Raqamli elektron biznesni tashkil qilish bo’yicha quyidagi bir qancha misollar keltirish mumkin: Ebay, Amazon, Google, Facebook, Yahoo!, Yandex, Alibaba, You Tube, вконтакте, Skype va yana boshqa loyihalar

Elektron biznesini rivojlantirish strategiyasi
Global iqtisod va raqamli iqtisodiyotning mavjudligi tufayli, qandaydir
mamlakatning jahon trendlaridan ajralgan holda rivojlanishi mumkin bo’lmay
qoldi. Elektron biznesda ham bu holat shunda namoyon bo’ladiki, agarda biror-bir
mamlakatda biror-bir sohada muvaffaqiyatga erishgan kompaniya paydo bo’lsa, bu
kompaniyaning klonlari darhol boshqa mamlakatlarda ham paydo bo’ladi. Chet el
kompaniyalari kloni sifatida hosil bo‘lgan kompniyalar juftliklariga misol qilib quyidagialrni keltirishimiz mumkin: LaModa - ASOS, KuriVIP – Gilt Group, AnywayAnyday – Expedia/Kayak, Game Insight – Zygna, Avito – Craigslist, Wikimart – eBay, Biglion – Groupon, Ozon – Amazon. „Lider ortidan yurish“ strategiyasi vositasida kompaniyalar yaratish va uni rivojlantirish Internet tarmog’ida faoliyat ko’rsatadigan kompaniyalar uchun juda ham ommabop bo’lib qoldi va bu strategiya jahon bo’ylab juda yaxshi tijoriy natijalarga olib kelayapti.
Masalan, Zalando deb nomlangan nemis oyoq-kiyim kompaniyasi va Rossiyaning
Sapato kompaniyasi amerikaning Zappos kompaniyasi nusxasidir. Groupon
kompaniyasining klonlaridan biri BuyWithMe.com Grouponning Xitoydagi nusxasi bo‘lib, unda ko’pchilik elementlar – nomlar, logotip va sayt dizayni aynan bir xil qilib ko’chirib olingan. Qonun nuqtai-nazridan bunday ishlarga qarshi turish juda murakkab va katta sarf-harajat talab qiladi. Shuning uchun kompaniyalar ko’pchilik xollarda klonlarga unchalik e’tibor bermaydilar. Boshqa tomondan qaraganda, agar kompaniya yangi bozorlarga chiqishni rejalashtirsa, o’sha mamlakatlardagi klonlarni uni barcha elementlari bilan birgalikda (mijozlari, infratuzilmasi, ommaviyligi va injener-texnik xodimlari bilan) sotib oladi va ortiqcha harajatlardan qutulgan holgan yangi bozorlarni ham egallab oladi.
Masalan, shu strategiyaga amal qilgan xolda Groupon kompaniyasi dunyo bo’ylab
20 dan ortiq yangi bozorlarni o’zlashtirib oldi. Alando.de deb nomlangan eBayning kloni esa 1999 yilda eBay ga $54 miilonga sotildi. Turli xil mamlakatlarda yaratilgan klonlarni sotib olish biznesning boshqa davlatlarga expansiysi strategiyalaridan biri bo’lib qolishi ham mumkin, chunki muvaffaqiyatli klon yaratish va uni yirik korporatsiyalarga sotish katta foyda keltiradi.
Raqobat va koopertsyia orasidagi tanlov masalasini eBay va Amazon misolida ko’rib chiqishga harakat qilamiz (Stoun B. The everything Store. DjeffBezos va Amazon erasi. M: Azbuka Biznesa, 2014). 1994 yilda Djeff Bezos oldin kitoblar, so’ngra esa B2B va B2C bozorlarida mahsulot va xizmatlarning keng assortimentini taklif etadigan Amazon internet kompaniyasiga asos soldi hamda bu kompaniya tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. 1998-99 yillarda esa uning juda havfli raqobatchisi bo‘lgan eBay kompaniyasi rahbariyati bilan yuqori darajadagi uchrashuv uyushtirildi va bu uchrashuvda ularning birgalikda ish olib borishlarining turli variantlari muhokama qilindi. Muhokamalar natijasida shunga kelishildiki, Amazon saytida eBay ga tegishli bo’lgan ilovalar joylashtiriladi, eBay saytida ham Amazon ga tegishli ommabop kitoblar bo’yicha ilovalar joylashtiriladi. Natijada ikki tomon mutasaddilari ham raqobatlashish o’rniga o’zaro ancha foydali bo’lgan kelishuvga erisha oldilar.
Hozirgi davrda Internetda yangi va ommabop raqamli tovarlar hamda hizmatlar yaratishning quyidagi asosiy strategiyalari mavjud:
Printsipial yangiliklar, mahsulotlar va hizmatlar yaratish – bu juda ham tavakkalchiligi eng katta bo‘lgan strategiyadir, ammo u muvaffaqiyatli o’lgan
taqdirda eng katta foyda ham keltiradi. Bunday yangi tovar yoki hizmatni
yaratuvchialar iste’molchilarni ham ulardan foydalanishga o’rgatishlari kerak
bo’ladi. Agarda iste’molchilar bu mahsulotlardan foydalanishda biror bir manfaat
topsalargina, ularni keyinchalik ham ishlata beradilar.
Yangi mahsulot yoki hizmatlar liniyasini yaratish – misol sifatida eski Netscape Navigator ishlatilib turilganida yangi mahsulot, Microsoft kompaniyasi
Internet Explorer ni ishlab chiqdi – bu esa absolyut yangilik emas, balki
oldingisiga qo’shimcha bo’lgan yangi mahsulot edi.
Oldin mavjud bo’lgan tovar liniyasini kengaytirish – Bunga misol sifatida gazetalarning internet-versiyalarini va internetdagi bank xizmatlarini keltirish
mumkin.
Mavjud bo’lgan tovar yoki hizmatlarni mukammallashtirish – masalan, Yahoo tizimi oldin qidiruv ma’lumotnomasi bo’lgan edi, hozirda esa hizmatlar portaliga aylangan.
Oldingiga nisbatan arzonroq bo’lgan mahsulotlar yaratish va borlarini imitatsiya qilish – misol sifatida ko’plab internet-provayderlar tomonidan kiritilgan
internet to’lovining oldindan belgilangan qiymatini keltirish mumkin.
Agarda katta va muvaffaqiyatli kompaniyalarning tarixini o’rganib chiqsak, ularning oldinlar startaplar ko’rinishida bo’lganligini va rivojlanishning barcha
bosqichlarini bosib o’tganliklarini ko’rishimiz mumkin. Bu xolatlarni tahlil qilsak,
ularning bir qancha o’ziga hos xususiyatlarini bilib olishimiz mumkin.
Informatsion texnologiya bilan bog’liq mahsulotlarga kelsak, agar ularda patent bo’lgan taqdirda ham, istalgan raqamli mahsulotni bemalol nusxalab olishimiz mumkin va bunga qarshi samarador kurash usullari xozirda mavjud emas. Shunga qaramay, agar qandayidr raqamli mahsulot yoki yangilik yaratsangiz, o’z savdo markangizni registratsiya qilib olsangiz, foydadan holi bo’lmaydi - bu bilan tovar belgigizni nushalashdan himoya qilib olgan bo‘lasiz. Elektron biznesda muvaffaqiyatga erishgan va erishmagan kompaniyalar amaliyotini tahlil qilinganida ularning boshqaruvida yo’l qo’yilgan bir qancha xolatlarni bilib olish mumkin bo’ladi:
Elektron biznesda uzoq muddat davomidagi muvaffaqiyatni innovatsion yechimlar, yetarli miqdordagi investitsiyalar va kompaniyaning uzoq mudda t
davomida o’z faoliyatini bir tekis yurita olishi ta’minlab beradi. Agarda kompaniya
qandaydir sabablarga ko’ra o’sish uchun imkoniyat topa olmasa, tashqi muhit o’zgarishlariga dosh bera olmay, muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.
Yuqori raqobatli bozorga chiqilganida mijozlarni ushlab turish uchun juda kuchli reklama kompaniyasini tashkil eta olmaslik ham kompaniya ishining orqaga ketishi va uning honavayron bo’lishiga olib kelishi mumkin.
Kompaniya ishida strategik yondoshuvning yo’qligi ham muvaffaqiyatga
erishishdagi katta to’siqlardan biri bo’lishi mumkin.
Tovar va xizmatlarning sotuv kanallarini tanlashda xatoga yo’l qo’yilganligi ham muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi mumkin. O’z tabiati bo’yicha elektron platformalarda sotilishda muvaffaqiyatni ta’minlab bera olmaydigan mahsulotlar va hizmatlar bilan elektron savdoga chiqish bunga bir misol bo’la oladi. Gilt-Taste internet magazinining muvaffaqiyatsizlikka uchrashi ham oziq -ovqatlar bozorining on-layn biznes uchun unchalik mos kelmasligi bilan tushuntirilgan. Chunki bir-biriga juda yaqin bo’lgan xududlarda ham
iste’molchilarning didi, tanlovi va ovqatlanish xususiyatlari bir -biridan ancha-muncha farq qiladi. Bu esa maqsadli auditoriyani ancha toraytirib, o’sish
imkoniyatlarini kamaytiradi.
Elektron bozordagi aniq bir pozitsiyaning mavjud emasligi – kompaniya barcha narsani va hoziroq qilishga urinishi, bunga albatta iste’molchlarning
ko’pchiligi ham, xamkorlr ham tayyor bo’lmaydilar.
Mufaffaqiyatga bo’lgan ishonchni juda erta yo’qotish va tushkunlikka
tushish.
Infratuzilmani tashkil etishda xatolarga yo’l qo’yish – texnologik platformaning hajmi kamchilligi, xosting hizmatlariga bog’liqlik, infratuzilma
uchun to’lovlarning kechitirilishi va bu bilan bog’liq bo‘lgan moliyaviy muammolar. Masalan, foydalanuvchilarning rasmlarini saqlash hizmatini taklif
qiladigan Everpix kompaniyasining muvaffaqiyatsizlikka uchrashi uning Amazon Web Services kompaniyasining xosting bo’yicha xizmatlari uchun o’z vaqtida to’lov qila olamaganligi bo’lgan. Chunki xuddi shu sababli kompaniya foydalanuvchilarning 400 million fotosini yo’qotib qo’ygan.
Foydalanilayotgan informatsion tizimlarning ishonchli emasligi - bunda gap texnik muammolar, shaxsiy ma’lumotlarni yo’qotish, firibgarlar xujumiga
uchrash, xakerlar xujumi va shunga o’xshash sabablar xaqida ketadi.
Katta kompaniyalarga hizmat ko’rsatish uchun B2B segmentini tanlash –kompaniya nima bilan shug’ullanishidan qat’i-nazar, agar u 70-80% foyda
keltiradigan katta kompaniyaga bog’liq bolsa, qandaydir vaqtda katta mijozning o’zi xuddi shunday servisga ega bo’lish haqida qaror qabul qilishi mumkin.
Masalan, Aviation kompaniyasi General Electric, Honeywell, Boeing va boshqa
katta kompaniyalarga hizmat ko’rsatishga yo’naltirilgan edi. Lekin on -layn
bozorda katta tarmoq kompaniyalari tomonidan tashkil etilgan elektron savdo
maydonlari paydo bo‘lganidan so’ng, kompaniya inqirozga uchradi. Chunki bu ishni aiakompaniyalarning sadvo-sotiq ishlari bilan shug’ullanishga mo’ljallangan Aerospan va Trade Air elektron savdo maydonlari bajara boshladi.Kompaniya asoschilari, direktorlar kengashi va yetakchi menejerlar orasida kelishmovchiliklarning yuzaga chiqishi, kompaniya uchun muhim bo’lgan eng asosiy shaxslarning biznesni tark etishi, kompniyaning bir qancha sabablarga ko’ra bo‘laklarga ajrab ketishi va boshqalar.
Faoliyat olib borilayotgan bozorning aloxida hususiyatlari ham biznesning rivojlanishiga to‘siq bo‘lib qolishi mumkin. Masalan, firibgarlar va tovlamachilarning kopligi, logistikaning talab darajasida emasligi, malakali kadrlarning yetishmasligi, injener-texnik xodimlar kamchilligi va boshqalar.Barcha startaplarning boshlang’ich g’oyaning yuzaga kelishi va tayyor mahsulot ishlab chiqarishgacha bo‘lgan barcha bopsqichlarida bir xildagi muammo va masalalar hal qilinadi: G’oyalar bilan qanday qilib ishlash lozim, Qanday qilib komandani tanlash mumkin, O’z g’oyasini qanday qilib himoya qilinadi, Qanday qilib kompaniyani moliyalashtirish mumkin, Bu ishni qilish muvaffaqiyatga olib
keladimi, Qachon investorga murojaat qilish kerak, Qanday qilib mahsulotni
yaratish va uni mukammalashtirish mumkin, Bugungi kunda qanday yangi turdagi
mahsulot va hizmatlarini iste’molchilarga taklif qilish mumkin? Bu masalalarni hal
qilishda mahalliy va halqaro raqamli elektron bozorni har tomonlama o’rganishdan
boshqa chora yo’q albatta. Bu esa internetdagi adabiyotlar, yangiliklar va manba’lar bilan muttasil ishlashni, o’rganishni hamda eng yangi mahsulot va
xizmatlarni bevosita sinab ko’rishni talab qiladi. O’z mahalliy bozoringizdagi
hozircha qondirilmagan talablarni har tomonlama o’rganish ham biror bir yangi innovatsion g’oyaga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, innovatsion raqamli biznesning eng asosiy elementlari iste’molchilar uchun qandaydir yangi mahsulot yoki xizmat turini yaratish, uning ahamiyatini ko’rsatish, usabilityning oliy darajasiga erishish, mijozga yo’naltirlgan yondoshuv va individual talablarni maksimal darajada qondirishdir.