Raximov X. “Valeologiya asoslari”

t x 100 
GSTI= 
; 
(f
1
+f
2
+f
3
) x 2 
 
f-3 o’lchovli YUKS. 
t – sekundda bajarilish vaqti. 
GSTI 90 dan yuqori bo’lsa, u farqlanuvchi reaktsiya hisoblanadi. 81-90 dan 
ortganda juda yaxshi, 71-80da yaxshi, 61-70da etarli darajada, 51-60 yomon va 
50dan pasti juda yomon hisoblanadi. 
Agar tekshriluvchi testni charchash tufayli belgilangandan ertaroq to’xtatsa uni 
hisoblash boshqa formula bilan hisoblanadi. 
t x 100 
GSTI= 
f
1
x 5,5 
GSTI eng yuqori ko’rsatgichi yugurish, velosipedchilar va chang’i uchish bilan 
shug’ullanuvchi sportchilarda uchraydi (100 – 200 va yuqoriroq). 1 minut-dagi 
YUKSni PWC 170 sinovi YUKS va uni ishchiga bog’liqligiga asoslanadi. 1 
minutdagi YUKS optimal ishlovchi kvardipseritor sistemasiga to’g’ri keluvchi deb 
hisoblanadi va bajarayotgan ish quvvati va YUKS sistemasini to’g’ri aloqasi xuddi 
shu pulьs chastotasiga o’rin egallaydi. SHuning uchun 1 minutdagi 170 pulьs 

---

24 
chastotasi ish quvvatini organizmning jismoniy ish qobiliyati va funktsional 
imkoniyatlarini bildiradi. 
Nafas olish sonini qo’lni kaftini ko’krak va qoringa qo’yib nafas olishni sanog’i 
orqali aniqlanadi. Nafas olish sonini aniqlayotganda tekshirilayotgan shaxs diqqatini 
boshqa tomonga burishimiz kerak, bo’lmasa u o’z xoxishimiz me’yorida nafas 
olmaydi, yo ko’proq yoki ozroq nafas oladi. Nafas olish organlarini funktsional 
holatini tadqiq qilishni oddiy usullaridan biri o’pkalarni tiriklik sig’imini aniqlashga 
asoslangan funktsional sinovlar qo’llaniladi. 
1. Rozental sinov. Bu sinov – statistik sinov bo’lib, 15 sekund farqda 
O’TSning 5 karra o’zgarishidir. Sog’lom shaxslarda, shakllangan sportchilarda 
o’pkalar sig’imi 5 karralik o’lchovda ko’proq bir xil sonlarni ko’rsatadi. O’TS 
kattaligi kamayishini 5 karrali o’lcham jarayonida nafas olish apparatidagi 
funktsional og’ishli shaxslarda kuzatiladi. U qandaydir kasalliklar va o’ta charchash 
hamda o’ta shug’ullanib yuborish natijasida vujudga keladi. 
2. Shafranovskiy sinovi. Bu – dinamik sinov bo’lib, O’TS kattaligini 
aniqlangandan so’ng bir minutda 180 qadamli bir joyda 3 minutli yugurish mashqlari 
bajariladi. So’ngra yugurib bo’lish bilanoq o’pkaning tiriklik kattaligini 1,2 va 3 
minut o’tgach aniqlanadi. SHug’ullangan sportchilarda O’TS yugirib borish bilanoq 
200 ml atrofida o’zgaradi va har doim 3 minut tannafusdan so’ng qayta tiklanadi. 
YOmon shug’ullanganlarda, kasallarda bu ko’rsatgich deyarli 200 – 500 mldan tushib 
ketadi va 3 minutli tannafusdan so’ng qayta tiklanmaydi. 
3. Shtanga sinovi. Bu – chuqur nafas olish orqali nafasni tutib turishdir. 
O’tirgan holatda chuqur nafas olib, ko’rikdan o’tuvchi nafasni tutib turadi (burunni 
ushlagan holda). Odatda shug’ullanmagan sog’lom shaxslar 40 – 60 sekund nafas 
tutib tura oladilar, shug’ullangan sportchilar esa 60 sekunddan 2-2,5 minutgaa nafasni 
tutib turadilar. 
4. Genchi sinovi (Nafas chiqarishdagi nafasni tutilishi). Ko’rikdan o’tuvchi 
to’la nafasni chiqarib yuborib nafas olishni to’xtatishi kerak. Sog’lom 
shug’ullanmagan shaxslarda nafasni chiqarib nafas tutib turishi 20-30 sekund 
davomida, sog’lom sportchilar esa 30-90 sekund davomi ettirishlari mumkin. Agar 
Genchi sinovi SHtanga sinovidan so’ng o’tkazilsa yoki boshqa shunga o’xshash 
sinovlar o’tkazilsa, 5-7 minut tannafus berish lozim.
Nazorat savollari. 
1. 
Bolalarning jismoniy rivojlanish ko’rsatgichlari haqida nima bilasiz?
2. Samotoskopiya usuli haqida tushuncha bеring? 
3. Antropomеtriya usulini qanday ko’rsatgichlarni aniqlaydi va qaysi usullar bilan? 
4. Bolalarda jismoniy ish chidamliligini funktsional usullari haqida nima bilasiz? 
5. Yurak faoliyatini ishini tеkshiruvchi funktsional usullar haqida nima bilasiz? 
6. Garvard Spеl Tеsti indеksi qanday aniqlanadi? 
7. Nafas olish faoliyatini tеkshirish usullari haqida ma’lumot bеring. 
8. O’pkaning tiriklik sig’imi qanday aniqlanadi?