və hökumətlər İkinci dalğanın kəşfidir. Üçüncü dalğa yeni qayda – “bizim
1
Э.Тоффлер. Третья волна. М., 1999, стр.452.
209 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru
nümayəndələrdən asılı vəziyyətdən özümüz-özümüzü təmsil etməyə keçid” 1 prosesini nəzərdə tutan dolayı demokratiya doğurur. “Elektron demokratiya” tədricən bu meyillərin həyata keçirilməsi üçün zəmin yaradır. Postsənaye dövlətlərində hökumətlər daha açıqdır və milli problemlərin həllində bütün vətəndaşların iştirak et- məsini loyal qəbul edirlər. Toffler nümunə kimi İsveçi göstərir. Bu ölkənin hökuməti milli energetika proqramının işlənib hazırlanması üçün əhalinin köməyinə müra- ciət etmişdir. Bununla bə- rabər, hökumət bilirdi ki, ölkə əhalisinin heç də ha- mısı enerji məsələlərindən yaxşı baş çıxara bilməz. Bununla əlaqədar, vətəndaşlar üçün 10 saatlıq kurslar təşkil olunmuşdu. Hər bir vətəndaş bu kursu bitirəndən sonra həmin proqram barədə öz təkliflərini hökumətə göndərmək imkanına malık idi. Kurslarda 10 min nəfərin təhsil alacağı gözlənildiyi halda, müdavimlərin sayı 80.000-ə yaxın idi. Bu, vətəndaşların milli inkişaf prob- lemlərinə maraq göstərməsini sübut edirdi. Üçüncü dalğanın gücü demokratiyanın əhali tərəfindən başa düşülməsinə yeni çalarlar gətirir; onlar “azlığın bölün- müş hakimiyyətini bəyənirlər”; onlar “daha birbaşa demokra- tiya ilə eksperiment keçirməyə hazırdırlar; onlar transna- sionalizmi və hakimiyyətin fundamental şəkildə verilməsini alqışlayırlar. Onlar nəhəng bürokratiyanı dağıtmağa çağırır- lar. Onlar yeniləşmiş və daha az mərkəzləşdirilmiş energeti- ka sistemi yaradılmasını tələb edirlər. Onlar nuklear ailəni seçim predmeti kimi qanuniləşdirmək istəyirlər. Onlar mək-
1
Э.Тоффлер. Третья волна. М., 1999, стр. 672.
210 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
təblərdə standartlaşdırmanın azalması, fərdiləşdirmənin art- ması uğrunda mübarizə aparırlar. Onlar ekoloji problemləri prioritet hesab edirlər. Onlar dünya iqtisadiyyatının struk- turunun daha çox tarazlaşdırılmış və ədalətli əsasda dəyişdirilməsinin zəruri olduğunu etiraf edirlər” 1 .
edən siyasi aktorların yeni konfiqurasiyası formalaşır. Bu halda səs verən vətəndaşların faiz tərkibinin hər yerdə azal- ması müşahidə olunur. Yeni dövrün siyasi aktorları öz fikrini ifadə etmək azadlığını, hüquqi dövləti və alternativ seçkilərin zəruri olmasını qəbul edirlər. Bununla bərabər, onlar ictimai rəyin və seçkilərdə xalqın iştirakını proqnozlaşdırıla bilmə- yən təhlükə kimi təsəvvür edir və bildirirlər ki, bu təhlükənin qarşısını institusional məhdudiyyətlərin və qətiyyətli “rəhbər- liyin” köməyi ilə almaq lazımdır 2 . Norveç politoloqu Steyn Ringen müasir Norveçdə demok- ratiyanı uzun illər boyu təhlil edərək bu qənaətə gəlmişdir: “Hökumətin seçicilərin nəzarəti altında olması ilə nəticələnmiş demokratik idarəetmə zənciri qırılmışdır. Xalqın öz iradəsini ifadə etməsinə əsaslanan dövlət gözlərimizin qarşısında məhv olur. Bu zəncirdə nəinki zəif həlqələr tapılmışdır, hətta vaxtilə möhkəm olan bu zəncir özü yox olub gedir”. S.Ringen yazır ki, postmoderndə siyasi iştirakın ənənəvi formalarından kənarlaşma baş verir, adi formalardan fərqli olan iştirak formaları yaranır. Ənənəvi siyasi iştirak – tənəzzül dövrünü yaşayan səsvermə vətəndaşların birbaşa hərəkətləri, petisiyalar, nümayişlər, xüsusən yerli səviyyədə siyasi tədbirlər və açıq diskussiyalar ilə əvəz edilir. Əla-
1
2
П.Г.Лощилов. Демократия постмодерна: истоки ипроявления. Журнал “Власть”. www.transpress.ru
211 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru mətdar haldır ki, bu yeni formaların iştirakçılarının keyfiyyət tərkibində orta sinfin və gənclərin üstünlük təşkil etməsi müşahidə olunur. Fəhlələr, cavanlar və immiqrantlar, xüsu- sən qadınlar hər yerdə siyasi partiyalarla qarşılıqlı əlaqələr- dən imtina edirlər. 1990-cı ildən bəri Avropada siyasi par- tiyaların üzvlərinin sayı iki dəfə azalmışdır 1 . Rusiyalı tədqiqatçı A.Neklessa postdemokratiya sosiumun- dan bəhs edərək yazır: “Postmüasir demokratiya bəsitləş- dirilmiş ellik suveren şəxsiyyətin ondan ayrıldığı ellik kimi səciyyələndirilə bilər. Bu baxımdan həmin ellik idarə edilə bilən icmanı, ona xas olan traybalist instinktləri və mənasız ritualları xatırladır” 2 .
qilab, idarəçilərin inqilabı, knowledge-value revalyution kimi və başqa terminlərlə ifadə etmək olar. Ümumiyyətlə, bu adlar şərti xarakter daşıyır və insan idrakının inkişafında yeni döv- rün rəmzidir. Bu dövr elmin və texnologiyaların inkişafında əks olunmaqla yanaşı, insanların davranışına, onların ictimai şüuruna, sosial gerçəkliyi dərk etmələrinə, insanın özünü onun milli mənliyi və dini ilə eyniləşdirməsinə də təsir göstərir. Bu, Qərb cəmiyyətlərində baş verən, öz təcrübəsini yeni müstəqil məkanlara get-gedə sürətlə translyasiya edən real inkişaf prosesidir. Vaxtilə K.Marks və F.Engels tərəfindən kommu- nizm barəsində deyilmiş sözlərdən istifadə etsək, qeyd edə bi- lərik ki, postindustrializm müəyyən edilməli olan model deyil- dir, gerçəkliyin uyğunlaşdırılmalı olduğu ideal deyildir. Post- industrializm, yaxud Üçüncü dalğa dedikdə, müasir vəziyyəti məhv edən real hərəkəti başa düşmək olar. Ona görə də inkişaf
1
Журнал “Власть”. www.transpress.ru
2 А.Неклесса. Глобальный Град:
творение и разрушение. www. Intelros.ru
212 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
etmiş və yeni müstəqil dövlətlərə transformasiya edən cə- miyyətlərdə baş verən prosesləri nəzərdən keçirərkən, tarixin yeni dövrəsinin başlanmasından danışmağa üstünlük veririk. § ANLAMANI TRANSFORMASİYA EDƏRKƏN
Çox da uzaq olmayan və mənim də işlədiyim keçmiş kom- munist sistemində onun qüsurları barədə mülahizə söyləməyə icazə verilmirdi. İnsanlar sanki ingilis yazıçısı və jurnalisti, Corc Oruell adı ilə daha çox tanınmış Erik Artur Bleyrin “1984” kitabında təsvir edilmiş sosiumda yaşayırdılar. Bu cəmiyyətdə Böyük Qardaş və onun hər şeyi görən iti gözləri var. Corc Oruellin təsvir etdiyi gələcək sistemdə hər şeyə Ədalət Nazirliyi və Məhəbbət Nazirliyi nəzarət edəcəkdir. Bu- rada ictimai inkişafın əsasını üç partiya şüarı təşkil edir: “Müharibə – sülhdür, azadlıq – köləlikdir, bilməmək – güc de- məkdir”. Bu, öncəgörməyə baxmayaraq, 1984-cü il tamam başqa hadisələrlə əlamətdar olmuş, ondan sonrakı 1985-ci il isə yer kürəsinin quru ərazisinin 1/6 hissəsinə yenidənqurma xarakterli tektonik dəyişikliklər gətirmişdir. “Sovet mədəniy- yəti, sovet elmi və sovet təfəkkür forması” kimi keyfiyyətlərə malik olan vətəndaş obrazı yeni, demokratik təşəbbüslərin təzyiqi altında devalvasiyaya məruz qalmışdır. “Yeni- dənqurma” və ondan sonra keçmiş İttifaq ölkələrindəki xalq hərəkatları və milli azadlıq hərəkatları totalitar kommunizm quruculuğunun tənəzzülü və dünyanın siyasi xəritəsində 15 suveren dövlətin yaranması ilə nəticələndi. Sovet İttifaqı dağılanda çoxları bunu aksioma kimi qəbul etmişdi. Çünki sovet cəmiyyətinin siyasi, iqtisadi və sosiomədəni baxımdan təcrid olunması iyirmi il müddətində yetişməkdə olan endogen böhranın xarakterini şərtləndir-
213 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru
mişdi. Bütövlükdə isə belə böyük imperiyanın parçalanması İkinci və Üçüncü dalğaların, sənaye və postindustrial cəmiyyətlərinin aşkar kolliziyasının, Kondratyev dalğaları arasındakı ziddiyyətlərin təzahürü idi. Bu ziddiyyətləri təhlil etdikdə, postmodernitiyə doğru sürətlə irəliləyən Qərb dünyasından SSRİ-nin nə qədər geri qalması məlum olur. Nəticədə “elə bir məqam yetişdi ki, dünyanı bütöv halda saxlayan hakimiyyətin vahid strukturu dezinteqrasiya etməyə başlayır. Hakimiyyətin strukturu tamam başqa forma kəsb edir. Bunlar bəşər cə- miyyətinin bütün səviyyə- lərində baş verir. Hakimiy- yətin köhnə cizgiləri ofisdə, supermarketdə, bankda, kil- sədə, xəstəxanada, mək- təbdə və evdə qəribə yeni xətlər şəklində əks olunur. Berlindən başlamış Romaya, Taybeyə qədər bütün universitetlərdə partlayışa hazır olan ehtiraslar coşur. İrqi və etnik zəmində münaqişələr çoxalır. Hakimiyyət korporativ həyatın zirvəsində sadəcə olaraq yerini dəyişmir. İdarəçilər get-gedə daha tez-tez başa düşürlər ki, onların işçiləri indi əmrləri əvvəlki kimi kor-koranə yerinə yetirmirlər. İşçilər suallar verir və bunlara cavab tələb edirlər. Zabitlər də öz qoşunlarında eyni vəziyyəti görürlər. Polis şefləri ilə sıravi polis işçiləri arasında münasibətlər də belədir. Müəllimlərin tələbələrdən bu cür suallar eşitməsi və onlara cavab vermək tələbləri get-gedə artır. Biznesdə və adi həyatda hakimiyyətin və nüfuzun köhnə stilinin bu cür dəyişməsi qlo- bal hakimiyyət strukturlarının dezinteqrasiyaya uğramasının başlandığı andan çoxalır” 1 . 1
Э.Тоффлер. Эра смещения власти. http://www.dafaforce.net/metuniv/ consor/title.htm
214 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Lakin yeni transformasiyanın subyektləri təkcə siyasi determinantlar və iqtisadiyyat deyil, həm də üstünlük verilən sosiomədəni dəyərlər və kütləvi şüurdur. Aşkardır ki, müasir dünya yeniliyin insanın hüquq və azadlıqlarının insanın varlığının əsasını təşkil etdiyi postmoderniti demokratiya- sının anlaşılmasına doğru inamla addımlayır. “Amerika iqtisadi qlobalizmi” (F.Fukuyama) postmodernin və onda demokratik baxışların yerinin yeni qavrayışını forma- laşdırır. Üçüncü sivilizasiya inqilabının doğurduğu postin- dustrial dünya öz təşəkkülünün yalnız başlanğıc mərhələsin- dədir. Postindustrial cəmiyyətin aparıcı əlamətləri – inkişaf et- miş demokratiya və sosialyönümlü bazar iqtisadiyyatı ilə seçilən cəmiyyətlər yalnız barmaqla sayılacaq qədər az dövlətdə bərqərar olmuşdur. Hərçənd, postindustrial cəmiy- yətini dünyada inkişafın səviyyəsinə təsiri coğrafi mənada qat- qat genişdir və qlobal miqyaslıdır. Gercək dünyamızda baş verən pərakəndə və ziddiyyətli hadisələrdə, əsasən, XX əsrin ikinci yarısında təzahür etmiş bir neçə ümumi xarakteristika xüsusilə fərqlənir. Bəşər tarixində ilk dəfə olaraq, həqiqətən vahid sivilizasiya yaranmaqdadır. Elmi-texniki inkişafın nəti- cəsi olan müasir dünya infrastrukturu və telekom- munikasiyalar mahiyyət etibarilə insanın zaman və məkana sahib olmasına imkan vermişdir, onlar bütün qitələrin ölkələrini və xalqlarını fiziki mənada bir-birinə yaxınlaşdır- mışdır. İnsan peyk televiziyasının köməyi ilə bir neçə min ki- lometr məsafədə baş verən hadisələrin gündəlik iştirakçısına çevrilmişdir. Bizim gözümüzün qabağında və bizim iştira- kımızla bütün sivilizasiya üçün səciyyəvi olan sistemyaradıcı dəyərlərin və normaların yeni kompleksi meydana çıxır.
215 2‐ci fəsil
E pluribus unum – vəhdət
formulu
E PLURİBUS UNUM – VƏHDƏT FORMULU
Download 5.08 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|