Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

Inkling 
Systemso’zilmiy-
tijoriyishlariniyanadarivojlantirishuchunturlivenchurfondlardan, 
shujumladan, 
Sequoia Capitaldan 17 milliondollarmablag’ jalbqilaolgan. 
Video o’yinlar orqali ta’lim olish usuli 
Uzoq davrlar mobaynida ta’lim jarayoniga video o’yinlarni jalb qilish 
masalasiga unchalik katta e’tibor berilmagan edi. Ko’pchilik pedagoglar video 
o’yinlarni bekorchi vaqt o’tkazish deb hisoblaganlar, boshqalari esa uni yosh 
avlodning “ma’naviy buzilish” yoki ularni to’g’ri yo’ldan ozdirish vositasi sifatida 

---

184 
tushunadilar. Xozirgi davrda esa bunday ehtirosli yondoshuvlarni uzoqni ko’ra 
bilmaslik bo’lganligini qayd etish mumkin. Turli darajadagi va sohalardagi 
ta’limga oid mutaxassis-ekspertlarning holisona fikrlariga ko’ra, video o’yinlari, 
boshqa turdagi media vositalarga qaraganda real dunyodagi bilimlarni va 
tajrivalarni virtual dunyoga kirgan holda yaxshiroq o’zlashtirish imkonini yaratar 
ekanlar. Avstraliyadagi Foresign Institute ning ilmiy izlanishlariga ko’ra, video 
o’yinlarining Civilisation III deb nomlangan strategiyasi modeli tarixiy 
jarayonlarning rivojlanish mantiqi haqida juda yaxshi taa’surot hosil qiladi va 
buning natijasida nega ba’zi bir tsivilizatsiyalar yer yuzidan izsiz yo’qolib ketishi 
va ba’zilarining esa tez sur’atlar bilan rivojlanib ketishi sabablarini tushuntirib 
beradi. Shunday qilib, agarda o’quvchi oddiy tarix kitoblaridan o’tmishning muhim 
voqea-hodisalari haqida qandaydir ma’lumotlar olsa, katta miqyosdagi va yaxshi 
o’ylab tashkil qilingan o’yin simulyatorlari undan ko’ra ko’proq va muhimroq 
ma’lumotlarni bilish hamda o’zlashtirish imkoniyatini yaratadi. Ya’ni, insoniyat 
jamiyatining rivojlanishi aniq qonuniyatlarga bo’ysunishini va xuddi shu tufayli 
qandaydir yo’nalishlarda rivojlanishini anglashga imkon beradi. Masalan, Serious 
Games deb nomlangan jiddiy komp’yuter o’yinlari tarafdorlari bunday 
o’yinlarning tashqi ko’rinishiga kamroq ahamiyat berib, uning o’yin mexanikasiga 
asos solingan abstract printsiplarga ko’proq e’tibor berish kerakligini uqtiradilar. 
Nimalargadir o’rgatuvchi va nimalardir bo’yicha malaka oshirishga imkon 
beruvchi komp’yuter o’yinlarining ko’zga yaqqol tashlanib turgan afzalliklariga 
qaramasdan, zamonaviy ta’lim tizimida video o’yinlar vositasida o’qitish usulidan 
juda kam miqyosda foydalaniladi. Buning sababi, nafaqat jamiyatning komp’yuter 
o’yinlariga nisbatan salbiy munosabati, ko’pchilik katta mavqega ega va keksa 
yoshdagi pedagog-olimlarning kom’yuter o’yinlari kontseptsiyasini juda yuzaki 
tushunishi (yoki komp’yuter savodxonligi past darajada ekanligi tufayli umuman 
tushunmasligi), balki murakkab, mantiqli, chiroyli, qiziqarli va aynan kerakli 
bo’lgan komp’yuter o’yinlarini yaratish uchun juda katta mablag’lar kerakli 
bo’laganligidir. Bu to’siqni muvaffaqiyatli yengib o’tish uchun ishonch, bilim, 
intilish, moliyaviy va tashkiliy baza hamda siyosiy chora-tadbirlar kerak boladi. 

---

185 
Misol sifatida, zamonaviy komp’yuter o’yinlarining asosiy nazariyotchilaridan biri 
bo’lgan Yan Bogost tomonidan ishlab chiqilgan tijoriy yo’nalishdagi Persuasive 
Gamesvideo o’yinini keltirishimiz mumkin. Bunday komp’yuter o’yinlari biznes, 
ommaviy axborot vositalari va nodavlat tashkilotlari buyurtmalari bo’yicha
yaratilgan. Yan Bogost ning o’zi mahsus o’yinlar va hayotga mos bolgan o’yin 
qoidalari yordamida real dunyoning qonun-qoidalari, muammolarini o’rganish 
mumkinligiga va ularning mumkin bo’lgan yechimlari tushuntirila olinishiga 
astoydil ishonadi. U bunga misol sifatida aeroportlarda bagajlarni ko’rib chiqish 
qoidalarining tez-tez o’zgarib turishi anchagina salbiy holatlarga olib kelishi 
mumkinligini bojxona simulyatori deb nomlangan video o’yin yordamida tahlil 
qilib, tushuntirib berishga muvaffaq bo’lgan. 
Endi yangi raqamli texnologiyalarga asoslangan ta’lim tizimi yaqin 
kelajakda maktablarni qanday darajada o’zgartirib yuborishi mumkinligini ko’rib 
chiqamiz. Kelajakda biror bir inson planshet sotib olib va unda sun’iy intellektli 
dasturini joylashtirib olgandan so’ng, o’zining o’qituvchisi bilan muloqot 
qilmasdan ham bilim olishi mumkin bo’ladi. 10-15 yiillardan so’ng, sun’iy 
intellect vositasida oliy ta’lim olish xuddi yozish va o’qishga o’xshab oddiy xol 
bo’lib qoladi. 2017 yilning noyabrida Mikrosoft kompaniyasi xitoy tilini o’rganish 
uchun mo’ljallangan mahsus dastur ishlab chiqdi. Unda o’quvchi chatda 
o’qituvchi-botning qisqacha so’zlardan iborat (audio va matnli ko’rinishdagi) 
ma’lumotlariga javob bergan xolda ta’lim oladi. Ammo Mikrosoftning ushbu 
raqamli o’qituvchisi navbatdagi oddiy chat-bot emas, balki undagi sun’iy intellect 
algoritmi foydalanuvchining javoblarini tahlil qilgan xolda uni o’qitish uchun 
kerakli bo’lgan imkoniyatlarni tanlaydi va shuning asosida ta’lim jarayonini 
amalga oshiradi. Real hamsuhbatni imitatsiya qilish uchun raqamli o’qituvchiga 
dastur interfeysi ham yordam beradi. U Osiyoda ommabop bo’lgan WeChat 
messenjeriga o’xshab ketadi. Shunday qilib, raqamli texnologiyalarning 
rivojlanishi ta’limni asta-sekinlik bilan o’zgartirib, bilim olish jarayonini 
soddalashtiradi. AQSH da turli xildagi servislar maktab o’quvchilariga uy 
vazivalarini tezroq bajarish imkonini yaratadilar. Bu tendentsiyalar tufayli oddiy 

---

186 
o’quv qo’llanmalar, o’quv qo’llanmalar va referatlarning aktualligi sekin-asta 
yo’qolib bormoqda. Chunki har bir o’quvchi kerakli ma’lumotlarni topish uchun 
googldan, vikipediyadan yoki elektron kutubxonalardan foydalanish imkoniyatiga 
ega. Hozirgi paytda raqamli elektron ko’rinishdagi informatsiya yetarli bo’libgina 
qolmay, balki keragidan ham ko’proqdir. Faqatgina talaba va o’quvchilar kerakli 
ma’lumotlarni qaerlardan olish mumkinligini bilsalar bas. Talabalaga ta’lim 
beruvchi o’qituvchilar, repetitorlar va masofaviy ta’lim pedagoglari yoshlarga 
bilim berish uchun elektron yordamchilardan keng miqyosda foydalanmoqdalar. 
Masalan, Djordjiya universiteti o’qituvchisi Ashok Goel alohida o’quv kanalida 
talaba chat-boti uchun raqamli yordamchini ishga tushurgan. U Djil Uotson chat-
botiga talabalar uchun to’g’ri va insonga hos javob tanlash uchun forumlardan 40 
mingta ma’lumotni joylashtirdi. Bu algoritm talabalarga nafaqat uy vazifalarini 
bajarishga ko’mak beradi, balki smartfon yordamida darsdan tashqari 
mashg’ulotlar o’tkazishga ham imkon beradi. Xozirda Yotsonnikiga o’xshash 
botlar dunyodagi barcha yetakchi universitetlarga tadbiq qilinmoqda. Ulardan biri 
Oslodagi BI Norwegian Business School dir. Massachusets texnologiya instituti 
media laboratoriyasida ishlab chiqilgan Tega ismli robot o’quvchiga individual 
yondoshuv asosida ta’lim beradi. Ushbu ta’lim muassasasida talabalar ispan tilini 
Tega roboti bilan birgalikda planshet komp’yuterda o’yinlar vositasida 
o’rganishadi. Ta’lim jarayoni o’qituvchi sifatida emas, balki sinfdosh yoki 
kursdosh bilan birgalikda ta’lim olish ko’rinishida tashkil qilingan. Masofaviy 
ta’limning zamonaviy servislari ham yangi raqamli texnologiyalar vujudga kelishi 
bilan o’zgarib ketmoqda. Masalan, Duolingo servisi chet tillarni o’qitishda o’z 
botini ishlatmoqda. O’quvchi chat-botga savol beradi va javobini tezlik bilan oladi. 
Ammo sun’iy intellektning tezlik bilan rivojlanishi chat-bot bilan va repetitor bilan 
bo’ladigan mashg’ulotlarni o’tmishda qoldirishi mumkin. Chet tillarni o’rganish 
uchun mo’ljallangan Parla dasturi ham sun’iy intellektga asoslangan raqamli 
o’qituvchi yaratishga bo’lgan katta bir qadam deyish mumkin. Undagi ta’lim 
texnologiyasi o’quvchining bilim darajasini tahlil qilgan xolda uning uchun 
individual ta’lim dasturini yaratadi va uni talabaga moslashtiradi. Bu tizimni ishlab 

---

187 
chiqqanlarning fikricha, to’g’ri va xato savollarni, misol va masalalarning yechich 
tezligini, talabaning qiziqishini hisobga olgan xolda sun’iy intellect dasturi uning 
uchun o’qitishning individual yondoshuvini topa oladi. Parla va Mikrosoft kabi 
ta’lim dasturlari yaqin 5-10 yillar ichida mobil o’qituvchilar paydo bo’lishini 
anglatadi. Bu boradagi muammolarni o’rganish jarayonida bir savol tug’ladi: “Nega