Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

12.5. Transportdagi elektron tijorat 
Raqamli iqtisodiyot boshqa barcha sohalar singari, transport sohasiga ham 
katta ta’sir qilaypti. Bu sohaning boshqaruv, logistik va infratuzilmaviy 
kompaniyalarining biznes-modellari ham ancha o’zgarib ketdi. Natijada, 
masalan,„aqlli“ infrtuzilmali elektron vokzallarning yangi kontseptsiyalari paydo 
bo’ladi, katta ma’lumotlarni tahlil qilgan holdagi shaxsga yo’naltirilgan yondoshuv 
tadbiq qilinadi, mobil ilovalar transport ishida keng miqyosda ishlatilina boshlaydi. 
Virtualizatsiya jaraoni esa har bir kompaniyaga bulutdan havfsiz, arzon va mobil 
joylar sotib olishga imkon yaratadi. Taksi xizmatlari bozorida agregator deb 
nomlangan xizmat turi paydo bo’ldi va bu xizmat yo’lovchilar va yuk tashuvchilar 
uchun qulay imkoniyatlar yaratadi. Misol sifatida YandexTaxi, CityTaxi, 
GettTaxi va boshqalarni keltirishimiz mumkin. Taksi chqirishnuchun endi 
ko’chaga chiqish, operatorga qo’g’iroq qilish zarur emas, birgina mobil ilovadan 
foydalangan xolda smartfondan foydalanib, daqiqalar ichida taksi chaqirish 
mumkin. Yuqoridagi servislar nafaqat taksi chaqirish, balki mashinani kelishini, 
xolatini, harakatini nazorat qilishi hamda qancha mablag‘ ketishini bilib turishi 
taminlab beradi. Agarda bu sohadagi eng ilg’or tajribaga ega bo’lgan Yaponiya 
yuzlansak, unda dunyo bo’yicha eng katta transport kompaniyasi JR East Group 
faoliyat ko’rsatadi. Bu kompaniya kuniga 17 million yo’lovchini tashiydi va 
sutkasiga 13 mingta poezdning harakatini ta’minlab beradi. Elektron 
texnologiyalar ushbu kompaniyaga „temir yo’l vokzali-shahar“ loyihasini amalga 
oshirishga imkon berdi. Bunda Tokioning markaziy vokzali mehmonxonalar, 
biznes-ofislar, tijorat tashkilotlari hamda boshqa ob’ektlar bilan hamkorlikda 
ishlashga erishadi. Yo’lovchi tashishdan tashqari, JR East Group kompaniyasi 
quyidagi faoliyat turlari bilan ham shug’ullanadi: 

Mehmonxonalar va ofislarning tijoriy ko’chmas mulkini boshqarish; 

Jamoa ovqatlanishi tarmoqlari va savdo faoliyati; 

---

437 

Harakatchan sostav ishlab chiqarish; 

Avtobus hizmatlari; 

Monorels transporti; 

Avtomobillarni ijaraga berish; 

Elektron to’lovlar tizimi IT-Suica; 

Reklama biznesi; 

Fitnes-markazlar xizmati; 

Turistik servis va boshqalar. 
IT-Suica deb nomlangan elektron to’lovlar tizimi JR East Group
kompaniyasining eng katta foyda keltiradigan faoliyat turlaridan biridir. 2001 yilda 
bozorga chiqarilgan Suica elektron to’lov kartalari hozirgi paytdagi soni 75 
milliondan ortiqdir. Bu tizim elektron pullardan ham foydalanish imkoniyatini ham 
yaratgan. Hozirgi paytda transport kompaniyalar o’z faoliyatlarini yuklar tashish 
yo’nalishiga ham qaratmoqdalar. Masalan, Germaniya milliy temir yo’l yuk 
tashuvchisi Deutsche Bahn DB Navigator deb nomlangan serviz taklif qilgan. Bu 
servis barcha poezdlarning qaerda ekanligini aniqlashga imkon beradi. Yaponiyada 
esa temir yo’l oishni boshqarishga imkon beradigan robot yaratgan. Bu robot 
ekranda marshrutni korsatib bera oladi, yordam so’ragan passajirlarga esa maslahat 
bera oladi. Dunyodagi eng innovatsion metropoliten Seul metropoliteni bo’lib, 
unda „Metropoliten – elektron supermarket“ deb nomlangan loyiha ishga 
tushirilgan. Kerali mahsulotlarni tanlash va QR-kod orqali zakaz qilish uchun 
kerakli bo‘lgan elektron vitrinalar poezdlarga tushush platformalarida 
joylashtirilgan. Barcha tanlangan va zakaz qilingan mahsulotlar siz uyga 
kelganingizda yetkazib beriladi.
Kelajak transport tizimining ko’rinishi, biznigcha, quyidagicha bo’lishi 
kutilmoqda: Avvalo, bu rivojlanish tendentsiyalarida dunyo va mamlakatlar 
miqyosida bir butun integrallashgan transport tizimi paydo bo’ladi. Bunday 
tizimda turli xildagi transport vositalari yordamida yuk va passajirlar tashish 
yagona transport tizimiga birlashib, iste’molchilrning talablarini maksimal 

---

438 
darajada qondiradi. Mobil ilovalar ko’rinishidagi elektron servislar mavjudligi, 
barcha transport vositalari uchun elektron biletlar sotib olish mumkinligi vaqt 
sarfining minimal darajaga keltirilishi, bir transportdan boshqasiga tezkorlik bilan 
o’tish imkoniyatlari tufayli transport xizmatlarining sifati yuksak darajaga yetadi. 
Yagona va uzluksiz transport tizimi nafaqat transport, balki informatsion hamda 
savdo biznesi elementlarini qamrab olgan holda butunlay yangi biznes modelni 
yaratadi. Natijada transport tizimi katta transport supermarketi tariqasida faoliyat 
ko’rsata boshlaydi. Bunday transport xizmatlarining rivojlanishi temir yo’l vokzali, 
abtobus stantsiyasi, aerovokzal orasida farqlarni yo’qotgan holda yagona 
texnologik va servisli aqlli transport tizimini hosil qiladi. Bunda turli xildagi 
transport kompaniyalari tashuv hajmini oshirish va yo’lovchilarning qoniqishlari 
darajasini oshirish maqsadida birgalikda harakat qilishlari talab etiladi. Lekin 
bunday jarayonni tashkil qilishning asosiy sharti transport tizimini barcha tarkibiy 
qismlarini raqamlashtirishdir desak mubolag’a qilmagan bo’lar edik. Raqamli 
texnologik yechimlar elektron to’lov tizimlarini, mobil servislarni, ilovalarni, big 
data asosidagi personifikatsiya qilingan xizmatlarni, sun’iy intellektni va 
mashinaviy ta’limni o’ziga qamrab olgan xolda yo’lovchilar bilan aloqalarning 
samaradorligini oshirish va ko’rsatilayotgan xizmatlar sifatini oshirishga olib 
keladi.