Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- ELEKTRĐK RABĐTƏSĐ
- ELEKTRĐK STANSĐYASININ GÜCÜ
- ELEKTRĐKLƏ SĐLAHLANMA (TƏCHĐZ OLUNMA) ƏMSALLARI
- ELEKTRĐKLƏŞDĐRĐLMĐŞ YOL
- ELEKTRON HESABLAMA MAŞINLA- RININ (EHM) YADDAŞININ QORUN- MASI
- ELEKTRON NƏŞR
- ELEKTRON SƏNƏD
- ELM VƏ ĐNNOVASĐYA STATĐSTĐKASI ÜZRƏ BEYNƏLXALQ STANDARTLAR
- ELM VƏ ĐNNOVASĐYALARIN MALĐY- YƏLƏŞMƏ MƏNBƏLƏRĐ
|
ELASTĐKLĐK ƏMSALI – bir əlamətin nisbi dəyişməsini digər əlamətin nisbi dəyişməsi ilə xarakterizə edən artımıdır:
X X Y Y k E ∆ ÷ ∆ =
burada:
Y ∆ - Y göstəricisinin artımı, X ∆ - X göstəricisinin əmsalıdır. X bir faiz dəyişdikdə elastiklik əmsalı,, Y-in neçə faiz dəyişdiyini göstərir. Statistik tədqiqatlarda istehsal amilləri üzrə elastiklik əmsalını özündə birləşdirən Kobba-Duqlas istehsal funksiyasından tez-tez istifadə edilir. Elastiklik əmsalından amil və nəticə əlamətləri arasındakı əlaqəni iqtisadi cəhətdən xarakterizə etmək üçün istifadə olunur. Xətti asılılıq halında a parametrinin iqtisadi mənasını vermək üçün elastiklik əmsalının düsturu aşağıdakı kimi yazılır:
⋅ = 1
ELEKTRĐK ENERJĐSĐ - geniş istifadə olunan enerji daşıyıcısıdır. Elektrik enerjisi həm ilkin, həm də yanacaqdan yaranan enerji kimi istehsal olunur. Đlkin elektrik enerjisi su, külək, günəş, suyun qabarma-çəkilməsi və dalğaların enerjisindən əldə olunur. Azərbaycanda enerji əsasən, istilik elektrik və su elektrik fəaliyyəti hesabına əldə olunur. SES-də suyun potensial və kinetik enerjisinin elektrik enerjisinə çevrilməsi, ĐES-də isə təbii qaz və neft məhsulları kimi yanar yanacağın yandırılması ilə əldə olunur. Su elektrik stansiyalarının elektrik enerjisi istisna olmaqla, bərpa olunan enerji mənbələri (günəşin istilik enerjisi, geotermal enerji, külək enerjisi, biokütlə enerjisi) və tullantılar hesabına istilik elektrik stansiyalarında və kiçik həcmli səyyar generator qurğuları vasitəsilə istehsal olunmuş ikinci (təkrar) elektrik enerjisi də istehsal olunur.
RABĐTƏSĐ
– işarələrin, siqnalların, məktub mətnlərinin, səslərin, radio və digər elektromaqnit sistemlərinin qəbulu və ötürülməsini təmin edir. Bu alt sahəyə şəbəkə və vasitələrin, telefon, teleqraf, faksimil əlaqəli məlumatların və digər sənədli məlumatların (elektron hesablama maşınları arasında mübadilə əməliyyatları da daxil olmaqla), həmçinin televiziya və radio səslərinin və televiziya təsvirlərinin, radio və naqilli verilişlərin yayılması da daxildir. Elektrik rabitəsi məlumatların ötürülməsi qaydasından asılı olaraq səndəli və digər elektrik rabitəsi növlərinə ayrılır.
– texniki-iqtisadi göstəricidir. Elektrik generatorlarının quraşdırılmış uzunmüddətli maksimal, səmərəli məcmu
gücü üzrə
müəyyənləşdirilir (“Mühərrikin gücü”nə bax), bir şərtlə ki, bu göstərici texnoloji prosesin əvvəlki mərhələsindəki avadanlıqların (qazanların, turbinlərin və s.) gücünü aşmır. Əgər elektrik mühərriklərinin quraşdırılmış gücü qazan və turbinlərin gücündən çox olarsa, onda elektrik stansiyalarının gücü bu avadanlığın mümkün imkanları və onun artırılması üzrə mümkün tədbirləri nəzərə almaqla müəyyənləşdirilir.
OLUNMA) ƏMSALLARI – orta hesabla bir işçiyə və yaxud işçilər tərəfindən işləmiş bir adam-günə (adam-saata) düşən elektrik enerjisinin və ya elektrik gücünün miqdarıdır. Potensial elektriklə silahlanma əmsalları orta hesabla bir işçiyə düşən elektrik ötürücü cihazlarının gücünün kəmiyyətini xarakterizə edir. Faktiki elektriklə silahlanma əmsalları istehsalatda orta hesabla bir işçi tərəfindən istehlak edilmiş enerjinin miqdarını xarakterizə edir. Đşlənmiş bir adam-günə (adam- saata) dair hesablanmış sonuncu əmsal əməyin elektriklə silahlanma əmsalı adlanır.
yolu nəqliyyatı vasitələrinin hərəkət etməsi üçün dartıcıların elektrik enerjisi ilə təmin olunması məqsədilə kompleks quraşdırılmış əsas dəmir yol xətti başa düşülür. Sahə xətti olan stansiyalara bitişik, yalnız manevr əməliyyatlarını həyata keçirmək üçün elektrikləşdirilmiş, lakin növbəti stansiyaya qədər xətt
boyu tam
elektrikləşdirilməmiş xətt bura aid edilmir. ELEKTRON HESABLAMA MAŞINLARI (EHM) ŞƏBƏKƏSĐNĐN ÖTÜRMƏ SƏ- VĐYYƏSĐ
– 1) istifadəçiləri şəbəkənin hesablama ehtiyatlarından istifadə ilə təmin edən terminalların (abunə
məntəqələrinin) məcmusudur; 2) uzaqlaşdırılmış terminalların hesablama sistemləri ilə və müxtəlif hesablama
ötürücü sistemlərdir.
nəticəsində avadanlıqlarda nasazlıqlar meydana çıxdıqda, EHM-nin yaddaşında məlumatların qorunmasını (saxlanmasını) təmin edən proqram- texniki vasitələr kompleksidir.
153
ELEKTRON NƏŞR - kompüter və ya digər elektron qurğulardan istifadə etməklə çoxaldılan və ya bir, yaxud bir neçə şəkil, təsvir, işarə, sənəd və ya söz kimi göstərilə bilməklə üzərində məlumatın qeyd olunduğu və ya saxlanıldığı əşyadır (disk və ya elektron faylı da daxil olmaqla).
formasında qəbul edilə və ya yayımlana bilən, həmçinin məlumatların (göndərişlərin) elektron ötürülməsi üçün müəyyən edilmiş xidmətdir. 2) məlumatların yüksək sürətlə verilməsi, hesablama texnikası vasitələrinə daxil edilməsi, xüsusi rabitə vasitələri ilə hazırlanması və qaydaya salınması üçün elektrorabitə kanallarının aralıq “elektron poçt qutuları”dır.
informasiya sistemində istifadə üçün elektron formada təqdim edilən və elektron imza ilə təsdiq olunmuş sənəddir.
internet vasitəsilə əmtəə və xidmətlərin alqı- satqısını aparmasıdır. Telefon, faks və ya əllə yazılan
elektron məktublarla qəbul edilən sifarişlər elektron-ticarət hesab
edilmir. Marketinq, menecement, ardıcıl təminat və informasiya sistemləri kimi bir-birindən fərqli olan təşkilat funksiyalarını birləşdirir. ELEKTRON-HESABLAMA MAŞINI (EHM) – elektron elementlərdən təşkil olunmuş universal
Verilmiş alqoritmlər üzrə məntiqi-məlumat və hesablama tapşırıqlarının həllinin avtomatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. EHM tərkibinə daxildir:
şəraitini, texniki vasitələrin siyahısını genişləndirmək və proqram təminatını inkişaf etdirmək əsasında təkmilləşdirilməsi imkanları ilə açıq sistem kimi yaradılmışdır. ELEKTROVOZ - ümumi olaraq kontakt naqilləri və ya kontakt relsləri, yaxud lokomotivdə yerləşən enerji mənbəyindən elektrik cərəyanı ilə qidalanan bir və ya bir neçə elektrik mühərrikli lokomotivdir. Bu
kateqoriyaya kontakt
naqillərindən və kontakt relslərindən qidalana bilməyən, lakin elektrik mühərriklərinin qidalanması üçün cərəyanın digər enerji
mənbələrindən (dizel və s.) alınması məqsədilə avadanlıqlarla təchiz olunmuş elektrovozlar da daxildir.
- əlamətləri statistik müşahidələrin (başdan-başa və ya
seçmə) aparılmasında öyrənilməli (ölçülməli) olan müayinə
məcmusunun tərkib
elementidir. Elementar vahid anlayışı müşahidə vahidi və ya məcmu vahidi anlayışı ilə oxşar mənalıdır. ELM VƏ ELMĐ XĐDMƏTLƏRĐN GÖS- TƏRĐLMƏSĐ (BURAXILIŞI) – bu sahəyə aid olan müəssisə və idarələr (aparıcı elmi-axtarış işləri üzrə
müəssisələr, konstruktor və layihələşdirmə təşkilatları, öz sənaye məhsullarını kənara buraxmayan təcrübə zavodları, elmi müəssisələrə xidmət göstərən təşkilatlar) tərəfindən göstərilən bazar və qeyri-bazar xidmətlərinin dəyəridir. Dövlət büdcəsindən və qeyri-büdcə fondlarından məqsədli maliyyələşmə hesabına yerinə yetirilən elmi-texniki işlərin buraxılışı bu sahə üzrə qeyri–bazar buraxılışına aid edilir və cari xərclər və əsas kapitalın istehlakının cəmi ilə müəyyən edilir. Büdcə təşkilatları daxil olmaqla, müəssisə və təşkilatların öz vəsaitləri hesabına müqavilə qiymətləri ilə sifariş üzrə yerinə yetirdikləri elmi-texniki işlərin buraxılışı bu sahə üzrə bazar buraxılışına aiddir və bu işlərin dəyəri kimi müəyyən edilir.
– elmi-texniki və innovasiya fəaliyyətində hadisələrin və proseslərin kəmiyyət tərəfini tədqiq edən statistika sahəsidir. Elm və innovasiya statistikasının əsas vəzifəsi - elmi tədqiqat və işləmə ehtiyatlarının kəmiyyəti, strukturu və dinamikası haqqında dəqiq və etibarlı statistik məlumatlara ictimaiyyətin ehtiyacını təmin
etməkdir. Bu, kadrlar və onların hazırlanması; elmin maddi-texniki bazası; maliyyə vasitələri (eyni zamanda, büdcədən pul ayırmaları); elmi təşkilatlar şəbəkəsi, onların elmin bölmələri, iqtisadiyyat sahələri, regionlar, elm və texnikanın inkişafının prioritet istiqamətləri üzrə bölünməsi (elmi-texniki dövlət
proqramlarının yerinə
yetirilməsi və
dövlət elm
mərkəzlərinin proqramları daxil edilməklə); elmi tədqiqat və işlərin səmərəliliyi (tapılmış, kəşf edilmiş, yaradılmış yeni məhsul növü nümunələri), onların sosial-iqtisadi inkişaf göstəricilərində əksi; texniki innovasiyanın (növlər üzrə) həyata keçirilməsi, bunun üçün xərcləri, innovasiya məhsulunun həcmi, innovasiya fəaliyyətinin məqsədləri üzrə innovasiyanın bölünməsi; daxili və xarici texnika mübadiləsi (texnologiyanın kəşf edilməsi və keçirilməsi formaları üzrə) haqqında məlumatlardır. Elm və innovasiya statistikasının 154
predmeti müvafiq göstəricilər sisteminin və onların hesablanma metodologiyalarının müəyyən edilməsi və təsnifatının hazırlanmasıdır. Elmi-texniki məqsədlər və innovasiya siyasəti və məlumata tələbatın təsiri ilə əlaqədar son illərdə elmi tədqiqatların və işlərin yerinə yetirilməsinə lazım olan statistik müşahidə alətlərinə və metodologiyaya yenidən baxılma
həyata keçirilmiş, innovasiya statistikası tarixində beynəlxalq standartlar nəzərə alınmış (“Elm və innovasiya statistikası üzrə beynəlxalq standartlar”a bax)
və bazar
iqtisadiyyatı şəraitində elm və innovasiya fəaliyyətinin inkişafının xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, inkişaf əldə edilmişdir. Qoyulmuş beynəlxalq statistika prinsiplərinə uyğun olaraq, elmi tədqiqat və işləmələr haqqında məlumatların yığılması iki statistik məcmunun – elmi tədqiqat və işləmələri yerinə yetirən təşkilatların (elmi təşkilat) və onları maliyyələşdirən təşkilatların (nazirlik və idarələr) müayinəsi yolu ilə təmin edilir. Elm və innovasiya statistikası elmi tədqiqat və işləmələrin yerinə yetirilməsi haqqında elmi təşkilatların hesabatlarına; nazirlik və idarələrin elmi tədqiqat və
işləmələrinin dövlət
büdcəsi hesabına maliyyələşdirilməsi haqqında məlumatlara; elmi təşkilat və müəssisələrin kəşfləri, faydalı modellər və sənaye nümunələri haqqında, yeni maşın, avadanlıq, aparat və alət növlərinin nümunəsinin yaradılması haqqında hesabatlara; elmi-tədqiqat institutları, fəlsəfə doktorlarının və doktorantların hazırlanması üzrə ali məktəblərin hesabatlarına; sənaye məhsullarının istehsalından alınan texniki innovasiya, mənimsəmə, sertifikatlaşdırma haqqında hesabatlara, eyni zamanda birdəfəlik müayinələrin materiallarına (elmin maddi-texniki və təcrübə bazası, elm işçilərinin pul gəlirləri və yaşayış şəraiti və s.) əsaslanır. Elm və innovasiya statistikasının gələcək inkişafının perspektiv məsələləri arasında – elmin ayrı-ayrı sektorlarının xüsusiyyətlərinə nisbətən statistik müşahidə alətlərinin təkmilləşdirilməsi; elmi-texniki kadrların hərəkəti və onların sosial-iqtisadi vəziyyətinin monitorinqinin təşkili; texnikada tədiyyə balansının tərtibi üçün xarici ölkələrlə texnikanın kommersiya mübadiləsi haqqında məlumatların toplanması; elmin
inkişafının regional aspektlərinin, xidmətlər sferasında innovasiya fəaliyyətləri, elm haqqında ictimai rəyin, eyni zamanda beynəlxalq müqayisələrin metodları və praktikasındakı inkişafın öyrənilməsi mühüm yer tutur.
ÜZRƏ BEYNƏLXALQ STANDARTLAR
– elm və innovasiya statistikasının sistemli təsvir metodologiyasını təmin edən və beynəlxalq statistika standartları kimi qəbul edilmiş, elm və innovasiya statistikası sahəsində aparıcı
beynəlxalq təşkilatların kompleks tövsiyələridir. Elm
statistikasında standartlaşdırma və göstəricilərin uçotu təcrübəsində milli fərqlərin aradan qaldırılmasına zərurilik ilk dəfə sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadiyyatın və elmi-texniki əməkdaşlığın inkişafı, onların
iqtisadiyyatının inteqrasiyası prosesində yaranmışdır. Onlar tərəfindən elmi tədqiqat və axtarış işlərinə ayrılan ehtiyatların sürətlə artımı müvafiq məlumatların yığılması və işlənməsinin genişləndirilməsini tələb
edirdi. Ölkələrin səylərini əlaqələndirmək üçün 1957-ci ildə Đqtisadi Əməkdaşlıq və Đnkişaf Təşkilatı (ĐƏĐT) (1960-cı ilədək Avropa Đqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı adlanırdı) nəzdində elm və texnika göstəriciləri üzrə
milli ekspertlər Qrupu yaradılmışdır. Bu qrup tərəfindən elm və innovasiya üzrə beynəlxalq standartların əsaslarını təşkil edən “Fraskati Əsasları” hazırlanmışdır və müntəzəm olaraq dəqiqləşdirir. Sonralar elm və texnikanın inkişafının, onların
ehtiyatlarla təminatının, nəticəliliyinin, milli və beynəlxalq səviyyələrdə iqtisadi artıma təsirinin aktual aspektlərinin statistik öyrənilməsi məsələləri üzrə xüsusi standartlaşdırılmış tövsiyələrin işlənməsinə tələbatı nəzərə alaraq,
ĐƏĐT-in ekspertləri tərəfindən “Fraskati Ailəsi” adlandırılan metodoloji əsaslar, o cümlədən texnologiyaya dair
şərhinə dair qaydalar (1990-cı ildə); texnoloji innovasiyalara dair məlumatların toplanması – Oslo Əsasları (1992-ci ildə) (“Đnnovasiya fəaliyyəti”nə, “Đnnovasiya”ya bax); patent məlumatlarından elm və texnika göstəriciləri kimi istifadə (1994-cü ildə); elm və texnika üzrə kadr ehtiyatlarının ölçülməsi – Kanber əsasları (1995- ci ildə Avrostatla birlikdə)
orta və aşağı texnologiyalı məhsul və sahələrin ölçülməsi üzrə, bibliometrik statistikaya dair standartların hazırlanması işləri təşkil edilmişdir. Elm və innovasiyaya dair yeni beynəlxalq standartların yaradılması və mövcud olanların dəqiqləşdirilməsində Avropa Đttifaqının (AĐ) statistika təşkilatı olan Avrostatın fəal rolu vardır. 1969-cu ildə Avrostat tərəfindən elmi proqram və büdcənin təhlili və müqayisəsi üçün Siyahının (Nomenklaturanın) birinci redaksiyası (hazırda onun 1992-ci il redaksiyasından istifadə edilir) işlənib hazırlanmışdır. Bu Siyahı AĐ-yə üzv ölkələrdə sosial-iqtisadi problemlər üzrə elmi tədqiqat və axtarış işlərinə ayrılmış büdcə məbləğinə dair məlumatların toplanması, onların yekunlaşdırılması və
AĐ-də elmin
dövlət maliyyələşdirilməsinə dair illik məruzələrin 155
hazırlanması üçün
əsas hesab
edilir. Təsnifləşdirmə həll edilməsi üçün dövlət
maliyyələşdirilməsi ayrılan elmi tədqiqatların və işləmələrin qlobal vəzifələrini əks etdirir. AĐ-yə üzv ölkələrlə elmi-texniki siyasətə dövlətin məqsədlərinin transformasiyasına uyğun olaraq, bu vəzifələr, dəyişikliklərə məruz qalır. Avrostat tərəfindən həm də
elm və
innovasiya statistikasının regional aspektlərinin əsasları hazırlanmışdır. Elm və texnikaya dair məlumatların toplanması, təhlili və
nəşr olunması istiqamətində YUNESKO-nun statistika şöbəsi
tərəfindən müntəzəm işlər həyata keçirilir Məlumatların standartlaşdırılması müntəzəm olaraq ayrı-ayrı ölkələr üzrə elmi potensialın həcmi və
tərkibinin qiymətləndirilməsinin aparılmasına, elmi-texniki və innovasiya siyasətinin təkmilləşdirilməsi üzrə təkliflərin işlənib hazırlanmasına, beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafına imkan verir.
YƏLƏŞMƏ MƏNBƏLƏRĐ – elmi
tədqiqatların və işləmələrin yerinə yetirilməsinə və innovasiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə sərf olunan pul vəsaitlərinin ilkin mənbəyidir. Elm və innovasiyanin maliyyələşmə mənbəyi ilkin olaraq bu məqsədlər üçün nəzərdə tutulmuş və faktiki olaraq istifadə olunmuş vəsaitlərin, uyğun olaraq cari və kapital xərclərinin birbaşa ötürülməsi meyarları üzrə müəyyənləşdirilir. Maliyyələşmənin mənbələri arasında (tərkibində) statistika aşağıdakıları fərqləndirir: elmi tədqiqatları və işləmələri yerinə yetirən və ya innovasiyaları həyata keçirən (gəlirlərdən, yaxud buraxılan məhsulun, işlərin, xidmətin maya dəyərindən) təşkilatların (müəssisələrin) xüsusi
büdcəsindən; təşkilatların (müəssisələrin) bilavasitə və ya sifarişçilərin müqavilələr üzrə aldıqları yerli büdcə vəsaitləri; qeyri–büdcə fondlarının vəsaitləri (iqtisadiyyatın stabilləşdirilməsi fondu, regional inkişaf fondu, sahələr və sahələrarası elmi-tədqiqat və təcrübə- konstruktor işlərinin büdcədənkənar fondları, texnoloji inkişaf fondu, konversiya fondu və s.); xarici mənbələr – dövlətin sərhədindən kənarda olan fiziki və hüquqi şəxslərdən, o cümlədən beynəlxalq təşkilatlardan əldə edilmiş vəsaitlər. Elmi tədqiqatlara və işləmələrə müvafiq olaraq, statistika həmçinin digər
təşkilatlarının - dövlət, sahibkarlıq, ali təhsil və şəxsi təşkilatların vəsaitlərini də öyrənir. Ali təhsil müəssisələri ayrılmış ümumi büdcə hesabına (o cümlədən kreditorlara) elmi tədqiqat və işlərin maliyyələşdirilməsi haqqında da hesabat verirlər. Đlkin maliyyə mənbəyi qismində, qaytarılmaq şərti ilə verilmiş istiqraz vəsaitləri (bank, kommersiya kreditləri və s.) nəzərə alınmır.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|