Raximov X. “Valeologiya asoslari”

1 – konun bola organizmi kancha yosh bulsa, unda usish va rivojlanish 
jarayoni shuncha jadal kechadi. Bolalik davrida asosiy morfologik kursatikchlar (buy, 
tana ogirligi, kukrak kafasi aylanasi)ning ma’lum mikdorda usishi kuzatiladi. 
Bolaning buyi xayotining birinchi yili oxirida boshlangich davriga nisbatan 
47% - 25 sm usadi, ikkinchi yili 13% - 10 sm, uchinchi yilda 8% usib boradi. 3-7 
yoshga kirganda yillik usish 7,5-5% ni tashkil kiladi. YA’ni, dastlabki 1-3 yoshda 
bolaning gavda, buy uzunligi va vazni anchaga ortadi. Masalan, 1 yili bolaning buyi 
25 sm ussa, 2 yili 10-15 sm gacha usadi. Vazni shunga yarasha 1 yili 6-7, 2 yili 2-3 
kg ga ortadi. Keyinchalik gavda, bo’y o’sishi yil sayin 4-5 sm gacha ortib boradi. 
Vazni 1,5-2 kg gacha ortadi. Jismoniy balogat davriga etgach buy usish kamayib 
boradi. Etilish davrida xosil buladigan tayanch-xarakatlanish apparati shakllanishida 
1 yoshgacha juda yukori bladi. Suyakning usishi xujayraning suyak kumigi va 
suyakdagi kon tomirlarni urab turgan tukima – xujayralariga boglik. YOsh utishi 
bilan suyakning buyga usish jadalligi kamayib boradi va epifizar zona yukolishi bilan 
usish tuxtaydi. Umurtka pogonasining 40% togay tukimasidan tashkil topgan, son 
suyagi boshchasi va kaft usti togayidan iborat. Bola xayotining birinchi yarmida bosh 
miya va orka miya vazni keskin ortadi. 7 yoshdan boshlab miya vazning usishi 
kamayib boradi. Bola 1 yoshga to’lganda ikkinchi xabar (signal) tuzilmasi 
rivojlanadi. 2-3 yildan boshlab esa bola uchun suz tashki muxit bilan aloka kilishning 
yagona manba bulib koladi. SHunday kilib bolalik davrida miya katta yarim sharlari 
rivojlangan bulib, uning keyingi davrlariga tenglashtirib bulmaydi.
2 – konun. Usish va rivojlanish jarayonlari bir maromda ketmaydi. Xar kaysi 
yoshga uzining morfo-funktsional jixatlari tegishlidir. YOsh morfologiyasi va 
fiziologiyasining kursatgan tasdiki buyicha kuchli usish davriga nisbatan sekin 
kechadigan shakllanish jarayoni bilan birgalikda kuzatiladi va aksincha, kuchli 
shakllanish usishning sekinlauvini keltirib chikaradi. YUrak – tomir tizimi morfo-

---

19 
funktsional jixatlarini urganishda va yurak rivojlanishida bir necha davrni ajratish 
mumkin. Birinchidan, tugilgan vaktdan 2 yoshgacha yurak tez usadi, lekin yurakning 
morfologik tuzilishi kam uzgaradi. Ikkinchidan, 2 yoshdan 6 yoshgacha bulgan 
davrda usish va rivojlanish jarayoni kamayadi, ikkala jarayonning sekinlashuvi 
kuzatiladi. Uchinchidan 7 yoshdan 10 yoshgacha yurak sigimi va xajmi sekin-asta 
kattalashadi, nerv sistemasi juda yukori rivojlanadi. 11-13 yoshda yurakda anchagina 
uzgarish kuzatiladi, ya’ni u yanada kuchli o’sa boshlaydi. Tana aloxida kismlarining 
usish kismlari xam xar xildir. YAngi tugilgan chakalokning boshi 1/4 katta 
odamlarda esa 1/8 nisbatni tashkil etadi. Katta boshga, kiska oyokka xamda uzun 
tanga ega bulgan sekinlik bilan kichik boshli, uzun oyokli va kiska tanli bolaga 
aylanadi. Turli yosh davrlarda uziga xos morfologik, fiziologik va psixologik jixatlar 
buladi.