Raximov X. “Valeologiya asoslari”

Etuklik davri erkaklarda 22 yoshdan, ayollarda 21 yoshdan hisoblanadi va ikki 
bosqichga bo’linadi. Etuklik davrining birinchi bosqichi 35 yoshgacha, ikkinchi 
bosqichi 36 yoshgadan 60 yoshgacha, ayollarda esa 55 yoshgacha hisoblanadi. 30-35 
yoshlarda o’spirinlik yoshidan etuklikka o’tish davri fiziologik reaktsiyalarda bir 
qator o’zgarishlar sodir bo’ladi – moddalar almashinishi o’zgaradi. Natijada 
odamning ba’zi bir mehnat turlarini bajarish imkoniyati chegaralanib qoladi. 45 
yoshdan oshgadan so’ng endokrin funktsiyasida sezilarli o’zgarishlar sodir bo’ladi, 
beshinchi o’n yillik davomida qarish jarayoni boshlanayotgannini bildiradigan 
o’zgarishlar paydo bo’ladi. SHu bilan bir vaqtda organizmni qayta qurish va moslash 
mexanizmlari ishga tushadi. Erkaklarda 61 yoshdan, ayollarda esa 56 yoshdan katta 
yoshlik (keksalik) davri boshlanadi. Ko’p odamlar bu davrda etarli darajada ish 
faoliyatini saqlab qoladi. 
Odamning vazni asosan gavda tuzilishi, jins va yoshga bog’liq bo’lib, kishining 
jismoniy rivojlanganligi va sog’lig’ini belgilovchi nisbiy ko’rsatgich hisoblanadi. 
Sog’lom odamning vazni normasini aniqlashda tana tuzilishiga qarab odamlar 
astenik, normostenik va giperstenik deb ataluvchi uch turga bo’linadilar. Asteniklar 
oriq, ko’kraklari yassi, mushaklari nisbattan zaifroq, normosteniklarning elkalari va 
ko’kraklari keng, mushaklari kuchli rivojlangan, gipersteniklar baquvvat, vazni og’ir 
kishilar bo’ladilar. 
Qarish – ontogenezning tabiiy oxirgi davridir. Bu davrda ham o’ziga xos 
morfologik – funktsional xususiyatlarga ega. Ana shu xususiyatlarni biologiya-ning g 
e r o n t o l o g i ya qismi o’rganadi. qari organizmdagi o’ziga xos kasalliklar 
xsususiyatlarini o’rganuvchi fan – g e r i a t r i ya d i r. 
Hozirgi vaqtda yoshi 60-74 ga to’lgan kishilar keksa, 75-89 yoshga kirganlar - 
qari, 90 yoshdan keyin esa uzoq umr ko’rgan kishilar deyiladi. Odatda qarishning 
dastlabki belgilari odamda etuklik davridan so’ng boshlanadi. Qarish organizm 
hujayralarida hujayralar faoliyatining asta – sekin susayishi bilan boradi. Qarish 
jarayoni dastlabki yurak - qon tomirlari, nerv sistemasi hujayralari faoliyatining va 
morfologiyasining buzilishidan boshlanadi. Nerv sistemasining o’tkazuvchanligi va 
qo’zg’aluvchanligi yomonlashishi tufayli qari kishilarda tashabbuskorlik, mehnat 
qobiliyati, bir faoliyatdan ikkinchiga o’tish qobiliyati susayadi, tormozlanish jarayoni 
etarli bo’lmasligi natijasida yangi muhitga moslashish va taasurotlarga javob 
reaktsiyalari hisoblanadigan shartli reflekslar sust hosil bo’ladi va so’nadi. 
Hozirgi vaqtda qarish sabablari haqida yagona bir nazariya ishlab chiqilmagan. 
Lekin qarish jarayonida xujayralarda irsiy apparatning o’zgarishiga uchrashi haqidagi 
fikr keng tarqalgan. Bu fikrdan qarishda irsiyatning ahamiyati katta ekanligi kelib 
chiqadi. Ayrim oilalarda uzoq umr ko’ruvchilarning ko’p uchrashiga ilgaridan 
ahamiyat berib kelingan. Bunday oilalarda uzoq umr ko’rish belgisi nasldan – naslga 
beriluvchi ekanligi aniqlangan. 
I.I. Mechnikov tomonidan tavsiya etilgan nazariyaga asosan qarish faqat 
biologik omillargagina emas, ijtimoiy omillarga tubdan bog’liqdir. Uning fikriga 
ko’ra, odam organizmida umri davomida o’z – o’zini zaharlash kuzatiladi. Bunda 
organizmda yo’g’on ichakdagi chirish natijasida ayrim zaharli moddalar organizmga 

---

17 
so’riladi, azot almashinuvi natijasida esa organizmda jarayonning oxirgi mahsulotlari, 
ammiak to’planib, ayrim hujayralarni, a’zolar (jigar, miya)ni shikastlaydi, atrofiya 
(kichrayish)ga uchrayd. 
A.A. Bogomolьtsev nazariyasiga asosan qarish to’qimalararo munosabatlarning 
buzilishi natijasidir. 
M.P. Pavlov esa qarishning sabablarini markaziy nerv sistemasisidagi 
o’zgarishlar bilan bog’laydi. 
A.V. Nagorniy fikriga ko’ra, qarish oqsil molekulalarining yangilanish 
xususiyatining buzilishi natijasida bo’lib hisoblanadi. Demak, hozirgacha qarish 
jarayonini tushuntiruvchi aniq, umumiy nazariya yo’q. Lekin mavjud nazariyalar 
kelajakda umumiy sintetik qarish haqidagi nazariyalar kelajakda umumiy sintetik 
qarish haqidagi nazariya yaratilishida asos bo’lib qoladi degan fikrdamiz. 
Nazorat savollari. 
1. Ontogenez tushunchasi haqida nima bilasiz? 
2. Ontogenezning parenterial ya’ni embrional davri haqida ma’lumot. 
3. Ontogenezning postparenterial –tug’ilgandan keyingi davri haqida ma’lumot 
bering. 
4. Bolalik davrini o’zi necha xil davrga bo’linadi? 
5. Chaqaloqlik davrining xususiyatlari haqida nimani bilasiz? 
6. Bolaning emadigan davri xususiyatlari haqida ma’lumot bering. 
7. Maktabgacha tarbiya yoshining xususiyatlari haqida nima bilasiz? 
8. Maktab yoshi davrining o’ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumot bering. 
9. Odamning etuklik davri kanday kechadi? 
10. Postembrional ontogenezning kanday turlari bor?