Raximov X. “Valeologiya asoslari”

 Patogenezi. OITSning virus odam organizmiga kirib T-limfotsitlar xelperlarga 
zararli ta’sir qiladi, natijada T-xelperalarning faoliyati susayadi va keyin ular halok 
bo’ladi. Ma’lumki, T-limfotsitlar xelperlar-odam organizmi immun sistemasida hal 
qiluvchi rol o’ynaydi. 
Sog’lom organizmning immun sistemasi odatda atrof muhitdagi va odam 
ichidagi har xil mikroblar, viruslar, zamburug’lar va sodda bir hujayrali 
jonivorlarning hujayralaridan saqlab shu bilan birga xatarli o’sma (rak) 
hujayralarining juda murakkab va ishonchli himoya vositasidir. 
OIV aynan shu T-limfotsit-xelperlarga hujum qiladi, ularni qirib, organizmda 
immunitet tangligi holatiga sabab bo’ladi. Natijada ilgari zarar qilolmayotgan har xil 
saprofit mikroorganizmlar hujumga o’tadilar va turli-tuman kasalliklar rivojlanishiga 
sabab bo’ladi. SHu kabi ilgari ko’paya olmayotgan rak hujayralari ham bunday qulay 
vaziyatda tez sur’at bilan ko’paya boshlaydi. 
OIV genomi T-limfotsit hujayra tsitoplazmasi ichiga kirgach, virus RNK-sidan 
axborot teskari transkriptaza yordamida DNK-ga kuchirib yoziladi. Keyin hosil 
bulgan bir zanjirli DNK usha ferment yordamida o’zini ikkinchi zanjirini hosil qiladi. 
Bu chiziqli oraliq DNK yadroga kuchiriladi, bu joyda halqa shaklini oladi va hujayra 
DNK-siga joylashib DNK-provirusga aylanadi. Boshqa sekin yuquvchi viruslar kabi 
OIV-ni provirusi tashuvchi sifatida odam organizimida uzoq vaqt kasallikni kilinik
belgilarisiz saqlanadi. OIV provirusi fa’olashgandan keyin OITS patoginezi haqida 
gapirish mumkin. Provirusni fa’olashtiruvchi omillar turli xil antigenlardir. Antigen 
tasiri ostida virus kupayadi. SHunday qilib, T-xelperlar virusga xizmat qiladi. 
Organizmda T-limfotsitlar soni kamayib ketadi, qolganlar-ning faoliyati 
susayadi.
Klinikasi. OITS-ning klinik rivojlanishi bir necha davrlarga bo’linadi: 
1.Kasallikni yashirin (inkubatsion) davri, 2-3 haftadan 1-2 oygacha va ayrim 
ma’lumotlarga qaraganda 3-5 yilgacha davom etishi mumkin. Kasallik jinsiy yo’l 
bilan yuqsa yashirin davri qisqa bo’ladi. Gomoseksualistlarda yashirin davr 8 
yilgacha davom etadi.

---

60 
2.Kasallik boshlanishidan oldingi davr 1 oydan 6 oygacha bo’lib nospetsefik 
ko’rinishda kechadi. 
Bu davr o’z navbatida 3 bosqichdan iborat: 
a. O’tkir lixoradka bosqichi. 
b. Belgisiz bosqichi. 
c. Limfoadenopatiyaning kuchayish bosqichi. 
3. Kasallikning o’tkir rivojlangan davri. Bu davr esa o’z navbatida uch bosqichdan 
iborat. 
Birinchi bosqichda tana o’z massasini 10% yo’qotadi, teri va shilliq qavatlarning 
ustki qismi zamburug’ virus va bakteriyalar bilan zararlanadi. 
Ikkinchi bosqichda tana massasi 10%dan ko’p yo’qotadi, noma’lum diareya yoki 
lixoradka 1 oygacha davom etadi, o’pka tubirkulyozi, ichki organlarni bakteriya, 
virus, zamburug’lar bilan zararlanishi Kaposhe sarkomasining vujudga kelishi bilan 
xarakterlanadi. 
Uchunchi bosqichda yuqoridagi kasalliklarning og’irlanishi pnevmoniya, hazm 
qilish sistemasining kandidoz, Kaposha sarkozasining kuchayishi, markaziy nerv 
sistemasining zararlanishi.
4. Kasallik tugallanish davri. 
OITSning klinikasi har turli opportunistik (yondosh) infektsiya va invaziyalar 
hamda xatarli o’sma kasalliklarning simptomlari bilan xarakterlanadi. YA’ni 
OITSning o’ziga xos alohida simptomlari yo’q. Organizmda qanday 
mikroorganizmlar hujumga o’tgan bo’lsalar, o’shalar qo’zg’atadigan kasalliklar 
simptomlari paydo bo’laveradi. 
OITSning yaqqol ko’zga tashlanadigan simptomlari paydo bo’lgunga qadar 
prodroma alomatlari ko’rinadi. Prodroma isitma, diareya, limfoanlenopatiya, darmon 
qurish, anemiya, dipressiya, teri va shilliq pardalarda har turli yiringli kasalliklar 
rivojlanishi va bemorning azob chekishi bilan ta’riflanadi. Bemorning darmoni 
qurishi, vazni kamayishi, terlashi bilan bir qatorda limfa tugunlarining kattalashuvi 
OITSning dastlabki belgilari hisoblanadi. 
OITS umuman asta-sekin boshlanadi. SHu sababdan inkubatsion davr bilan 
prodroma alomatlari boshlangan kunni aniqlash qiyin. Ikkinchi tomondan, prodroma 
qachon tugashi va kasallikning asosiy simptomlari boshlanishini bir-biridan ajratish 
ham qiyin. 
Bu davrning keyingi bosqichlarida yuqoridagi ko’rinishlarga og’iz bo’shlig’ida 
zamburug’lari paydo bo’lishi, temirtki, umumiy qichima, teri kasallikgi va Kaposha 
sarkomasi kabi xafli kasalliklar qo’shiladi. OITSning shu ko’rinishlarining hammasi 
kasallikning o’tkir, klassik manzarasi namoyon bo’lishiga olib keladi, bu holat 
bemorda T-hujayrali immun tarmog’ining tanqisligi bilan bog’langan.