Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

Smart-shartnomalar haqida tushuncha 
Moliya-kredit tizimidagi o‘zgarishlar sur’ati smart-shartnomalar paydo 
bo‘lishiga va uning tobora ko‘proq ishlatilishiga hizmat qilmoqda. Hozir 
ko‘pchilik kompyuter savodxonligiga ega bo‘libgina qolmasdan, yangi 
texnologiyalarning nozik jihatlarini ham o‘rganib olmoqda. Blokcheynga 
asoslangan smart-shartnomalarda tranzaksiyalarni qayd qilish masalasiga 
keladigan bo‘lsak, bu yangi raqamli vosita o‘z xususiyatlari bo‘yicha qog‘oz 
shaklidagi o‘tmishdoshlaridan jiddiy farq qiladi. Kriptograf Nik Sabo aytib 
o‘tganidek, ular nafaqat kengroq doiradagi axborot (xususan, til bilan bog‘liq 
bo‘lmagan sensorik axborot) qayd etishga qodir, balki dinamik hususiyatlarga ega 
hisoblanadi ham. Smart-shartnomalar axborot uzatishi va ayrim turdagi qarorlarni 
esaavtomatik tarzda qabul qilishi ham mumkin. Sabo ta’rif berishicha, «raqamli 
intellektual media hisob-kitoblarni amalga oshirishi, bevosita mashinalarni 
boshqarishi va ayrim mulohazalarni odamlardan ham yaxshiroq bajarishi 
mumkin». Ushbu muhokamada biz smart-shartnoma deganda, odamlar va 
tashkilotlar o‘rtasida qayd qilingan bitimlarni kafolatlaydigan, nimalarnidir 
bajarishga ruxsat etadigan va ularni ijro etadigan intellectual kompyuter 

---

115 
dasturlarini tushunamiz. Shunday qilib, smart-shartnomalar ushbu bitimlrani 
muhokama qilish va tavsiflashda ham ishtirok etadilar. Sabo ushbu atamani 1994 
yil, birinchi web-brauzer, Netscape bozorga chiqqan vaqtda taklif etgan 
edi.Smart-shartnoma–shartnoma 
shartlarini 
ijroga 
keltiradigan 
kompyuterlashtirilgan 
aqlli 
tranzaksiya 
protokolidir. 
Smart-shartnomalar 
sxemasining asosiy maqsadlari–umumiy muayyan shartlarni qondirish (masalan, 
to‘lov shartlarini, garov huquqlarini, mahfiylikni, hatto sanksiyalar kabi shartlarni 
ham), ataylab qilingan va tasodifiy istisnolarni minimal holatga keltirish, ishonchli 
vositachilarga ehtiyojni pasaytirishdan iborat. Bunday kontraktlar o’zaro 
bog‘langan iqtisodiy maqsadlarni amalga oshiradi, firibgarlik tufayli yo‘qotishlarni 
minimallashtiradi, arbitraj va majburiyatlarni majburiy ijro etish harajatlari va 
boshqa tranzaksiya harajatlarini pasaytirishni o‘z ichiga oladi.Smart-shartnoma 
g‘oyasi tajribaga asoslanmagan, sinalmagan bo‘lib ko‘ringan bir paytda hech qaysi 
mavjud texnologiyalar uni Sabo tavsiflaganidek amalga oshirishga imkon 
bermagan bo‘lardi. Strukturalangan axborotni sotuvchilar va xaridorlar 
kompyuterlari orasida uzatish uchun standartlarni ta’minlaydigan elektron 
ma’lumot almashinish (EDI –Elektronic Data Interfeys) kabi kompyuter tizimlari 
bo‘lgan, lekin hech qanday raqamli texnologiya bungacha qadar real to‘lovlar bilan 
ishlash tashabbusi bilan chiqmagan va bevosita pul mablag’lari almashinishni 
amalga oshira olmagan.Bitkoyn va blokcheyn tizimi bun xolatni tubdan o’zgartirib 
yubordi. Endi tomonlar o’zaro bir tomonlama yoki ikki-uch tomonlama bitimlar 
tuzishi va bitim shartlari bajarilgandagina bitkoinlarni avtomatik ravishda sotishi 
mumkin. Oddiy misol: agar siz akangiz billan xokkey o‘yini natijasi borasida 
garov boylashgan bo‘lsangiz, u to‘lovdan qochib qola olmaydi. Murakkabroq 
misol: agar siz aksiyalar xarid qiladigan bo‘lsangiz, bitim darhol tartibga solinadi 
va aksiyalar shu ondayoq sizga o‘tkaziladi. Yanada murakkab bir misol: pudratchi 
tadbirkorga mos keladigan daturiy kod jo‘natishi bilan u avtomtik ravishda to‘lov 
oladi. Cheklangan smart-shartnomalarni amalga oshirishning texnologik vositalari 
hozirda mavjud va bir qancha platformalarda ishlab ham turibdi. Demak, bunday 
smart-shartnomalar –uni amalga oshirishning qonuniy yo‘li bilan avtomatik 

---

116 
ravishda ta’minlanadigan, shartnoma shartlarini intellectual ravishda avtomatik 
holda bajara oladigan, blokchyn tarmoqlarida mavjud bo’lgan hamda dastlabki 
muhokama va sinovdan o‘tgan virtual qiymatlar almashinishiningaqlli elektron 
texnologiyasidir, desak yanglishmaymiz.