Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

6-Bob uchun savollar va topshiriqlar: 
1. Elektron tijoratning qanday muammolari mavjud va ular qanday hal 
qilinishini tavsiflab bering; 
2. Elektron savdoga bo’lgan asosiy tahdidlar nimalardan iboratligini
misollar nilab tushuntiring; 
3. Elektron tijoratdagi iqtisodiy firibgarliklar nimalardan iborat 
ekanligini aytib bering; 
4. Elektron tijoratdagi ba’zi bir firibgarlik usullari haqida misollar 
keltiring; 

---

256 
5. Elektron tijoratdagi firibgarloiklardan himoyalanishning konkret 
usullari nimalardan iborat? 
6. Elektron tijoratda havfsizlikni ta’minlash uchun qanday tavsiyalar 
berish mumkin? 
7-BOB. KRIPTOVALYUTALAR BOZORIDAGIELEKTRON 
TIJORAT 
7.1.Kriptovalyutalar elektron tijoratining rivojlanishi 
Elektron tijorat rivojlangan sayin insonlarning “uzoqlardan-masofadan 
turib” elektron pullar to’lashlariga to’g’ri kela boshladi. Bunda pulni 
masofadan turib qo’ldan qo’lga berishning esa umuman iloji yo’q. Shuning 
uchun ham pullarni bir insondan ikkinchisiga masofadan turib o’tkazish 
jarayonida o’ziga hos vositachilarga, ya’ni, elektron to’lov tizimlari, bank 
yoki kur’yerlarga murojaat etish kerak bo’ladi. Har qanday vositachi esa 
bajarayotgan pul o’tkazmalariga bog’liq bo’lgan operatsiyasi uchun 
qandaydir to’lov olib qoladi, chunki hech kim tekinga ishlashni istamaydi. 
O’tkazilayotgan pul miqdori qancha ko’p bo’lsa, vositachiga bo’lgan 
to’lovlar tufayli pulni yo’qotish ham shunchalik ko’p bo’ladi, albatta. 
Axborot texnologiyalari va elektron savdo rivojlangani sari ko’pchilik 
odamlar pul o’tkazmalari bilan bog’liq harajatlarni kamaytirish borasida 
o’ylanib qolishdi, ya’ni, qanday qilib ushbu harajatlarni kamaytirish va pul 
o’tkazmalarining foydali ish koeffitsientini iloji boricha yuz foizga oshirgan 
xolda elektron biznesni yuritish mumkin? Bu borada turli xildagi taklif va 
mulohazalar juda ko’p edi, lekin ularning barchasi bir qancha sabablarga 
ko’ra rad etildi.Chunki tovar va hizmatlar oldi-sottilaridagi vositachilarga 
bo’lgan to’lovlarni olib tashlaganda ham, turli-tuman firibgarlardan qanday 
himoyalanish ya’ni, pulni aynan Siz o’tkazganingiz yoki uni olganingizni 
qanday isbotlash mumkin? Bu muammoning yechimi 2009-yillarda Satoshi 
Nikamoto deb nomlangan shaxs yoki shahslar guruhi tomonidan murakkab 
kriptografik matematik hisob-kitoblar natijasida ishlaydiganYangielektron 

---

257 
to’lov tizimini ommaga taqdim etgandan so’ng topildi. Bunday to’lovlarni 
amalga oshirishda ishlatiladigan pul birligining nomi esa bitkoin deb ataldi. 
Bitkoin kriptografik elektron pul birliklari maxsus elektron hamyonlarda 
saqlanib, bunday hamyonlarga pul tushirish va ularni turli xil maqsadlarda 
ishlatish mumkin. Biror-bir bitcoin-hamyon hisobidan qancha elektron pul 
ketgani yoki unga kelganini aniqlash uchun, mutaxassislar bir hamyondan 
yoki boshqa manzildan ushbu elektron hamyonga qancha bitkoinlar kelganini 
barchaga ochiq xolda ko’rsatishni taklif etdilar. Ya’ni, siz kriptovalyuta 
tarmog’iga ulanganingizda, barcha bitcoinlar oldi-sotdisini aniq va ravshan 
ko’rishingiz va kuzatishingiz mumkin bo’ladi. Shuningdek, barcha bitkoin 
hamyonlar anonimdirlar (ya’ni, hamyonning egasikim ekanligi aytilmaydi), 
shuning uchun ham Sizning tanishingiz qaysi hamyon uniki ekanini aytmagan 
bo’lsa, Siz hech qachon bu haqida bila olmaysiz.Tizimdagi hisob-kitoblarni 
muntazam ravishda amalga oshirib borish kerakligi tufayli, bitcoinlarning 
ma’lumotlar bazasi tezkor ishlashi uchun katta quvvatli zamonaviy 
kompyuterlar kerak bo’ladi. Bunday quvvatli komp’yuterga ega bo’lish
uchun minglab kompyuterlarni yagona tarmoqqa ulash talab etiladi. Bu 
kompyuterlar 
foydalanuvchilarning 
komp’yuterlari 
ham 
bo’lishi 
mumkinalbatta. Ulardan biri esa istagingizga ko’ra Sizning komp’yuteringiz 
bo’lishi ham mumkin. Agarda foydalanuvchi, o’z kompyuteri videokartasi 
quvvatini tegishli dasturlardan foydalangan xolda bitcoin tizimini qo’llab-
quvvatlash uchun taqdim etsa, bu yordami uchun unga o’sha bitcoin 
valyutasining o’zida mukofot berishadi. Bunday pul topish usuli esa 
“mayning” deya nom olgan.Quyida zamonaviy kriptovalyutaning afzallik va 
kamchiliklar tomonlarini keltirib,ularga izoh beramiz: 
• Chegaralangan. Kriptovalyuta yaratilgan algoritmga asosan, ja’mi 21 
milliontagacha bitcoin topish mumkin, bundan so’ng esa bitkoin 
yetishtirish to’xtatiladi. Buning oqibatida nima bo’lishini hech kim
bilmaydi, agarda moliyaviy portlash bo’lmasa, kriptovalyuta 

---

258 
muomalada qoladi va vaqti-vaqti bilan o’z kursini o’zgartirib 
turaveradi.
• To’liq mahfiylik. Bitcoin-hamyonning raqamlari orqali uning egasi kim 
ekanligini bilib bo’lmaydi, buning oqibatida esa noqonuniy pul 
aylantirish va firibgarlikka yo’l ochiladi.
• Ta’minlanmaganlik. Kriptovalyuta, real pullarga o’xshab, doimiy 
rezerv bilan ta’minlanmagani va bu bilan bog’liq boshqa sabablarga 
ko’ra, bitcoin kursi kutilmaganda to’liq nolga tushib ketishi ham hech 
gap emas. 
• Rasmiy ravishda ishlamaydi. Bitcoin moliya tizimiga yomon ta’sir 
ko’rsatishi mumkin, shu sababli ko’p davlatlar (shu jumladan, bizning 
mamlakat ham)kriptovalyutaga ishonchsizlik bilan qaraydi. Rossiyada 
bitcoin yetishtirish bilan shug’ullanganlarni javobgarlikka tortish 
bo’yicha qonun tayyorlashgan, lekin hozircha bu ish to’liq yo’lga 
qo’yilmagan. Balki bitcoinlar hech qachon rasmiy ishlamasa ham 
kerak, chunki uni qonuniylashtirishsa, bitkoin real valyutaning o’rnini 
egallashi ham mumkin bo’ladi. 
• Unchalik mashxur emas. Hozircha ko’pgina moliyaviy muassasalar, 
Internet-do’konlar va boshqa servislar bitcoinga ishonishmaydi va 
kriptovalyuta 
evaziga 
maxsulot 
sotmaydilar. 
Mashxurlashishi 
chegaralangani boyis bitkoin to’liq ishlatilmayapti. 
Hozirgi davrdagi eng mashhur kriptovalyutalarning emblemalarini 
(shartli 
belgilari,piktogrammalarini) 
quyida 
nazardan 
kechirishingiz 
mumkin: 

---

259 
Kriptovalyutalarni mayining qilish uchun foydalanish mumkin b o’lgan 
eng yaxshi dasturiy ta’minotlarga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: 
CGMiner –Ushbu dastur virtual pullarni topish bo’yicha ishlaydigan 
professionallar uchun mo’ljallangan. Ammo uning to’liq quvvat bilan ishlashi 
uchun faqatgina katta quvvatli komp’yuterlar talab qilinadi. Foydalanuvchiga 
esa MS DOS buyruqlarini yaxshilab o’zlashtirib olish zarur bo’ladi. 
Dasturning ijobiy tomonlariga videokarta ishini tezlashtirish funktsiyasi 
mavjudligi va buning natijasida xeshlashtirish jarayoni tezlashtirilishin i 
kiritish mumkin. Bundan tashqari, dasturning optimal ishlash rejimini tanlash 
imkoniyati ham uni boshqa dasturlardan farq qiladi.