Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Download 5.08 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Dini dirçəliş Təxminən yüz əlli il bundan əvvəl, ABŞ tarixində yeganə vətəndaş müharibəsinin sonunda Prezident Avraam Linkoln bu qənaətə gəlmişdi ki, din müharibənin parçaladığı milləti yenidən birləşdirməyə qadir olan çox mühüm amildir. Lin- koln 1865-ci il martın 4-də, ikinci dəfə andiçmə mərasimin- dəki nitqində demişdir ki, bütün amerikalılar bir Tanriya dua edir və hətta başa düşülməsində fikir ayrılıqları olsa belə, bir Bibliyanı oxuyurlar. Bu etiqad birliyi Amerika xalqına mü-
598 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
haribənin vurduğu yaraları zaman keçdikcə sağaltmaqda və əvvəlki birliyi bərpa etməkdə kömək göstərəcəkdir. Kommunist fövqəldövlətinin süqut etməsi təkcə siyasi və iqtisadi xarakterli problemlər deyil, həm də xeyli dərə- cədə sosiomədəni xarakterli problemlər doğurdu. Avrasiya kontinentinin ucsuz-bucaqsız məkanında qeyri-sabit, təhlü- kəli və tam formalaşmamış siyasi orqanizmlər qövsü yaran- dı. Bu cəmiyyətlərə qəflətən kənardan gətirilmiş plüralizm bir tərəfdən, əldə edilmiş azadlığın, digər tərəfdən, cəmiy- yətin inkişafının yeni, o qədər də ənənəvi olmayan dəyərlər oriyentirini müəyyənləşdirmək cəhdinin doğurduğu ideoloji narazılığa səbəb oldu. Postsovet məkanındakı dövlətlərin çoxunda mənəvi irsin qaynaqlarına qayıtmaq meyli təzahür edirdi, bu isə dini ibadət yerlərinin sayının artmasına gətirib çıxarır, dini orta və ali məktəblər açılırdı. Ateist kommunist sisteminin süqutu ilə əlaqədar yaranmış boşluq sürətlə Tanrıya, Yaradana, Allaha və s. etiqadla dolmağa başladı. “Dini dircəliş” (religion revival) konsepti hələ XX əsrin axırlarında çox geniş yayılmışdı və indi artıq elmi dövriyyə- yə möhkəm daxil olmuşdur. Aparıcı sosioloqlar 1 tərəfindən bu terminin dırnaqsız işlədilməsi və onun sosioloji lüğətlərə 2
daxil edilməsi də bunu göstərir. Bununla belə, L.N.Mitro- xinin qeyd etdiyi kimi, bu anlayış elə istilahlar sırasına da- xildir ki, müasir dini vəziyyətin təhlilində çox böyük əhə- miyyəti olmasına baxmayaraq, onlar hələ də iradi şəkildə şərh edilir 3 . Buna görə də bizə belə gəlir ki, müasir dinşünas- 1
Г.П.Осипов. Православная церковь в жизни российского общества // Россия. Духовное возрождение. М., 1999, стр. 9-10.
2
С.А.Кравченко. Социологический энциклопедический англо- русский словарь. М., РУССО, 2002, стр.407.
3
Л.Н.Митрохин. О религии, атеизме и православии. http://religare.ru /article1062.htm
599 4‐cü fəsil
Milli demokratik tranzitin dilemmaları lığın ən mühüm vəzifələrindən biri müvafiq konseptual kons- truksiyaları elmi cəhətdən əsaslandırmaq və dəqiqləşdirmək məqsədi ilə onları təhlil etməkdən ibarət olmalıdır. “Dini dirçəliş” anlayışının tərifinə görə o, “dünyəviləşmə prosesinin əksi” olan proses deməkdir. Ona görə də bu hadi- sənin nəzəri təhlilini dünyəviləşmə fenomeninin mahiyyətinə və məzmununa müraciət etməkdən başlamaq məqsədəuy- ğundur. Dünyəviləşmə prosesinin iki əsas ölçüsü var: 1) mədəniy- yətdə və ictimai həyatda dünyəviliyin artması; 2) bunların hər ikisində dini cəhətin azalması. Dünyəviləşmənin bu aspektləri heç də həmişə düz mütənasib asılılıq münasibətləri ilə əlaqədar olmur və bu, XX əsr Qərb sosiologiyasında dünyəviləşmənin ziddiyyətli izahlarında öz əksini tapmışdır. Belə ki, aparıcı din tədqiqatçılarının bir qismi dünyəviləşmə- nin inkişafını, ilk növbədə, dinin cəmiyyətə və insana bəxş etdiyi müsbət, konstruktiv dəyərlərin itirilməsi ilə əlaqə- ləndirir (P.Berger), digərləri isə (O’Di) əksinə, onun kons- truktiv cəhətini – rasional təfəkkürün, elmin, texnikanın, təh- silin, siyasi demokratiyanın inkişafı və s. vurğulayırdılar. Bu- na müvafiq olaraq, birinci halda mədəniyyətdə dini başlan- ğıcın deqradasiyaya uğraması, ikinci halda isə mədəniyyətdə dünyəvi başlanğıcın inkişafı qabardılırdı. Deməli, dini dirçəliş prosesi də iki cəhətin olmasını – mədəniyyətdə və cəmiyyətdə dini aspektin “xüsusi çəkisinin” artmasını və dünyəvi cəhətin “xüsusi çəkisinin” azalmasını nəzərdə tutur. Bununla bərabər, hazırda mövcud olan dini dirçəliş layihələrinin tərəfdarları da, əleyhdarları da tez-tez deyirlər ki, bu proseslər yalnız biri digərinin hesabına baş verə bilər. Lakin müasir cəmiyyət dünyəvi mədəniyyətin
600 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
yüksək dərəcədə inkişaf etmiş versiyasının reprezentasi- yasına əsaslandığı üçün dinin inkişafını çox vaxt vahiməli “yeni orta əsrlər” və hətta müasir mədəniyyətin və sivili- zasiyanın tam tənəzzülü və məhv olması perspektivləri kimi qiymətləndirirlər. Buna baxmayaraq, bizə belə gəlir ki, dünyəviləşmədə olduğu kimi, dini dirçəlişin əsas aspektləri arasında da əlaqə daha mürəkkəbdir. Bizim fikrimizcə, problemin mahiyyəti din hadisəsinin ikili, ikiqatlı xarakterindədir. Obyektiv olaraq, bu anlayışın semantikası ən azı iki mühüm, lakin müxtəlif və biri digərinə müncər edilə bilməyən məna qatını əhatə edir. Bu qatları “mənəvi” və “mədəni” qatlar adlandırmaq olar. Onlardan birincisi, “diniliyi” hansısa bir ilkin mövcudluq, həyati tələbat kimi, sosial subyektin (insanın və insan birliyinin) daxili həyatının mühüm, bəlkə də, ən mühüm sahəsi kimi, yəni A.C.Toynbinin təbirincə desək, bir növ obyektiv “çağırış” kimi təsəvvür edır. İkincisi isə, “çağırışa” sosial “cavab” verilməsini, yəni insan həyatının həmin tələbatının və həmin cəhətinin subyektin şüurunda və fəaliyyətində əks olunmasını, onun dərk edilməsini və müəyyən rəmzi, dəyər və tənzimləyici davranış formalarında təşkilini nəzərdə tutur. Dinin bu moduslarının fərqlərinin dünyəvi sekulyar dis- kursda (elmi diskurs da daxil olmaqla) kifayət qədər dərk edilməməsi onun məna aspektlərinin qarışdırılmasına və xaotikləşdirilməsinə gətirib çıxarır, bu isə törəmə anlayışların, o cümlədən “dünyəviləşmə” və “dini dirçəliş” anlayışlarının dolaşıq olmasının və müxtəlif cür başa düşülməsinin əsas səbəbidir. Bu vəziyyət nəzərə alınmaqla, mədəni sistemlərin dünyəvi və dini tipləri bir-birindən prinsipial şəkildə fərqlənir və mədəniyyətin zahiri səviyyəsində bir-birindən “aralanır”,
601 4‐cü fəsil
Milli demokratik tranzitin dilemmaları lakin onların mənəvi mahiyyətinin gizli, daxili, məna modusu mədəniyyətin qanunauyğunluqlarına tabe olmur. Hər bir mədəniyyətin real həyatında dini intensiyalar bu və ya digər şəkildə mövcuddur. Lakin bizim fikrimizcə, prinsipial məqam ondan ibarətdir ki, bu intensiyalar onlara uyğun olan konseptual-rəmzi formada dərk edilə bilər, yaxud bu cür formalar çatışmadığına görə, mədəniyyətin reprezentativ öl- çüsündə onun “həyat aləminin” kənarına “sıxışdırıla bilər”. Onlar ictimai şüurda özünün müvafiq ekvivalentini tapdıqda, bunun nəticəsi kimi, müəyyən həddə qədər insan tərəfindən tənzimlənə bilər. İctimai şüurun periferiyasında fakt kimi mövcud olduqda isə, onlar ictimai şüurun nəzarət sahəsindən çıxan kortəbii qeyri-şüuri mental qurumlara çevrilir və əksinə, özləri ictimai şüura hakim kəsilir. Nəticədə insanın daxili mənəvi həyatının mövcud dini im- pulsları ictimai şüur tərəfindən hansı dərəcədə qavranılsa, dərk olunsa, ifadə edilsə və onlara müvafiq mədəni-rəmzi formalarda legitimləşdirilsə, dini dirçəliş də həmin dərəcədə mümkündür. Əgər bu problem həll edilməmiş qalarsa, mə- nəvi qaynaqlara qayıtmağın bütün mövcud yolları və üsulları ən yaxşı halda dini həyatın cəmiyyətdə imitasiyasına gətirib çıxaracaq, o da, gec-tez özünün mənasızlığını göstərəcəkdir. Dini dəyişikliklər “üçüncü demokratik dalğa”nın tərkib hissəsi, bəzən də əsas aspekti olmuşdur. Buna görə də SSRİ- nin dağıldığı dövrdə və xalq azadlıq hərəkatları proseslərində din bilavasitə iştirak etməsə də, postkommunizm dövründə din əhalinin çox hissəsinin şüurunu sürətlə cəlb edir. “Üçüncü demokratik dalğa” dövrünü yaşamış dövlətlərin çoxunda avtoritar və totalitar rejimlərin devrilməsində və de- mokratik idarəetmə üsulunun bərqərar olmasında din mühüm rol oynamışdır. Əvvəlki fəsillərdə qeyd etdiyimiz kimi, İkinci
602 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Vatikan məclisindən sonra kilsənin mövqeyinin dəyişməsi bu prosesə ciddi təsir göstərmişdir. Məsələn, “kilsənin aşağıdan siyasiləşdirilməsi”nin baş verdiyi Polşada və Çilidə dini qrup- ların fəal rolunu müşahidə etmək olardı 1 . Ötən əsrin 60-70-ci illərində Braziliyanın hər yerində xalq “aşağı kilsə icmaları” geniş yayılmışdı. 1974-cü ildə bu icmalar təxminən 40.000 nə- fəri əhatə edirdi və Braziliya kilsəsinin xarakterini tamamilə dəyişmişdi. Həmin vaxtda Filippində keşişlərin və yerli fəalla- rın daxil olduğu “sol xristianlar” hərəkatı genişlənmişdi. 1971- ci ildə İspaniyanın Madrid şəhərində yepiskopların və din xa- dimlərinin nadir assambleyası çağırılmışdı. Bu assambleya “söz azadlığı, ittifaqlar və təşkilatlar yaratmaq azadlığı, yığıncaqlar keçirmək azadlığı hüquqlarının – Franko rejimi dövründə həyata keçirilməsi həmişə çox məhdudlaşdırılmış bütün hüquqların” müdafiəsi barədə qətnamə qəbul etməklə, İspaniya xalqına “demokratiya dərsi” verdi. Roma Papası II İoann Pavel Çilidə olarkən Pinoçetə qarşı çıxış etmiş və demokratiyaya özünün münasibətini belə ifadə etmişdi: “Mən demokratiya təbliğ etmirəm; Mən İncili təbliğ edirəm. Əlbəttə, İncildə yazılanlar insan hüquqları ilə əlaqədar bütün problem- lərə toxunur; və əgər demokratiya insan hüquqları deməkdirsə, onda kilsənin müraciəti demokratiyaya da aiddir” 2 . Açıq-aşkar siyasi addım atmış və konstitusiyaya yenidən baxılmasının zəruriliyini birbaşa təsdiq etmiş kardinal Kimin cəsarəti isə Cənubi Koreyanın demokratik dövlətlər sırasına qoşulmasına imkan vermişdir. Bəşəriyyət xatırlayır ki, tarix boyu dindən dəfələrlə siyasi təzyiq və hərbi müdaxilə vasitəsi kimi istifadə edilmişdir. Bəşəriyyət Ərəb Xilafətinin sərhədlərinin Əndəlisə qədər ge-
1
2
Yenə orada.
603 4‐cü fəsil
Milli demokratik tranzitin dilemmaları nişlənməsini də, Qüdsün “azad edilməsi” məqsədi ilə keçirilən səlib yürüşlərini də xatırlayır. Dünya tarixinin səhifələrini vərəqləsək, məsələn, əfsanəvi Səlahəddinin ingilis kralı Aslan- ürəkli Riçarda qətiyyətlə müqavimət göstərməsini görərik. Müasir dünyada isə biz çox vaxt dinin yanlış yozulmasının və düzgün başa düşülməməsinin, bəzən ondan terrorizmə və zo- rakılığa haqq qazandırmaq məqsədi ilə istifadə edilməsinin şa- hidi oluruq. Lakin din insanları bir-birinə yaxınlaşdırmağa, to- lerantlığa, ümumbəşəri və ümumsivilizasiya inkişafı üçün əl- verişli zəmin yaratmağa yönəldilməlidir. Azərbaycan Respub- likasının Prezidenti Heydər Əliyev deyirdi: “Qloballaşan dün- yada hamımız bir-birimizə daha yaxın olmuşuq. Xalqlararası, mədəniyyətlərarası, dinlərarası dialoqun bu gün dərin məna kəsb etməsi də məhz bununla bağlıdır. Bu dialoqu inkişaf etdirərək, bu dialoqa dəstək verərək biz müəyyən mənada terrorizmin formalaşmasına xidmət edən bütün qaynaqları araşdırıb onu kökündən məhv etməyə can atmalıyıq. Bu gün terrorizm bir çox hallarda din pərdəsi altında, dini libasda özünü büruzə verir. Bu, bizi onun əsl mahiyyətindən yayındırmamalıdır” 1 . Din demokratik cəmiyyətin həyati əhəmiyyəti olan təsisa- tıdır. Buna görə də cəmiyyətdə demokratik dəyərlər və ənə- nələr inkişaf etdikcə, fərdin həyatında dinin yeri və rolu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. İndən belə böyük “buraxıcılıq” qabiliyyətinə malik olan, sərt dövlət tənzimlənməsinin və ya qadağaların total və ya avtoritar mexanizmləri ilə məhdud- laşdırılmayan din öz qaydalarını və ideallarını təbliğ etmək üçün geniş imkanlara malikdir. Uzun illər boyu mənəvi
1
“Demokratik cəmiyyətdə dinin və əqidənin rolu: terrorizm və ekstre- mizmə qarşı mübarizə yollarının araşdırılması” mövzusunda beynəlxalq konfransın açılışında nitqdən. “Azərbaycan” qəzeti, 11 oktyabr 2002-ci il.
604 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
boşluq yaranmış posttotalitar cəmiyyətdən ötrü bu cür azadlıq – təkcə insanın daxili aləmi ilə bağlı olan mənəvi problemlərin deyil, qarşıya çıxan çoxlu problemlərin əlacı kimi təsəvvür edilirdi. Tranzitar cəmiyyətlərə xas olan sosial- iqtisadi çətinliklər daxili ilham yolları axtarışına çevrilir, fərd onun qarşılaşdığı problemlərə cavab tapmağa çalışır. O, öz milli “Mən”inin formasını sosial baxımdan institusionallaş- dırılmamış və tam formalaşmamış, lakin radikal siyasi for- malar ala bilən etiqadda, dində və başqa dəyərlərdə tapmağa çalışır. Buna görə də tranzitar cəmiyyətin hansı inkişaf mo- delini seçməsindən asılı olaraq, milli identiklik və mo- dernləşdirmə layihəsi formalaşır. Sovet dövründə öyrənilməsi və təbliğ edilməsi marksist- leninçi təlim və elmi ateizm ilə əvəz edilmiş din Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra insanların şüuruna yol tapmağa başladı. Bu, tamamilə təbii haldır, çünki əvvələn, mənəvi dəyərlərə tarixi qayıdış baş verirdi, ikincisi, ictimai şüurun mənəvi-əxlaqi tərəfinin yeni davranış normalarına və ənənələrə ehtiyacı var idi. Sovet dövründə din ictimai şüurun mühüm seqmentlərindən birinə çevrilə bilməzdi. Rusiya Xalq Komissarları Sovetinin 1918-ci il 23 yanvar tarixli məlum dekretinə əsasən müəyyən edilmişdi ki, “kilsə dövlətdən ayrılır. Məktəb kilsədən ayrılır”. Bu sənəd sovet hakimiyyətinin dinə münasibətini müəyyən edən əsas akt oldu. “Könüllü surətdə” müttəfiqlər olmuş bütün başqa res- publikalarda da buna oxşar dekretlər qəbul edildi. 1920-ci il mayın 15-də Azərbaycan İnqilab Komitəsinin “Vicdan azad- lığı haqqında” dekreti qəbul edildi. Həmin dekretdə deyilir ki, “bütün dövlət məktəblərində və özəl məktəblərdə dini maarifləndirmə işinin aparılması və hər cür dini ayinlərin icrası qadağan edilir... Dini işlərə görə cavabdeh olan nazirlik tamamilə ləğv olunur. Din dövlətdən ayrılır”.
605 4‐cü fəsil
Milli demokratik tranzitin dilemmaları Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının proqramına sovet adamlarının ateizm tərbiyəsi haqqında müddəa daxil edilmiş- di. Ateist dövlət kilsəyə qarşı planlı şəkildə mübarizə aparırdı. Sovet İttifaqının rəhbərliyi özünün dinə münasibətini yalnız ölkənin varlığı təhlükə altında olanda dəyişdi. Böyük Vətən müharibəsi dövründə dini fəaliyyətlə bağlı bəzi məhdudiyyətlər aradan qaldırıldı, birbaşa təqiblər səngidi. 1943-cü ildə Orta Asiya Müsəlmanları İdarəsi təsis olundu, elə həmin ildə Rus kilsəsinə yenidən patriarx təyin edildi. 1946-cı ildə isə mərkəz Bakıda olmaqla Zaqafqaziya Müsəlmanları İdarəsi yaradıldı. Ateizm materialist fəlsəfi biliklərin spesifik bir sahəsi, di- nin yaranması, təkamülü, fəaliyyəti və ölüb getməsi haqqında materialist fəlsəfi biliklər sistemi idi. Elmi ateizm fənninin əsas tərkib hissələrindən biri dinin ardıcıl və hərtərəfli tənqi- di idi. Bu fənn dinin zəif cəhətlərini fəlsəfi, təbii-elmi, psixo- loji və tarixi baxımdan araşdırırdı. Vətəndaşlara dini əxlaq əvəzinə, kommunist əxlaqını təlqin etməyə başlamışdılar 1 . Hakim ideologiya dini şüurla labüddən ziddiyyətə girirdi. Ötən əsrin 50-60-cı illərinin qovuşuğundakı kampaniyanın səbəbi də məhz bu ziddiyyətlə bağlı idi. Qəzetlər, radio və televiziya, digər kütləvi informasiya vasitələri ateizm təbliğa- tının gücləndirilməsinə istiqamətləndirilmişdi. Vilayət və rayon mərkəzlərinin çoxunda ateizm muzeyləri yaradılır, ali məktəblərdə elmi ateizm kafedraları açılırdı. Elmi ateizm üzrə mühazirələr kursu təkcə ali məktəblərdə deyil, ümum- təhsil məktəbinin yuxarı siniflərində də tətbiq edilirdi. 1962-ci ilin əvvəllərində qanunvericiliyə də xüsusi dəyi- şikliklər edilmişdi. İbadət evlərinin açılması məhdudlaşdırı-
1
606 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
lırdı. İbadət obyektlərini asanlıqla bağlamaq olardı. Din xa- dimləri dini icmaların maliyyəsinə nəzarət etmək hüququn- dan məhrum edilmişdi, onlar icmaların praktik fəaliyyətinə rəhbərlik edə bilmirdilər. Dini icmalardan tutulan dövlət vergiləri 80 faizə çatırdı. Lakin SSRİ-nin dağılması ərəfəsində dinə münasibət yeni xarakter almağa başlamışdı. Aşkarlıq və “yenidənqurma” dini etiqad məsələlərinə demokratik yanaşma gətirirdi, bu isə dini dirçəlişin başlanğıc mərhələsinə gətirib çıxardı. Cəmiy- yətin həyatında ruhani idarəsinin rolu, ruhani liderin yeri və əhəmiyyəti dəyişir, yeni bayramlar və dinlə bağlı əlamətdar hadisələr get-gedə daha fəal və daha təntənəli şəkildə qeyd edilirdi. Dini yönümlü ictimai təşkilatlarla yanaşı, Azərbay- can İslam Partiyası kimi siyasi təşkilatlar da yaranmağa baş- lamışdı. Din tədricən kütləvi şüurda müəyyən davranış ori- yentiri rolunda çıxış etməyə başlayırdı. Üstəlik, bu və ya di- gər dinə bağlılıqla və ya dini mərasimləri fəal icra etməklə vətəndaşların ümumi kütləsindən fərqlənmək dəbə çevrilirdi. İdentikliyin bir forması olan bu vəziyyət postkommunist fərdlərini yer üzündə öz missiyasını dərk edən dindar adam kimi səciyyələndirirdi. Azərbaycanda ictimai şüurun demokratikləşməsi müxtəlif missioner və təriqətçi qruplarının ölkə ərazisinə geniş miq- yasda gəlməsinə şərait yaratmışdı. Əhalisinin əksəriyyəti mü- səlmanlardan ibarət olan dövlətdə “Həyat verən nemət” Ümumdünya Kilsəsi, “7-ci gününün presviterianları”, “pyati- desyatniklər sektası”, “İyeqova şahidləri” cəmiyyəti, “Gi- deon qardaşlığı”, “İxtus” kilsəsi geniş fəaliyyətə başlamışdı. Təbii ki, hər bir dini təlimin əsasını təşkil edən humanizm, xeyirxahlıq və şəfqət ideyalarının yayılması müsbət amildir, lakin dini baxışlar ölkənin strateji inkişaf xəttinin dəyişdiril-
607 4‐cü fəsil
Milli demokratik tranzitin dilemmaları məsi, dini baxışların kütləvi şəkildə başqa istiqamətə yönəldil- məsi, əhalinin geniş təbəqələrinə dini qaydalar vasitəsilə psixoloji təsir göstərmək məqsədi ilə istifadə edilə bilməz və edilməməlidir. 1990-cı illərin ortalarında bir belə halları müşa- hidə etmişik. O vaxt Azərbaycanda təriqətçilərin moizələrində minlərlə soydaşımızın dini etiqadlarını “vəhşi”, “totalitar” və “şeytan” əqidələri adlandıraraq, onların heysiyyətinin təhqir edilməsi, təriqətçiliyə yenicə üz tutan gəncləri öz soydaşları olan müsəlmanlardan üstün tutmaq, “xristian olmayanlarla” ünsiyyətdən çəkinmək, ölkənin ictimai-siyasi həyatına biganə münasibət tərbiyə edilməsi və s. kimi hallar yayılmışdı. Təəssüflə deməliyik ki, SSRİ-nin dağılması siyasi və iqti- sadi problemlər doğurmaqla yanaşı, Azərbaycanın intellek- tual və elmi ziyalılarının marginallaşmasına da səbəb olmuş, nəticədə dini konseptlər bu mühitdə yaranmış boşluqdan istifadə edərək, milli mənlik şüuruna uğurla və ən başlıcası, dərk olunmadan transformasiya etməyə başlamışdı. Postso- vet məkanının ucdantutma ideologiyasızlaşmasına baxmaya- raq, Azərbaycan cəmiyyəti milli identiklik formaları axtarı- şında idi. Dövlətçiliyin yenicə yaranmaqda olduğu şəraitdə bu formanı tapmaq çox mürəkkəb proses idi. Cəmiyyətin el- mi və intellektual həyatının avanqardı kimi çıxış etməli olan ziyalılara məhəl qoyulmaması cəmiyyətin həyatında dinin rolunun artmasına təhrik edirdi. Din təhtəlşüur səviyyəsində ilkin kapital yığımı və sosial ədalətsizlik dövründə amor- tizasiyaedici amil kimi çıxış etməyə çalışırdı. İdentikliyin, mahiyyətin, qanunçuluğun, inkişafın, qüdrətin və ümidin mənbəyi kimi dinə müraciət edilməsi “Yaradana inam bütün müşküllərin açarıdır” şüarı ilə ifadə olunurdu. Bir fakt təəccüb doğururdu ki, o vaxta qədər dinə meyillərin güclü ol- ması ilə fərqlənməyən bir cəmiyyətdə din üstün mövqe tut- mağa başlamışdı. Azərbaycan cəmiyyətinin bir hissəsi isla-
608 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
mın mahiyyətini və əsas konseptlərini tam anlamadığı halda, özünü ənənəvi müsəlman mədəniyyəti ilə eyniləşdirməyə çalışırdı. Oxşar vəziyyəti pravoslavlığın ictimai-siyasi həya- tın mühüm aspektinə çevrildiyi Rusiyada da müşahidə etmək olardı. Bu halda, patriarx ictimai inkişafın mühüm tənzimlə- yici qüvvəsi kimi çıxış edir. Təbii ki, İslamda ruhani liderin rolu xristianlıqdakından tamamilə fərqlidir. Lakin Azərbay- candakı vəziyyət – fərdin din vasitəsilə eyniləşdirilməsinin üsul və yollarının seçiminin özü milli məkanda islam intibahı problemini aktuallaşdırmışdı. İslamın qlobal dirçəliş prosesi Azərbaycana birbaşa təsir göstərmişdir. S.Hantinqton haqlı olaraq yazır: “İslamın dirçəlişi hər bir ölkədəki müsəlmanlara və müsəlman ölkələrinin çoxunda ictimai və siyasi həyatın əksər cəhətlərinə təsir göstərmişdir” 1 . Təbii ki, 1990-cı illərin birinci yarısında transformasiya dövrü yaşayan Azərbaycanda mənəvi qaynaqlara qayıdış xeyli dərəcədə birdən-birə əldə edilmiş azadlığın və ideologi- yasızlaşmış məkanın boşluğunun təsiri altında baş verirdi. Müxtəlif dini qavrama modellərinin müəllifləri bu boşluqdan istifadə etməyə səmərəsiz cəhdlər göstərirdilər. 1992-ci ildən etibarən Azərbaycanda milli model roluna iddia edən bir neçə konfessional modelin bərqərar olmasına cəhd edilmişdi. Bunlar İran, Səudiyyə Ərəbistanı, Türkiyə və nisbətən az də- rəcədə Rusiya modelləri idi. Bu modellərin hər biri əhalinin dini hisslərinə təsir göstərməklə müvafiq modelin müəllifi olan dövlətin geosiyasi təsirini gücləndirməyə çalışırdı. Belə ki, İran və Səudiyyə Ərəbistanı modelləri Azərbaycan cəmiy- yətini İslamın şiəlik və vəhhabilik cərəyanları üzrə parçala- maq iddiasında idi və onların bu cəhdləri indi də davam edir. Bu teokratik dövlətlərin hər ikisi Azərbaycanın geostrateji
1
C.Хантингтон. Третья волна, стр.163.
609 4‐cü fəsil
Milli demokratik tranzitin dilemmaları əhəmiyyətini başa düşərək, din vasitəsilə siyasətə təsir etməyə çalışır. Liberal və ya “maarifçi” islam adlanan Türkiyə modeli dini siyasi məqsədlərə nail olmaq vasitəsinə çevirmədən yalnız cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi komponentini yüksəltməyə yönəlmişdir. İslamın Rusiya modeli son illərdə, regional miqyasda və dünya səhnəsində Rusiyanın geosiyasi təsirinin gücləndiyi şəraitdə yaranır. Bu və ya digər variasiyada təqdim olunan həmin modellərin hər biri milli sosiomədəni məkanda möhkəm qərar tutmağa çalışır. S.Hantinqton böyük hay-küyə səbəb olmuş “Siviliza- siyaların toqquşması” kitabında səudiyyəli bir məmurun aşağıdakı sözlərini sitat gətirir: “Xarici ölkələrdən idxal gözqamaşdırıcı yüksək texnologiyalara əsaslanan “şeylər” kimi çox yaxşıdır. Lakin ölkəyə haradan gətirilməsindən asılı olmayaraq, hissedilməz ictimai və siyasi təsisatlar ölüm saça bilər – inanmırsınızsa, İran şahından soruşun ... İslam təkcə din deyil, həm də həyat tərzidir. Biz səudiy- yəlilər modernləşmək istəyirik, lakin hökmən qərbləşmək istəmirik” 1 . Daha sonra müəllif yazır: “İslamın dirçəlişi müsəlmanların öz məqsədlərinə çatmaq cəhdidir. Bu, bü- tün islam dünyasını əhatə edən geniş intellektual, mədəni, sosial və siyasi hərəkatdır... İslamın dirçəlməsi ekstre- mizm deyil, əsas istiqamətdir, təcrid olunmuş yox, hər şeyi əhatə edən prosesdir”. Beləliklə, transformasiya cəmiyyət- lərində, o cümlədən Azərbaycanda dini dirçəlişə təkcə fərdlərə geniş azadlıq gətirmiş “üçüncü demokratik dalğa” kontekstindən deyil, həm də Şərqdə islam ideyalarının, islam adətlərinin, ritorikanın dirçəlməsinin qlobal və hər- tərəfli prosesi, Qərbdə plüralist dünyagörüşünün genişlən- məsi baxımından yanaşılmalıdır.
1
610 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Sirr deyildir ki, La revanche de Dieu 1 ötən əsrin axır- larından başlayaraq, dünyada qlobal fenomendir. Geosiyasi konseptlər kimi dinlər müxtəlif yollarla öz təsir dairəsini genişləndirməyə çalışır. Xristianlıq getdikcə daha çox Şərqə, islam isə Qərbə səmtlənir. Bütövlükdə, hər bir din bu cəmiy- yətlərdə yeni dini dirçəlişə kömək edir. Özü də bu, təkcə mənəvi dirçəliş deyil, o, çox vaxt kənardan gətirilən mənəvi- əxlaqi və mədəni modellərin qəbul edilməməsinin amortiza- siya effekti nəticəsində baş verir. Şərq qərbləşməyə müqa- vimət göstərməyə çalışır, Qərb isə, daha doğrusu, Avropa Aİ ölkələrində islamın genişlənməsinə mane olmaq üçün yollar axtarır. Bu halda biz Avropa plüralizmi və tolerantlığı haq- qında nə qədər danışsaq da, şübhə yoxdur ki, müsəlmanların sayının artması Avropanı əməlli-başlı narahat edir. Eynilə müsəlman dövlətləri də bu cəmiyyətlərə gizli şəkildə və mərhələlərlə nüfuz edən Avropa kütləvi mədəniyyətindən və demokratiyasından müdafiə olunmağa çalışır. Türkiyənin Aİ- yə qəbul edilməsi məsələsi indiyədək bir sıra təhlilçilər üçün aqrar baxımdan çox inkişaf etmiş bu ölkənin siyasi cəhətdən hazır olmaması və ya iqtisadi cəhətdən geridə qalması kimi başa düşülmür. Türkiyənin Aİ-yə üzvlüyünün düyünə düşməsinin əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, dini təlimlər üzrə Konqreqasiyanın keçmiş rəhbəri Kardinal Yozef Ratsinger, indiki papa XVI Benediktin “Fiqaro” qəzetinə müsahibəsin- də qeyd etdiyi kimi, “Avropa coğrafi qitə deyil, mədəni qitədir. Bu qitənin kökləri xristianlığın mənşəyindən başla- nır. Bu mənada Türkiyə həmişə Avropaya düşmən region olmuşdur”. Daha sonra: “Tarixi və mədəni baxımdan Avropa ilə Türkiyə arasında ortaq cəhətlər çox azdır. Buna görə də onu Aİ-yə qəbul etmək böyük səhv olardı”.
1
611 4‐cü fəsil
Milli demokratik tranzitin dilemmaları Ümumdünya inteqrasiyasının mühüm tərkib hissəsinə çevrilmiş qərbləşmə dini dirçəlişin yeni forma və cizgilərini təqdim etmişdir. Mahiyyət etibarilə qərbləşmə prosesi qeyri- qərb cəmiyyətlərini seçim problemi qarşısında qoymuşdur. A.Toynbi yazır: “Qəti və birdəfəlik qərbləşmə, ya da tam məhv olmaq arasında labüd seçim etmək kimi kəskin prob- lem yaranmışdır” 1 . Bu proses xeyli dərəcədə bir neçə amillə bağlı idi. Həmin amilləri nəzərdən keçirməyə çalışaq. Əvvələn, ənənəvi cəmiyyətlərdə din ictimai-siyasi həyatın mühüm komponentidir. Bununla bərabər, tədricən qərbləşmə və modernləşmə dini baxışların rolunu dəyişir, bu isə ənənəvi sosial qrupların birləşməsini gücləndirir və ənənəvi qruplarla modernizator qruplar arasında dəyərlərin münaqişəsinə səbəb olur. Beləliklə, sənayeləşdirmə dövrünün əvəzedilən dəyər- ləri ənənəvi dəyərlərin sürətlə dirçəlməsinə və qərbləşmə layihəsinin amortizasiyasına səbəb olur. İkincisi, sənayeləşdirmə dəyərlərini əvəz edən postindust- rial dəyərlər dinin yerini modifikasiya edir. Din hər şeydən əlavə, texnoloji irəliləyişə, nano-texnologiyaların inkişafına və klonlaşdırmaya özünəməxsus bir cavab kimi mənəviy- yatın bərpa olunması tezisini irəli sürür; din “mərasimlərdən məhrum olmuş cəmiyyətdə ritual mənbəyinə və beləliklə, bütün insanlara anadangəlmə xas olan sosial birliyə təbii meylin məntiqi inkişafına çevrilir” 2 . Üçüncüsü, qərbləşmə və ümumiyyətlə, qlobal dünya ni- zamı dini birgəyaşayışın tərkib hissəsinə çevirir. F.Fukuyama haqlı olaraq yazır: “Çox ehtimal ki, dindarlığa qayıdış daha incə, mərkəzsizləşdirilmiş forma alacaq, bu halda dini etiqad
1
А.Дж.Тойнби. Цивилизация перед судом истории. М., СПб., Прогресс, Традиция, Ювеста, 1995, стр.164.
2
Ф.Фукуяма. Великий разрыв, стр.379.
612 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
ehkamlara sadiqlikdən daha çox, cəmiyyətdəki mövcud nor- ma və istəklərin köməyi ilə qayda yaratmağa çalışmaq de- mək olacaqdır. Bəzi məsələlərdə bu meyillər ABŞ-ın bir sıra bölgələrində artıq özünü göstərməkdədir. Ciddi etiqadın əla- və məhsulu kimi yaranan birlik əvəzinə, birliyin bir hissəsinə çevrilmək istəyən insanlar buna üz tutacaqlar. Başqa sözlə desək, insanlar dini ənənələrə hökmən vəhy həqiqəti ilə razılaşdıqları üçün deyil, məhz ona görə qayıdacaqlar ki, birli- yin olmaması və bu dünyada sosial əlaqələrin ötəriliyi onları dini və mədəni ənənələrə nail olmaq istəyinə məcbur edir” 1 . Dördüncüsü, XXI əsrin əvvəlində din qlobal siyasətin tərkib hissəsinə çevrilmiş, “sivilizasiyaların toqquşması” nə- zəriyyəsi ətrafında diskussiyalara geniş meydan açmışdır. Daha konkret desək, yeni minilliyin əvvəlində “üçüncü de- mokratik dalğa” istibdad və ekstremizm üzərinə qlobal yü- rüşə çevrilmişdir. ABŞ Prezidenti C.Buş (oğul) bununla əla- qədar demişdir: “Bu müharibə çox çətin olacaq, bu müharibə uzun sürəcək, lakin o, terrorçuların və totalitarların məğ- lubiyyəti və azadlığın tam qələbəsi ilə başa çatacaqdır”. “Terrorçular” və “totalitarlar” dedikdə, “Əl-Qaidə” təşkilatı ilə əlaqəsi olan radikal sünnilər və “Hizbullah” kimi silahlı şiə təşkilatları nəzərdə tutulurdu. Bununla bərabər, ABŞ Prezidenti Amerikanın islamçılara qarşı apardığı müharibəni XX əsrdə onun nasistlərə və kommunistlərə qarşı apardığı müharibə ilə müqayisə etmişdir 2 . Təəssüflə deməliyik ki, islama bu cür münasibət, ümumiyyətlə, xristian dünyasının müsəlman aləminə tarixi münasibətindən irəli gəlir. Qərbin tolerantlıq və dini dözümlülük barədə bəyanatlarına baxma- yaraq, “İlahi komediya”nın müəllifi Dante Aligeri müsəl-
1
Ф.Фукуяма. Великий разрыв, стр.378.
2 www.vz.ru //01.09.2006: Buş islamçıları və nasistləri müqayisə etmişdir.
613 4‐cü fəsil
Milli demokratik tranzitin dilemmaları manların Peyğəmbərini cəhənnəmin səkkizinci dövrəsində doqquzuncu xəndəkdə təsvir edir 1 . O vaxtdan dörd əsr keçəndən sonra isə fransız maarifçisi Volter “Fanatizm və ya Məhəmməd peyğəmbər” adlı mənzum pyes yazır, islam dininin banısini masqaraya qoyur, onu müxtəlif günahlarda təqsirləndirir. Nəhayət, bu yaxınlarda Danimarkada Məhəm- məd Peyğəmbərə karikaturaların dərc edilməsi müsəlman aləmində son dərəcə hiddət doğurmuşdu. Diqqəti çəkən odur ki, “Jyllands-Posten” jurnalında dərc edilmiş karikaturalar sonradan Avropa dövlətlərinin əksəriyyətində – Norveç, İs- veç, Polşa, Almaniya, Böyük Britaniya, Bolqarıstan, Fransa, İsveçrə, İspaniya, Avstriya, Çexiya, Sloveniya, Macarıstan və digərlərində təkrar nəşr olunmuşdur. Bununla əlaqədar isə Suriyada, Türkiyədə, İranda, Əfqanıstanda, Pakistanda, Hin- distanda, Banqladeşdə və hətta Somalidə iğtişaşlar, talanlar baş vermişdi. Etnik və dini zəmində qarşıdurmaya gətirib çıxaran bu cür hadisələri “söz azadlığı” adlandırmaq çətindir, xüsusən də əgər sən daha təhlükəsiz dünya nizamı yarat- maqdan dəm vurursansa. Axı, burada onlarca, yüzlərcə deyil, bəzən minlərlə insanın taleyindən söhbət gedir… Məlumdur ki, 2001-ci ilin 11 sentyabr hadisələrindən son- ra islama münasibət yalnız dünya dinlərindən birinə münasi- bət çərçivəsindən kənara çıxmışdır. Yeni dünya nizamında müsəlmanlar və islam barədə geosiyasi və geoiqtisadi amillər kimi bəhs edilir. “Üçüncü demokratik dalğa” Şərqə doğru “hücum aksiya- larını” legitimləşdirmiş, neodemokratiyalar qurulmasında on- lara hüquqi əsaslandırma vermişdir. Lap çox tezliklə məlum olmuşdur ki, məsələn, Russonun və Monteskyönün ideal döv-
1
614 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
lət və demokratiya barədə baxışları bu kontekstdə yalnız yeni transformasiyaları ört-basdır edən pərdədən başqa bir şey deyildir. Geoiqtisadiyyat, daha dəqiq desək, neft ehtiyatları yeni “demokratik dalğanın” ən əhəmiyyətli komponentidir. Beşincisi, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının rolunun artması və “CNN effekti” fenomeninin yaranması sa- yəsində dini dirçəliş yer kürəsinin bütün guşələrində daha çox hiss olunmağa başlamışdır. Dünya məkanının qloballaşması nəticəsində indi praktik olaraq hər bir informasiyadan istifadə etmək mümkündür. İnformasiya sahəsinin demokratikləşməsi ilə informasiyanın yayılması üsulları və metodları məhdudlaş- dırılmadan bütün tərəflər üçün bərabər şərait yaranmışdır. “Dünyaların münaqişəsi” və ya S.Hantinqtonun təbirincə de- sək, “sivilizasiyaların toqquşması” xristianlıq ilə islam arasın- da açıq informasiya qarşıdurması fonunda get-gedə şiddətlənir və bu, 11 sentyabr hadisələrindən sonra yeni çalarlar almışdır. Ben Ladenin və əl-Zərkavinin xristian dünyasına islam dinini qəbul etmək çağırışları və Qərbin Şərqdə apardığı ekspan- sionist siyasət dini qarşıdurma forması alır. Bu cür geosiyasət sosial baxımdan geniş əhatəli müddəaları olan islamın cəlbedi- ciliyinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına gətirib çıxarmışdır. Üstəlik, Qərbin kütləvi informasiya vasitələrinin islama daim təzyiq göstərməsi müəyyən mənada əks-təsir doğurmuş, Av- ropa cəmiyyətində müsəlmanlığa maraq oyatmışdır. İslamın cəlbedici cəhəti ondan ibarətdir ki, o, ailənin, icmanın və bü- tün dünyada müsəlman qardaşlığının önəmliliyini bəyan edir, real sosial birliyi nümayiş etdirir. Qeyri-rəsmi statistik məlu- matlara görə, ABŞ-da hər il 20 min nəfər islam dinini qəbul edir. 2002-ci ildə Fransada 100 min nəfər, Böyük Britaniyada isə 50 min nəfər islamı qəbul etmişdir. 1950-2000-ci illərdə Avropa əhalisinin tərkibində müsəlmanlar 1 faizdən 3 faizə
615 4‐cü fəsil
Milli demokratik tranzitin dilemmaları çatmışdır, onların mütləq sayı isə 14 milyondan 20 milyona qədərdir. Bəzi ekspertlərin fərziyyəsinə görə, 2050-ci ilə qədər Avropa sakinlərinin hər üç nəfərindən biri, hətta ola bilsin ki, hər iki nəfərindən biri müsəlman olacaqdır. Altıncısı, dini dirçəlişin genişlənməsinə dünya əhalisinin əksəriyyətinin həyat səviyyəsinin kəskin şəkildə aşağı düş- məsi, “effektivlik çempionları”nın ümdə sosial-iqtisadi prob- lemləri həll edə bilməməsi, totalitar siyasi rejim, özgə cür düşünməyə görə təqib, müxalifətin sıxışdırılması və başqa amillər də kömək edir. Bütün bunlar isə son nəticədə dini ekstremizmə gətirib çıxarır. Əhalinin “qızıl milyard” deyilən təxminən 20 faizi plane- timizin sərvətlərinin, demək olar ki, 90 faizinə nəzarət etdiyi halda, yer kürəsi əhalisinin böyük əksəriyyəti güc-bəla ilə dolanır. Ekstremist ideologiyalara və əhval-ruhiyyəyə meyil doğuran sosial-iqtisadi və siyasi qeyri-bərabərliyin köklərini aşkar etmək lazımdır. Əgər əsrlər boyu yaranmış və indi artıq adi hal almış “zəngin Şimal – yoxsul Cənub” ukladında islahatlar aparılmasa, marginallar ekstremizmin və terro- rizmin daimi sosial bazası olacaqdır. Din amilindən istifadə etməklə öz siyasi məqsədlərinə çat- mağa çalışan ekstremizm daha mürəkkəb və daha təhlükə- lidir. Onun tərəfdaşları potensial həmfikirlərinə özlərinin ideologiyasının aşılanması prosesində təlqin edirlər ki, bu ideya “Allahdan gəlir” və deməli, həqiqi və ədalətlidir. Bu cür yanaşma ekstremizmin davamçılarında belə bir əminlik hissi yaradır ki, onlar dinin buyurduğunu həyata keçirirlər və buna görə müvafiq şəkildə mükafatlandırılacaqlar. Yeddincisi, 2001-ci ilin 11 sentyabr hadisələrindən sonra dünya siyasətində dini qruplara münasibət kökündən dəyiş-
616 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
mişdir. İslam və onun davamçıları çox vaxt terror və terrorçularla eyniləşdirilməyə başlanmışdır. Bu isə mono- sentrist Pax Americana siyasətini qəbul etməyə və deməli, dəyərlər və ideoloji baxımdan yeni dünya nizamından və onun təklif etdiyi “azadlıq və inkişaf dəyərlərindən” kənar- laşan Şərq dövlətlərində haqlı olaraq narazılıq dalğasına sə- bəb olur. Belə dövlətlərin əksəriyyəti bu qarşıdurmanı “XXI əsrin ideoloji mübarizəsi” (C.Buş) deyil, geosiyasi təsir dairəsini genişləndirmək cəhdi kimi qiymətləndirir. Əks halda, hansı ideoloji mübarizədən söhbət gedə bilər ki, cəmi on il bundan əvvəl məhz Amerika hökuməti Əfqanıstanda SSRİ-yə qarşı müharibədə Üsəma ben Ladeni maliyyələş- dirirdi. ABŞ-ın üç ən yaxın müttəfiqinin – Pakistan, Səudiy- yə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin molla Ömər və Üsəma ben Laden başda olmaqla taliblər rejimini tanıması faktını da başa düşmək çətindir. Bütövlükdə islama münasi- bətə çevrilən bu və ya digər geostrateji maraqlara yanaşmada bu cür “ikili standartlar” siyasəti, şübhəsiz ki, fundamentalist əhval-ruhiyyəli qrupların xeyrinə olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, Harris İnteractive təşkilatı tərəfindən beş Avropa ölkə- sində – Fransa, Almaniya, Böyük Britaniya, İtaliya və İspani- yada keçirilmiş rəy sorğusu çox gözlənilməz nəticələr ver- mişdir. Rəyi soruşulanların 30 faizi, yəni Avropa sakinlərinin təqribən hər üç nəfərindən biri ABŞ-ı dünyada sabitlik üçün təhlükə adlandırmışdır 1 .
Qlobal xarakterli bütün bu amillər keçmiş İttifaqın trans- formasiya cəmiyyətlərindən yan keçə bilməz və təbii ki, Azərbaycanda dini dirçəlişə həm demokratik tranzitin hazır- lıq fazasına, həm də sonrakı, qərarların qəbul edilməsi və de- mokratiyanın möhkəmlənməsi fazasına mühüm təsir göstərir.
1
617 4‐cü fəsil
Milli demokratik tranzitin dilemmaları Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti müsəlmanlardır və ənə- nəvi olaraq, cəfərilər məzhəbinin (şiəliyin bir qolu) tərəfdar- ları sayılır. Konstitusiyanın 18-ci maddəsində deyilir: “I. Azərbaycan Respublikasında din dövlətdən ayrıdır. Bütün dini etiqadlar qanun qarşısında bərabərdir. II. İnsan ləyaqətini alçaldan və ya insanpərvərlik prinsip- lərinə zidd olan dinlərin yayılması və təbliği qadağandır. III. Dövlət təhsil sistemi dünyəvi xarakter daşıyır”. Bu bəndlərdə müstəqil Azərbaycanda dünyəvi və dini baş- lanğıclar arasında qarşılıqlı münasibətlərin əsas xarakteri mü- əyyən edilmişdir. Lakin buna baxmayaraq, fərdin mənəvi-əx- laqi tərbiyəsinin mühüm aspekti olan din dövlətin dəstəyi və nəzarəti olmadan dövlətdə mövcud ola bilməz. Cəmiyyətdə din mənəvi-əxlaqi dəyərlərin rolunun artırılmasına yönəlmə- lidir. Din narkomaniyaya, QİÇS-ə və s. qarşı mübarizə kimi mürəkkəb sosial problemlərin həllinə müsbət təsir göstərə bi- lər. Üstəlik, din cəmiyyətdə mərhəmət və həmrəylik hissləri- nin tərbiyə edilməsi elementi olmalıdır ki, bu da, şübhəsiz, so- sial ədalətsizliyin qarşısının alınmasına kömək edir. Din eyni bir sosiumun üzvlərinin sosial birliyini yaratmaq üçün zəmin formalaşdırır, yəni, bu üzvləri birləşdirən, gələcəkdə milli “Mən”in müəyyən olunmasına kömək edən əsaslar yaranır. Azərbaycanın müstəqillik illərində cəmiyyətdə dinin qav- ranılması səviyyəsi ayrı-ayrı dini ayinlərin bəsit icrasından onun mahiyyətinə və hər bir fərdin həyatında əhəmiyyətinə az və ya çox dərəcədə şüurlu yanaşma səviyyəsinə çatmışdır. Ulu Tanrıya inamın sosial əhəmiyyəti milli identikliyin müəyyən edilməsi prosesində əsas amillərdən birinə çevril- mişdir. Lakin bununla bərabər, cəmiyyətdə dinin rolunun dəyişməsi cəmiyyət üzvlərinin Azərbaycanda demokratiyaya
618 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
münasibətinin modifikasiyası ilə əlaqədar idi. Təbii ki, müsəlman dövlətlərinin əksəriyyətində müəyyən demokratik- ləşmə prosesi gedir və rusiyalı tədqiqatçı Aleksey Malaşenkonun “İslam alternativi və islamçı layihə” adlı əsərində yazdığı kimi, “müsəlman aləmində demokratiya haqqında get-gedə tez-tez və xüsusi kəskinliklə mübahisələr gedir. Bir tərəfdən, cəmiyyətdə başa düşürlər ki, cəmiyyətin inkişafı məhz demokratiyanın olmasından (və ya olmama- sından) asılıdır. Müsəlman dünyası çoxpartiyalılıq, parla- mentarizm, söz azadlığı kimi dəyərləri “mənimsəmişdir”, hərçənd istər rejimlərin avtoritar xarakteri, istərsə də islam ənənələri (bu halda islamın əsasları və ortodoksal dini normativlər müzakirə edilmir) söz azadlığı üzərinə məhdu- diyyətlər qoyur” 1 . Lakin bizim milli demokratikləşmənin dinlə, daha dəqiq desək, cəmiyyətin demokratikləşməsinə dinin təsiri ilə heç bir əlaqəsi yox idi, əksinə, tam vicdan azadlığının bəyan edilməsi demokratik inkişafın inikası olmuşdur. Əlbəttə, bu baxımdan amerikalı tədqiqatçılar Ronald İnqlhart və Pippa Norris ilə razılaşmamaq çətindir. Onlar bildirirlər ki, “son onillikdə, siyasi mədəniyyətdən asılı olmayaraq, demokratiya hamıya tövsiyə edilən yeganə siyasi modelə çevrilmişdir”. Lakin demokratiyaya çağırış heç də həmişə demokratik dövlətlər birliyinə real tranzitin təcəs- sümü deyildir. Çox vaxt demokratik inkişaf haqqında bəya- natlar daxili şəffaflığın bir növ obrazını imitasiya etmək üçün yalnız şüar olaraq qalır. Məsələn, 2005-ci ildə Səudiyyə Ərə- bistanında keçirilən bələdiyyə seçkiləri monarxiyanın de- mokratikliyini artırmadı, lakin eyni zamanda, müsəlman cə- miyyətində demokratik inkişafın zəruriliyi barədə mübahisə- lərin aktual olduğunu göstərdi. Qeyri-rəsmi sosial statistikaya
1
А.Малашенко. Исламская альтернатива и исламистский проект. М., 2006, стр.143.
619 4‐cü fəsil
Milli demokratik tranzitin dilemmaları görə, hazırda Albaniya, Misir, Azərbaycan, İndoneziya, Mərakeş və Türkiyədə əhalinin 92-99 faizi demokratiyanı dəstəkləyir 1 . Bu, dövlətin siyasi və iqtisadi modusunu demokratik inkişaf müstəvisinə transformasiya etmək istə- yinin real göstəricisidir. Yuxarıda deyildiyi kimi, müsbət cəhətlərlə yanaşı, de- mokratik tranzit milli məkanda müxtəlif dini konseptləri və modelləri sınaqdan keçirmək imkanı yaratmışdır. Bu model- lər arasındakı fərqlər təkcə islamın cəmiyyətdə yeri və rolu probleminə müxtəlif münasibətləri deyil, həm də ümumiy- yətlə, bu modellərin müəllifləri olan dövlətlərin Azərbay- canda geostrateji maraqlarını əks etdirirdi. Dinin həm İran, həm də ərəb modelləri cəmiyyətin ictimai-siyasi həyatında islamın əhəmiyyətinin artırılmasını təklif edir. Türkiyə modeli isə yalnız sosiomədəni aspektə – fərdin davranış və həyat formasına üstünlük verir. Biz bundan əvvəlki əsərdə 2 “liberal islamın”, – onu “ma- arifçi islam” da adlandırırlar, – Azərbaycan üçün imkanları və məqsədəuyğun olması barədə yazmışdıq. Orada qeyd et- mişdik ki, dini konsepsiyalar arasında Azərbaycan cəmiy- yətinə daha yaxın olan model “maarifçi islam” modelidir. Fundamentalizmdən uzaq olan və Qərbin liberal iqtisadi nəzəriyyəsi əsasında modernləşmə təklif edən bu konsepsiya siyasi baxımdan müasir Azərbaycan üçün də uyğundur və real inkişaf perspektivinə malikdir” 3 .
Qeyd etmək lazımdır ki, “liberal islam” problemi xeyli vaxtdır ki, müsəlman ilahiyyatçıları arasında ən çox müza-
1
А.Малашенко. Исламская альтернатива и исламистский проект. М., 2006, стр.143.
2
Р.Мехтиев. Азербайджан: вызовы глобализации. Баку, 2004, с.196.
3 Yenə orada, səh.529.
620 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
kirə edilən məsələlərdən biridir. Bəzi alimlərin fikrincə, “is- lamda fərdiyyətçilik icmaçılıqdan, kollektivçilikdən zəifdir və şəxsiyyətin mənafeləri icmanın mənafelərinə tamamilə tabe edilmişdir. Liberal sapmaların əsassız olduğunu görmək üçün təkcə bu aksiom kifayətdir” 1 . Bəzi başqa alimlər, məsə- lən, indoneziyalı imam Əl-Dar Kunti göstərir ki, “şəriət qa- nunlarının əksəriyyəti demokratik cəmiyyət quruculuğuna kömək edir”. Bu məsələ hələ açıq qalır və dövlət ilə din arasında qarşılıqlı münasibətlərdə teoloji və politoloji başlan- ğıcların ətraflı müqayisə edilməsi bu kitabın məqsədi deyil- dir. Təkcə onu vurğulamaq vacibdir ki, müsəlman cəmiyyət- lərində yetərli ictimai inkişafın mənəvi-əxlaqi oriyentiri olan din və demokratiyanın necə yanaşı mövcud olduğunu Azər- baycan və Türkiyənin nümunəsində görə bilərik. Toronto universitetindən olan tədqiqatçı Nadir Haşimi haqlı olaraq yazır ki, cəmiyyətdə demokratiyanın olub-olmaması bilavasi- tə bu cəmiyyətin ənənələrindən, onun keçdiyi tarixi yoldan asılıdır. Alimin fikrincə, müsəlman aləmində isə, nə demok- ratik ənənələr var, nə də ənənələrin nəsildən-nəslə ötürülməsi üçün zəncir, yəni, demokratik ənənələrin daşıyıcıları olan davamlı demokratlar təbəqəsi və ya qrupu var 2 .
Məhəmməd M.Şəbüstəri yazır: “Bu gün müsəlmanların öz qanunvericilik sistemində islahat aparmaq və qanunun dün- yəviliyinə və humanizminə, islam ənənələrinə əsaslanmaqla demokratik dövlət yaratmaq üçün nəzəri imkanı vardır” 3 .
1
А.Малашенко. Исламская альтернатива и исламистский проект. М., 2006, стр.141.
2
N.Hashemi. Alexis de Tocquevilli and Democracy in Muslim Societies // İSİM Newletter, 2002, Nov., p.24.
3
M.M.Shabestari. The Secular Nature of Law in İslam: A Basis for Democracy // Global dialogie. İslam and Democracy, 2004, vol.6, №1-2, Winter/Spring, p.54.
621 4‐cü fəsil
Milli demokratik tranzitin dilemmaları ki, “şəriət qanunları ədalət, bərabərlik və dini etiqad azadlığı kimi bütün ümumbəşəri dəyərləri əhatə edir”. İslam mövcud olduğu cəmiyyətləri modernləşdirməyə ta- mamilə qadirdir və o, liberalizm və demokratiya ilə konver- gensiya şəraitində onlarla yanaşı mövcud ola bilərdi. Ma- layziya nümunəsi buna əyani sübutdur. Mahathir Məhəm- mədin bu ölkəyə rəhbərlik etdiyi 22 ildə (1981-2003) Malay- ziya yüksək texnoloji məhsullar istehsalı sahəsində dünya liderləri sırasına çıxmışdır. Mahathir Məhəmmədin hakimiy- yətinin əsas nailiyyətlərindən biri yəqin ki, nisbi liberalizmlə islamın uğurlu əlaqələndirilməsi hesab edilə bilər. O yazır: “İslam müasir inkişaf yolunda əngəl kimi görünürdüsə, bu onunla əlaqədardır ki, biz onu olduğu şəkildə təfsir etmirik”. Onun fikrincə, Malayziya demokratiya elementlərini əxz et- məklə özü üçün dəqiq aydınlaşdırmışdır ki, demokratiyanın həddi olmalıdır. İnkişaf etməkdə olan bəzi ölkələrin məhz “demokratiya limitlərinə” riayət etməyin zəruriliyini başa düşməməsi, potensial şəkildə demokratiyanın xaos doğura biləcəyini başa düşməməsi həmin ölkələrdə demokratiyanın özünün məğlubiyyətinə səbəb olur. “Üçüncü demokratik dalğa”nı müşayiət edən və yeni-yeni məkanları əhatə edən postmodernist liberalizm islam ilə de- mokratiyanın yanaşı mövcud olmasını qəbul edir. Bu, mövcud liberal model nəzərə alınmaqla, islam dünyasının təfəkkürünü müəyyən dərəcədə təshih etməyə imkan yaradır. Eyni zamanda, müasir dünya müəyyən kulturoloji şok və yaxud da, başqa cür deyildiyi kimi, “dayanmış saat sindro- mu” prinsipi üzrə bölünür. Bu prinsip: 1) müasir cəmiyyətdə yaşayan rasional düşüncəli Qərb vətəndaşlarının və 2) Şərqin tradisionalist cəmiyyətlərinin vətəndaşlarının yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Bu sonuncuların əksəriyyəti həyat tər-
622 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
zinin kəskin şəkildə dəyişməsi ilə əlaqədar tam azadlığa və lazımi rasional təfəkkürə nail ola bilməmiş müsəlmanlardır. Triniti Universitetinin (Texas) professoru, siyasi elmlər doktoru Peter O’Braynın fikrincə, liberalizm ideologiyasının ciddi çatışmazlığı ondan ibarətdir ki, liberal model cəmiyyə- tin üzləşdiyi bütün problemlərin həlli üçün universal və ye- ganə vasitə kimi təqdim olunur 1 . O’Brayn yazır ki, bu cür ya- naşmalar və ideyalar qeyri-qərb cəmiyyətlərində liberal stan- dartların qəbul edilməməsi hissini yalnız kəskinləşdirir. Peter O’Brayn bu kontekstdə Avropada bir tərəfdən, liberal sekul- yarizm və digər tərəfdən, islam arasında fikir ayrılıqlarının tənzimlənməsinin dörd mümkün yolunu təklif edir: 1. Texnokratik liberalizm. Avropa müsəlmanların tam as- similyasiyasına nail olmaq cəhdlərini təkidlə davam et- dirir, lakin son otuz ildə sınaqdan keçirilmiş bu cəhdlər heç bir nəticə verməmişdir. 2. Klassik liberalizm. Avropa hökumətləri müsəlmanlara tam mülki hüquq qabiliyyəti verməyə tələsir. Hesab edi- lir ki, bu hüquqlardan liberalizmin özünə qarşı çıxışlar üçün də istifadə oluna bilər. 3. Sərt liberalizm. Müsəlmanların səsvermə hüququndan məhrum edilməsini və faktik olaraq onların statusunu ikinci növ vətəndaşlar səviyyəsinə endirməyi nəzərdə tutur. (Bu yanaşmanın tərəfdarlarının əksəriyyəti avro- palı sağları da səsvermə hüququndan məhrum etməyə çağırırlar). O’Braynın fikrincə, bu, bir tərəfdən, cəmiy- yətin onlara verdiyi rol ilə razılaşan liberal müsəlmanla- rın dəstəklənməsinə, digər tərəfdən, liberallaşmanı tək-
1
исламофобии.
623 4‐cü fəsil
Milli demokratik tranzitin dilemmaları zib etmiş islam tərəfdarlarına münasibətdə repressiya- lara gətirib çıxaracaqdır. 4. Postmodernist liberalizm. O’Braynın fikrincə, bu, ən yaxşı variantdır. Onun mahiyyəti iki metafizik baxışın mövcud olmasından ibarətdir. Bunlar yanaşı mövcud olan və heç biri liderlik roluna iddia etməyən, biri di- gərini dəyişdirməyə cəhd göstərməyən islamçı və li- beral-sekulyarist baxışlardır. Bununla əlaqədar belə bir sual doğur: bu yol praktikada gerçəkləşdirilə bilərmi, avropalı siyasətçilər postmodernist liberalizmi qəbul etməyə hazırdırmı, islama heç bir dəyişiklik və düzəliş edilmədən onun tanınması nə deməkdir? 1
Son onillik, dünya məkanında cərəyan edən və bizim də şahidi olduğumuz proseslər Azərbaycanın dini konsepsiya- sının müzakirə edilməsi problemini daha da aktuallaşdırır. Demokratiyanın möhkəmlənməsi şəraitində bu konsepsiya dövlətin dini təşkilatlara real münasibətini əks etdirməlidir. Lakin unutmamalıyıq ki, dinşünaslıqda dinin 200-dən çox tə- rifi olduğuna baxmayaraq, bu anlayışın hüquqi tərifi yoxdur. Dini konsepsiya dövlətlə konfessiyalar arasında münasi- bətlər sahəsində dövlətin hərəkətləri və cəmiyyətdə dinin mövcudluğunun müxtəlif formaları nəzərə alınmaqla, vicdan azadlığının və dini etiqad azadlığının reallaşdırılması sistemi kimi müəyyən edilməlidir. Bununla bərabər, həmin kon- sepsiyanın məqsədi ölkədə dini həyatın münaqişəsiz və müs- bət inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmaqdan və Azərbaycan cəmiyyətində sabitliyi möhkəmlətməkdən ibarət olmalıdır. Heç şübhəsiz ki, “dini konsepsiyanın” reallaşdırılması yo- lu ilə hər kəsin, yəni həm dindarların, həm də digər insan-
1
исламофобии.
624 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
ların vicdan azadlığı hüququnu təmin etmək prinsipcə müm- kün deyildir. Buna görə də dini konsepsiyanın mondializm şəraitində vətəndaşların vicdan azadlığı və dini etiqad azad- lığı kimi beynəlxalq miqyasda qəbul olunmuş fundamental hüquqlarının ucdantutma təmin edilməsinə yönələcəyini gözləmək açıq-aşkar populizm olardı. Dini konsepsiya demokratik prinsiplərə, vətəndaşların hü- quq və azadlıqlarına riayət edilməsinə, eləcə də milli məna- felərin qorunmasına və ictimai sabitliyin möhkəmlənməsinə istiqamətlənməsi ilə təmin edilməlidir. Azərbaycanda islam təkcə din deyil, həm də təfəkkür tərzi, həyat forması və cəmiyyətin xeyli hissəsi üçün milli identikliyin müəyyən seqmentini formalaşdıran sosiomədəni aspektdir. Buna görə də milli “Mən” 1400 il ərzində formalaşmış islam ənənələri- nin böyük bir hissəsini əks etdirir. Buna baxmayaraq, xüsusi vurğulanmalıdır ki, bütövlükdə Azərbaycan cəmiyyəti xeyli dərəcədə sekulyar cəmiyyətdir. Məsələn, praktikada müsəl- manlığın tələblərinə riayət edənlərin faiz göstəricisinin ki- fayət qədər yüksək olduğu Türkiyədə isə bunu müşahidə et- mirik. Dinə milli münasibət əsasən inamın mövcud olması ilə və daha az hallarda ona praktik şəkildə əməl edilməsi ilə məhdudlaşır. Bundan əlavə, sovet dövründə Azərbaycanda islam milli ənənələrlə sərt konvergensiya mərhələsindən keç- miş, nəticədə islamaqədərki bəzi ənənələr cəmiyyətdə dini konseptlər kimi qəbul edilməyə başlanmışdır. Azərbaycanda kommunist rejimi yaradılana qədər bu öl- kədə islam mühüm rol oynayır, lakin bu, siyasi xarakter daşı- mırdı. Müstəqillik əldə edildikdən sonra Heydər Əliyevin səyləri və siyasi əzmi sayəsində islam milli sərhədlər daxilin- də din kimi qaldı, fəal ictimai-siyasi hərəkata çevrilmədi. Azərbaycanda islam cəmiyyət üzvləri arasında bir növ əlaqə-
625 4‐cü fəsil
Milli demokratik tranzitin dilemmaları ləndirici həlqəyə çevrilərək, onların təfəkkür tərzini təcəssüm etdirməyə və millətin mentalitetini formalaşdırmağa başla- mışdır. İdeologiya kimi azərbaycançılıq mahiyyət etibarilə islam fəlsəfəsini, onun davranış kodlarını və arxetiplərini eh- tiva edir. Eyni zamanda, Şərq ilə Qərbin qovuşduğu məkanda yerləşən Azərbaycan Avropa mədəniyyətinin xeyli cəhətləri- ni mənimsəmişdir və dünyada inteqrasiya prosesləri güclən- dikcə, bu mədəniyyət milli məkanı daha çox qərbləşdirir. Bu- nunla əlaqədar sual doğur: biz qərbləşmə dalğasının təzyiqi altında öz milli identikliyimizi itiririkmi və yaxud milli identikliyin arxetipləri kənardan gətirilən dəyərləri üstələ- məyə imkan verəcəkmi?
Download 5.08 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|