Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- ELMĐ (fəaliyyət) BÖLMƏLƏR
- ELMĐ KADRLARIN MOBĐLLĐYĐ (HƏRƏKƏTĐ, ÇEVĐKLĐYĐ)
- ELMĐ TƏCRÜBƏ BAZALARI
- ELMĐ TƏDQĐQAT VƏ ĐŞLƏMƏLƏRĐN YERĐNƏ YETĐRĐLMƏSĐNƏ ÇƏKĐLƏN DAXĐLĐ XƏRCLƏR
- ELMĐ TƏDQĐQAT VƏ ĐŞLƏMƏLƏRLƏ MƏŞĞUL OLAN HEYƏT
- ELMĐ TƏDQĐQAT VƏ ĐŞLƏMƏLƏRLƏ TAM MƏŞĞUL OLMA EKVĐVALENTĐ
- ELMĐ TƏDQĐQATLAR VƏ ĐŞLƏ- MƏLƏR
- Tətbiqi tədqiqatlar
- ELMĐ TƏDQĐQATLARA VƏ ĐŞLƏMƏ- LƏRƏ DÖVLƏT BÜDCƏSĐNDƏN ÖDƏ- MƏLƏR
|
ELM VƏ TEXNĐKANIN ĐNKĐŞAFININ PRĐORĐTET (ÜSTÜN) ĐSTĐQAMƏTLƏRĐ - elm və texnikanın, sosial-iqtisadi və elmi-texniki inkişafın cari və perspektiv məqsədlərinə nail olmaq üçün birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edən tematik sahələridir. Onlar növbədə milli sosial- iqtisadi prioritetlərin, siyasi, ekoloji və s. amillərin təsiri altında formalaşırlar; inkişaf surətinin intensivliyi ilə, əmək, material və maliyyə ehtiyatlarının daha yüksək təmərküzləşməsi ilə fərqlənirlər. Elm və texnikanın inkişafının miqyasından asılı olaraq, qlobal (ümumdünya), beynəlxalq (bir sıra ölkələr üçün) və milli (ayrı- ayrı
dövlətlər çərçivəsində) prioritetlər fərqlənirlər. Prioritetlərin seçilməsi və onların əsasında konkret tədqiqat və işlərə və ayrı-ayrı elmi təşkilatlara (selektiv) seçmə qaydada kömək göstərilməsi dövlətin elmi-texniki siyasətinin əsas elementi hesab edilir. Elm və texnikanın inkişafının prioritet istiqamətləri iqtisadiyyatın texnoloji bazisində əsaslı dəyişmələrə səbəb olan texnologiyaların yaradılması, mənimsənilməsi və yayılması üzrə, fundamental tədqiqatların inkişafı, sosial
proqramların elmi-texniki təminatı, beynəlxalq əməkdaşlıq üzrə iri sahələrarası layihələr şəklində reallaşdırılır. Elm və texnikanın inkişafının prioritet istiqamətləri sahələrarası xarakter daşıyan, elm və texnikanın bir çox sahələrinin inkişafı üçün əsaslı zəmin yaradan, göstərilən istiqamətlərin reallaşdırılmasının əsas problemlərinin həllini təmin edən ağır (çətin) texnologiyaların siyahısında təfsilatı ilə göstərilir. Ağır
(kritik) texnologiyalar seçilərkən, məhsulların və xidmətlərin rəqabət qabiliyyətinə, ömrünün uzunluğuna, ekoloji şəraitin yaxşılaşmasına və s. onların təsiri nəzərə alınır.
– elmi iş və tədqiqatları həyata keçirən təşkilatları birləşdirən və əsas funksiyaların və göstərilən xidmətlərin, maliyyə mənbələrinin, hüquqi statusun oxşarlığını xarakterizə edən təsnifləşdirmə
qrupudur (“Elmi təşkilat”a bax).
Elmi təşkilatların strukturlaşdırılmasına belə yanaşma Fraskati
ictimai tələblər qruplarına əsaslanan iqtisadi sahələrin eyniləşdirilməsidir.
Bu zaman MHS-də qəbul olunmuş təsnifatla müqayisəliliyə xüsusi diqqət verilir ki, bu da elmi iş və tədqiqatların göstəricilərini, digər
statistik məlumatlarla müqayisə etməyə və elmin ölkə iqtisadiyyatında
156
birbaşa və ya dolayısı ilə yerini və iqtisadi artımda iştirakını qiymətləndirməyə imkan verir. Ölkə elminin
inkişafında on
illər boyu
dəyişmədən elm bölməsinin təsnifatı tətbiq olunmuşdur ki, onun da əsasında elmi təşkilatların idarə tabeçiliyinin əlamətləri qoyulmuşdur. Ona akademiya, ali məktəb, sahə və zavod əlamətləri daxil idi. MHS-yə keçid, elm və innovasiya
adaptasiyası, elmin müasir
şəraitdə və
perspektivdə inkişaf
istiqamətlərinin uçota
alınması elm bölməsinin təsnifatına, elmi iş və tədqiqatların yerinə yetirilməsinin statistik müşahidəsinə yenidən baxılmasını tələb etdi. Hazırda Azərbaycanda elm bölməsi dövlət, sahibkar, universitet (ali təhsil) və xüsusi gəlirsiz bölmələrə ayrılır.
– Azərbaycan Respublikasında yüksək ixtisaslı elmi kadrların – elmlər namizədləri və elmlər doktorlarının hazırlanması və
attestasiyası sferasında tətbiq edilən elm sahələrinin və elmi ixtisasların siyahısıdır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında
Ali Attestasiya Komissiyasının 24 oktyabr 2003-cü il tarixli (protokol №14) qərarı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasında Elmi və Elmi- Pedaqoji işçilərə alimlik dərəcələri verilməsi üzrə hazırkı nomenklaturaya 25 elmi sahə daxildir: fizika-riyaziyyat, kimya, biologiya, geologiya- mineralogiya, texniki, kənd təsərrüfatı, tarix, iqtisadi, fəlsəfə, filologiya, coğrafiya, hüquq, pedaqoji, tibbi, əczaçılıq, baytarlıq, sənətşünaslıq, arxitektura, psixologiya, hərbi, sosiologiya, siyasi və mədəniyyət. Ümumilikdə, elm sahələri 334 elmi ixtisası əhatə edən ixtisas qruplarına (riyaziyyat, mexanika, astronomiya, fizika, maşınqayırma, maşınşünaslıq və s.) bölünür. Elmi işçilərin ixtisaslarının nomenklaturasından aspirant və doktorantların, həmçinin tədqiqatçıların sayının statistik müşahidəsi zamanı istifadə olunur.
KADRLARIN MOBĐLLĐYĐ (HƏRƏKƏTĐ, ÇEVĐKLĐYĐ) - alimlərin ixtisaslaşmasının, tədqiqat obyektinin, iş və yaşayış yerlərinin dəyişməsinə uyğunlaşması qabiliyyətidir. Elmi kadrların mobilliyi yeni elmi istiqamətlərin inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirir, müxtəlif bilik sahələrinin inteqrasiyasının gücləndirilməsinə, ictimai tələbatın daha dolğun ödənilməsinə imkan yaradır. Đqtisadi artım şəraitində o, elm və texnika bölməsində ölkənin nailiyyətlərini təmin edən həlledici amil
kimi qiymətləndirilir. Elmi kadrların mobilliyinin müxtəlif aspektləri əhalinin siyahıyaalınmalarında (peşənin, iş və yaşayış yerlərinin dəyişməsi), alimlərin müayinələrində (ixtisaslarının artırılması, ikinci məşğulluq), elmi- texniki
kadr bazarının təhlili və
proqnozlaşdırılmasında (elm və iqtisadiyyatın digər bölmələri arasında kadr mübadiləsi, kadrların peşəkarlıq strukturunun dinamikası, alimlərin emiqrasiyası və s.) statistik təhlilin obyekti olmalıdır. Elmi kadrların mobilliyinin öyrənilməsi onların tərkibinin dəyişməsi perspektivlərinin qiymətləndirilməsinə, elmi
kadrların hazırlanması istiqamətlərinin dəqiqləşdirilməsinə, onların bölüşdürülməsi üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsinə imkan verir.
– təcrübə, eksperimental işləri yerinə yetirən təcrübə istehsalatlarının cəmidir. Elmi təcrübə bazaları ölkənin elmi potensialının tərkib hissəsi hesab edilir, onun vəziyyəti və ondan istifadə innovasiya prosesinin fasiləsizliyinin təmin olunması məqsədilə elmi tədqiqatların və işləmələrin nəticələrinin təcrübədə yoxlanması həyata keçirilir. Elmi təcrübə bazaları özündə təcrübə, eksperimental işlərinin aparılması üçün nəzərdə tutulmuş əmək və maddi-texniki ehtiyatları birləşdirir. Təcrübə istehsalatı müxtəlif təşkilati formalarda (tiplərdə) ola bilər – zavod, sex, emalatxana, təcrübə-eksperimental bölmə, təcrübə stansiyası və s.; təsərrüfat sərbəstliyinin müxtəlif səviyyəsində – elmi təşkilatların balansında ola bilər və yaxud sərbəst balansa malik ola bilər. Sərbəst balansda olan təcrübə müəssisələrinin sırasına, kənara sənaye
məhsulu buraxıb-
buraxmamasından asılı
olmayaraq, elmi
təşkilatların tabeliyində olan bütün istehsalatlar daxildir. Statistika təcrübə, eksperimental işlərin, məhsulların seriyalı istehsalının, elmi təşkilatların təcrübə bazalarının təmiri və avadanlıqlara xidmət üzrə yerinə yetirilmiş işlərin və s. həcmi daxil edilməklə, təcrübə bazasının yerinə yetirdiyi işlərin (istehsal olunmuş məhsulların) ümumi həcmini nəzərə alır. Elmi təcrübə bazalarının əsas təyinatı, yəni elmi tədqiqat və işləmələr məqsədi üzrə onun ümumiləşdirici istifadə göstəricisi təcrübə istehsalı işinin ümumi həcmində təcrübə, eksperimental işlərinin xüsusi çəkisi hesab edilir.
öz qüvvələri ilə elmi tədqiqat və işləmələrin yerinə yetirilməsinə çəkilən xərclərdir. Daxili xərclərin tərkibinə cari və əsaslı xərclər aiddir. 157
Daxili cari xərclər – bütün növ kompensasiyalar, əlavələr, məzuniyyətə əlavə ödəmələr və sosial güzəştlər daxil olmaqla, siyahı tərkibində olan işçilərin də (mühasibatlığın, kadr xidmətlərinin, maddi-texniki təchizat bölmələrinin və s.) əməyinin ödənilməsi xərcləridir. Əməyin ödənilməsi xərclərinin tərkibinə əvəzçilərin əməyinin ödənilməsi də daxil edilir. Əsaslı xərclər – binaların tikintisinə və alınmasına, irimiqyaslı yenidənqurmanın həyata keçirilməsinə, elmi tədqiqat və işləmələrin yerinə yetirilməsi üçün
ayrılmış binaların modernləşdirilməsinə və təmirinə; əsas fondların tərkibinə daxil edilən avadanlıqların alınmasına, elmi tədqiqat və işləmələrin yerinə yetirilməsi üçün torpaq sahələrinin alınmasına çəkilən xərcləri əhatə edir.
MƏŞĞUL OLAN HEYƏT - ardıcıl olaraq həyata keçirdiyi yaradıcılıq fəaliyyətini elmi biliklərin artırılmasına, bu biliklərin yeni tətbiq sahələrinin axtarılmasına yönəldilmiş, eləcə də tədqiqat və işləmələrin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar olan xidmətlərin bilavasitə göstərilməsi ilə məşğul
olan şəxslərin məcmusudur. Statistikada tədqiqat və işləmələr ilə məşğul olan heyət tədqiqat və işləmələri yerinə yetirən təşkilatların (ali məktəblərin, sənaye müəssisələrinin və sair müvafiq bölmələrin) işçilərinin siyahı sayı kimi nəzərə alınır. Tədqiqat və işləmələrlə məşğul olan heyət dörd kateqoriyaya ayrılır: tədqiqatçılar, texniklər, köməkçi heyət və sair heyət. Tədqiqatçılar – elmi tədqiqat və işləmələrlə peşəkarcasına məşğul olan və yeni biliklərin, məhsulların, proseslərin, metodların və
sistemlərin yaradılmasını bilavasitə həyata
keçirən, eləcə də göstərilən fəaliyyət növlərinin idarə edilməsini təmin edən işçilərdir. Mütəxəssis- tədqiqatçılar, adətən ali peşə təhsilinə malik olurlar. Texniklər – bir qayda olaraq, tədqiqatçıların rəhbərliyi altında texniki
vəzifələri (elmi
cihazların, laboratoriya avadanlığının, hesablama texnikasının istismarı və
onlara xidmət
göstərilməsi, materialların, çertyojların hazırlanması, eksperimentlərin, sınaqların və təhlillərin aparılması və s.) yerinə yetirməklə elmi tədqiqat və işləmələrin həyata keçirilməsində iştirak edən işçilərdir.
keçirilməsi ilə əlaqədar olan köməkçi vəzifələri yerinə yetirən: plan-iqtisad, maliyyə bölmələrinin, elmi-texniki informasiya bölmələrinin, elmi- texniki kitabxanaların, patent xidmətlərinin işçilərini, eləcə də elmi avadanlığın və cihazların qurulmasını, sazlanmasını, təmirini və onlara xidmət göstərilməsini həyata keçirən işçiləri əhatə edir.
Sair işçilər – təsərrüfat xidməti üzrə işçilər və bütünlükdə təşkilatın fəaliyyəti ilə əlaqədar ümumi xarakterli vəzifələri yerinə yetirən işçilərə aid edilir. Bu işçilərə mühasibat, kadr xidməti, dəftərxana, maddi texniki təminat və s. ümumi xarakterli vəzifələri yerinə yetirən işçilər daxil edilir. Statistika elmi işlər və tədqiqatlarla məşğul heyətin sayını
heyətin kateqoriyası, təhsil səviyyəsi (ali, o cümlədən elmlər doktoru və ya elmlər namizədi dərəcəsi, orta ixtisas və s.), onun hərəkəti (işə qəbul olunub və işdən çıxan işçilərin qeyd edilməsi) üzrə hesaba alır. Tədqiqatçıların sayına həmçinin cins, yaş, elm sahəsi üzrə də baxılır. Fraskati tövsiyələrinə uyğun olaraq, elmi tədqiqat və işlərlə məşğulluğun miqyasını müəyyən etmək məqsədi ilə, elmi tədqiqat və işlərlə əvəzçi kimi məşğul olan şəxslər faktiki işçi sayına daxil edilir, vətəndaş-hüquqi xarakterli müqavilələr üzrə və onu nəzərə almaqla ümumi saya hesablanır, elmi tədqiqat və işlərlə tam
TAM MƏŞĞUL OLMA EKVĐVALENTĐ –
elmi tədqiqat və işləmələrlə məşğul heyətin bu işlərin yerinə yetirilməsinə faktiki sərf etdikləri vaxt hissələrinin cəmini əks etdirən göstəricidir və adam-illə ölçülür. Elmi tədqiqat və işləmələrlə məşğul olanlar arasında eyni vaxtda bir neçə layihədə iştirak edən şəxslər olduğu kimi, buna iş vaxtının bir hissəsini sərf edən şəxslər də vardır (əvəzçilər, məsləhətçilər, alı təhsil müəssisələrinin müəllimləri və s.). Buna görə də, onların yalnız fiziki şəxslərə görə say hesabı təhrif olunmuş nəticəyə gətirib çıxara bilər. Bu, statistik təcrübəyə elmi tədqiqat və işləmələrin yerinə yetirilməsi üzrə fəaliyyəti real ölçən göstəricinin daxil edilməsinə zərurət yaradır. Məsələn, əgər bir alim elmi tədqiqatlarla öz vaxtının 30%-ni, ikincisi – 50%-ni, üçüncüsü – 70%-ni, qalan hissəsini isə digər fəaliyyətlə məşğuldursa, onda tədqiqatçıların sayı tam məşğulluq ekvivalentində fiziki şəxslərin uçotunda olduğu kimi 3 yox, 1,5 olur.
Elmi kadrların elmi tədqiqat və işləmələrə faktiki sərf
etdikləri iş
vaxtının həcmi
üzrə qiymətləndirilməsi bazar iqtisadiyyatı inkişaf edən ölkələrin statistikasında daha
geniş yayılmışdır və beynəlxalq müqayisələrdə geniş tətbiq olunur. (“Elm və innovasiya statistikası üzrə
işləmələrlə tam məşğulluq ekvivalentinin hesablanması üçün ilkin məlumat mənbəyi alimlər 158
arasında sorğular ola bilər.
Bu sorğular çərçivəsində onların həftə ərzində fundamental və tətbiqi tədqiqatlara, işlərə və onların digər fəaliyyət növlərinin idarə olunmasına (tədrisə, istehsala, məsləhətləşməyə və s.) sərf etdikləri vaxta görə özünü qiymətləndirilməsi keçirilir. Məlumatların əldə olunması, həm də elmi təşkilatların və ali təhsil müəssisələrinin, elmi işçilərin və ali məktəblərin professor-müəllim heyətinin vaxt
büdcələrinin öyrənilməsinə yönəldilmiş seçmə
müayinələrin aparılması əsasında da mümkündür.
TƏDQĐQATLAR VƏ ĐŞLƏ- MƏLƏR – insan, təbiət və cəmiyyət haqqında biliklərin artırılması, həmçinin bu biliklərin tətbiqinin yeni sahələrinin axtarışı məqsədilə sistemli əsasda həyata keçirilən yaradıcılıq fəaliyyətidir. Elmi tədqiqatlar və işləmələr elmi-
statistikasında əsas müşahidə obyektlərindəndir (“Elm və innovasiyalar statistikası”na bax), onlara aid olan anlayışlar və təriflər isə beynəlxalq statistika təşkilatlarının tövsiyələrində əsas yeri tutur (“Elm və innovasiyalar statistikası üzrə beynəlxalq standartlar”a bax). Elmi tədqiqatlar və işləmələr özündə fundamental və tətbiqi tədqiqat və işləmələri birləşdirir. Fundamental tədqiqatlar dedikdə, bu biliklərdən istifadə edilməsi ilə əlaqədar, hər hansı konkret məqsədsiz, yeni biliklərin əldə edilməsinə yönəldilən eksperimental və nəzəri tədqiqatlar başa düşülür. Onların nəticələri – fərziyyələr, nəzəriyyələr, metodlar (üsullar) və sairədir. Fundamental tədqiqatlar alınmış elmi nəticələrdən praktiki istifadə imkanlarının aşkara çıxarılması üçün tətbiqi tədqiqatların aparılması, elmi nəşrlər və s. haqqında tövsiyələrlə başa çata bilir. Tətbiqi
həll etmək məqsədi ilə yeni biliklərin əldə edilməsinə yönəldilən orijinal işləri əks etdirir. Onlar fundamental tədqiqatların nəticələrindən, əvvəlcədən formalaşdırılmış problemlərin həllinin yeni metodlarından istifadənin mümkün yollarını müəyyənləşdirir.
dedikdə, elmi tədqiqatlar və ya əməli təcrübələr nəticəsində alınan mövcud biliklərə əsaslanan və yeni materialların, məhsulların və ya mexanizmlərin yaradılmasına, yeni proseslərin, sistem və xidmətlərin tətbiq edilməsinə və ya artıq buraxılan,
yaxud istifadəyə verilmişlərin əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşdirilməsinə yönəldilən müntəzəm işlər
başa düşülür. Đşləmələrin tərkibinə statistika, həmçinin təcrübə nümunələrinin yaradılmasını və onların sınaqdan keçirilməsini aid edir. Elmi-tədqiqatlar və işləmələr işinin növlər üzrə təsnifləşdirilməsi ilə yanaşı, statistikada elmin
təsnifləşdirilir. Statistik müşahidə məqsədləri üçün
elmi tədqiqatlar və işləmələrin geniş spektrindən elmi- texniki, istehsal və digər fəaliyyət növləri ayrılmalıdır. Elmi tədqiqat və işləmələrin digər fəaliyyət növlərindən fərqləndirilməsinə imkan verən meyarlar, onlarda əhəmiyyətli dərəcədə yenilik elementlərinin olması hesab edilir. Bu meyarlara uyğun olaraq, layihənin məqsədindən, onun məzmunundan (yeniliklər nöqteyi-
nəzərindən), elmi metodlardan istifadədən, yeni yekunların və ya nəticələrin əldə edilməsindən asılı olaraq, konkret layihə olacaqdır və ya əksinə, elmi tədqiqatlar və işləmələrə aid edilməyəcəkdir.
büdcəsindən ayrılmış pul vəsaiti və ya büdcədən digər növ ödəmələrdir. Statistikada təxsis etmə fərqləndirilir: nəzərdə tutulmuş təxsisat (“Büdcə haqqında” Qanunla təsdiq edilmiş və il ərzində dəqiqləşdirilmiş) və faktiki xərclər kimi. Onların təhlili və
müqayisəsi elmin
büdcədən maliyyələşdirilməsi strukturunu, dövlətin elmi- texniki siyasətinin istiqamətlərini və onların praktiki həyata keçirilmə dərəcəsini qiymətləndirməyə imkan verir. Elmi tədqiqatlara və işləmələrə ayrılan vəsaitlər haqqında məlumatların yığılması elm
statistikasının ayrılmaz hissəsidir. Elmi
tədqiqatlara və
işləmələrə dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitin təhlili
və planlaşdırılması təcrübəsinin xüsusiyyətlərindən, həmçinin göstərilən məlumatın statistik hesabat məlumatları ilə uzlaşdırılmasının vacibliyi və
beynəlxalq statistika ilə müqayisəsinin təminatından asılı olaraq, vəsaitlərin nazirlik və idarələrarası xərc maddələri, iş növləri, elm sahələri və sosial- iqtisadi məqsədlər üzrə paylanması haqqında məlumatın alınması vacibdir. Bunun üçün elmin maliyyələşdirilməsinin büdcə
göstəricilərinin yığılması və emalı sistemi qurulmuşdur.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|