Raximov X. “Valeologiya asoslari”

Maktabgacha tarbiya yoshi: Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar 
suyagining ko’p qismi tog’aydan iborat bo’lib, ular yumshoq, egiluvchan bo’ladi. 
SHuning uchun bolaning noqulay vaziyatda bo’lishi, ya’ni o’zoq vaqt tik turishi, 
qimirlamay yoki qiyshayib o’tirishi, stol-stulning bo’yiga mos kelmasligi, 
to’shagining juda yumshoq bo’lishi, og’ir yuk ko’tarilishi kabilar uning umurtqa 
pog’onasi, ko’krak qafasi, chanoq va oyoq suyaklari egrilanib qolishiga, qaddi-
qomatining bo’zilishiga sabab bo’ladi. Bunday bolalar, jismoniy jihatdan kamquvvat 
bo’lib kelajakda ular o’zi sevgan kasbni egallay olmasligi mumkin. 
Bog’cha yoshidagi bolalar kun tartibida ta’lim-tarbiya jarayoni gigienasi 
alohida o’rin to’tadi. Bola hayotining shu yillari o’zaro bog’liq ravishda tez sur’atlar 
bilan kechadigan jismoniy va aqliy rivojlanish xususiyatlari bilan ajralib turadi. 
Shaxsiyatning rivojlanishi, aynqsa o’sish davrida faol kechadi. Psixologlar uni 
bolaning kichikligidan boshlanishiga e’tiborni tortadilar. Bola hayotining ikkinchi 
yilida uning xulq-atvori o’zgaradi. Barcha narsalarga qiziqishi ortadi. Nutq 
shakllanib, tez sur’atlar bilan rivojlanib boradi. Yosh bolalar bilan olib boriladigan 
mashg’ulotlar harakatli o’yinlar, badantarbiya, sayr qilish, musiqa mashg’ulotlari, 
turli o’yinchoqlar bilan mashg’ul bo’lish, engil topshiriqlarni bajarish kabi usullar 
bilan boyitiladi. 
Bola hayotining uchunchi yilida u jismonan chiniqa boshlaydi, uning ish 
qobiliyati ortadi, miya hujayralari faoliyati kuchayib tormozlanish jarayoni 
takomillashib boradi. Bola o’zini tiyib turishi, sabr qilishi mumkin, ammo o’zoq 
kutishga qodir emas, o’zoq vaqt bir xil holatda tura olmay tez toliqadi. Bu davrda 
bolaning fikrlash qobiliyati tez rivojlanadi, jumladan bolada atrof-muhitni idrok etish, 

---

13 
tabiat hodisalari, kattalar mehnati, bayramlar va boshqalar haqida tushunchalar paydo 
bo’ladi. Bola kattalar suhbatini yaxshi tushunadi, ular bilan muloqotda bo’lganda 
nutq ravon, etarli darajada murakkab bo’lishi lozim. 
Maktabgacha tarbiya davri bolaning yuksak jismoniy va ma’naviy rivojlanish 
davri hisoblanadi, bolaga nisbatan qanday gigienik talablar qo’yilishi uning 
salomatligi, kelgusida har jihatdan barkamol bo’lib etishishining mezoni bo’lib 
xizmat qiladi. Bu davrda organizm ta’lim-tarbiya jarayonini murakkablashtirish yo’li 
bilan maktabgacha tarbiya ishlarini tez sur’atlar bilan olib borish uchun yuqori 
darajadagi imkoniyatlarga ega.
Maktabgacha tarbiya muassasalarida o’qitishni unumli uslubda olib borish ijodiy 
qiziqishlarni qo’llab quvvatlab, ijobiy his-hayajon va yaxshi kayfiyatni shakllantirish 
hamda egallangan bilimlarni amalda qo’llash kabi o’ziga xos xususiyatlarga ega. 
Bola miyasi ontogenezning erta bosqichida etiladi va yangi tug’ilgan vaqtida 
ma’lum darajada etuk bo’ladi. Biroq, sistematik integral vazifalarini ta’minlovchi 
miyaning yangi to’qimalari bolaning individual rivojlanish davrida asta-sekin 
takomillashib, etilib boradi. M.M.Koltsevayaning tadqiqotlari bolaning 5-7 
yoshligida bosh miya po’stlog’ining turli funktsonal zonalari birlashib, 
morfofunktsional holati rivojlanib borishini, xotirjamlik ritmi o’rnatilishini 
ko’rsatadi. 
5-6 yoshda analizator sistemalar ahamiyati katta bo’lib, o’ng miya yarim shari 
chapga qaraganda nisbatan tezroq ishlaydi. 6,5-7 yoshda og’irlik, markazi miyaning 
oldingi assotsativ bo’limilariga o’tadi, chap miya yarim sharining roli ortadi, peshona 
bo’laklarining faoliyati kuchayadi. SHu bois, 5-6 yoshli bolalarda ko’rgazma-obrazli 
fikrlash ustun tursa, 6,5-7 yoshdan boshlab mavhum fikrlash paydo bo’ladi. 
Bolalar bog’chasida turli yosh guruhlaridagi bolalarning mashg’ulotlar vaqtida 
aqliy ish qobiliyatini o’rganish 3 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan davrda bu 
qobiliyatning asta-sekin va bir maromda o’sib borishini ko’rsatadi. Ammo bu 
qobiliyatning har yili qish va bahor mavsumida vaqtinchalik pasayishi va yana qayta 
ortishi ko’zatiladi. SHuning uchun bolalar bog’chalarida o’quv-tarbiya ishlarini 
rejalashtirishda faqatgina mashg’ulotlar davomiyligiga emas, balki pedagogik 
jarayonning to’g’ri tashkil etilishiga ham muayyan gigienik talablar qo’yiladi. Bolalar 
bog’chalaridagi mashg’ulotlar oddiy mehnat va gigienik ko’nikmalarni egallashni 
ta’minlovchi 
maxsus 
dasturlar 
asosida 
o’tkaziladi. 
Bu 
mashg’ulotlar 
tarbiyalanuvchilarni maktabdagi muntazam o’qishga tayyorlash imkoniyatlarini 
beradi.