Rashid zohid

تملق قيلديلار چون بر نیچه یار قلم تارتای خدا بولسون مددکار...
الارننك سوزلارين بوزماى منى زار سواد ايتتيم نيچه منظومة ناچار
عقیدة سوزلارينى قيلديم اثبات مونكا قويدوم ثبات العاجزين آت
Mumtoz so‘z ustalari o‘z asarlarida bu bo‘limni turlicha nomlagan bo‘lsalar-da, maqsad bitta – kitobning dunyoga kelishiga turtki bo‘lgan sabablarni bildirish bo‘lgan.
Sababi ta’lifdan so‘ng madh (مدح) bo‘limida asar bag‘ishlangan shaxsning ta’rif-tavsifi o‘rin oladi.
Sarlavhalar. Mumtoz adabiyotda sarlavhalar bob, fasl, qismlar mundarijasidan xabardor qilish bilan birga, ularga poetik vazifa ham yuklatilgan.


Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar
1. Qo‘lyozma kitoblarning tashqi xususiyatlarini izohlang.
2. Sahhofning vazifasi nimadan iborat?
3. Odobi tasnif qoidalarini sanang.
4. Sababi ta’lifga misollar keltiring.


Mavzu: Matn tushunchasining matnshunoslik kontekstidagi ta’rifi
Reja:
1. Filologik yo‘nalishlarda matn tushunchasiga berilgan turlicha ta’riflar
2.Lug‘aviy va istilohiy ma’no chegaralari
3. Matn – majoz, matn – ramz

Tayanch ibora va tushunchalar:
Filologik yo‘nalishlarda matn tushunchasiga berilgan turlicha ta’riflar. Har qanday atamaning yasalishida so‘zning lug‘aviy ma’nolari negiz vazifasini o‘taydi. SHu negiz atrofida muayyan tushuncha barqarorlashadi va yangi nom bilan atala boshlaydi. SHunga ko‘ra matnshunoslik atamasini asos e’tibori bilan tushunish uchun bu qo‘shma birlikning negizi – “matn” so‘zining ma’no takomilini kuzatishga ehtiyoj seziladi. Matn so‘zi arabcha izohli lug‘atlarda “narsaning ustki, yuza qismi” deb ta’riflangan. Masalan, erning ustki qattiq qismi (متن الارض), yo‘lning o‘rtasi (متن الطريق), kitob sahifasidagi yozuvlarning hoshiya va sharhlardan xoli asosiy qismi⁶² (متن الكتاب) matn so‘zi bilan ifodalangan. Shuningdek, bu so‘zning “mustahkam; pishiq” kabi sifat ma’nosida kelgan turi ham mavjud. Tilimizga o‘zlashgan matonat, metin so‘zlari ham matn bilan o‘zakdoshdir.
“Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati”da tekst so‘zi “avtorning asl so‘zi, asarning qo‘lyozmasi yoki nashr etilgan nusxasi”⁶³, “Slovar-spravochnik lingvisticheskix terminov» kitobida “yozuv yoki nashrda aks ettirilgan nutqiy asar (bayon qilish”)⁶⁴, “Hozirgi o‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug‘ati”da “matn – mazmunan va mantiqan o‘zaro aloqador bo‘lgan gaplar yoki alohida olingan gap”⁶⁵, “Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati”da “matn – yonma-yon harflar, yozuv orqali aks ettirilgan nutq, umuman, nutq parchasi; tekst”⁶⁶ tarzida turlicha ifodalangan. Matn bilan teng ma’noda qo‘llanadigan tekst so‘zi lotincha textus so‘zidan olingan bo‘lib, “to‘qima mato; to‘qish; o‘rish; chirmash; qo‘shish” kabi ma’nolarni anglatadi. Bu so‘zning nisbatan kengroq va qamrovli izohini 2010 yil “Akademnashr” nashriyotida chop etilgan “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da ko‘rish mumkin:
1)“tekst – yozuvda qayd etib qo‘yilgan nutq. Termin bu ma’nosida og‘zaki nutqqa qarshi qo‘yiladi;
2) nutqiy asar, jumladan, adabiy asarning yozma (harflar) yoki og‘zaki (tovushlar) belgilar vositasida qayd etilgan konkret-hissiy (ko‘rish yo eshitish) qabul qilinadigan tomoni. Bu ma’nodagi tekst matnshunoslikning ob’ekti sanaladi;
3) nutqiy kommunikatsiyaning nisbiy butunlik, yaxlitlik kasb etgan va nisbiy avtonomlik, alohidalik xususiyatiga ega eng kichik birligi, ya’ni adabiy-badiiy asar. Bu ma’nodagi tekstning mazmuni uni tashkil qilayotgan nutq birliklari, ularning o‘zaro aloqalari bilangina cheklanib qolmaydi. Butun sifatida u muallif tomonidan muayyan nutqiy situatsiyada tug‘ilgan, uning butun sifatidagi mazmun-mohiyati o‘zidan tashqaridagi reallik bilan bog‘liq holda voqe bo‘ladi”⁶⁷.