Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova


Download 17.41 Mb.
Pdf ko'rish
bet50/183
Sana06.03.2017
Hajmi17.41 Mb.
#1858
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   183

ƏLAVƏ  VAHĐDLƏR

  –  kiloqramla  ifadə 

olunan,  kütlə  ölçü  vahidindən  fərqlənən  miqdar 

ölçü 


vahidləridir. 

Onlar 


qəbul 

olunmuş 


birləşdirilmiş  (kombinə  edilmiş)  nomenklaturaya 

uyğun olaraq göstərilir.  



 

ƏLAVƏ,  ĐKĐNCĐ 

DƏRƏCƏLĐ

 

– 

bu 


anlayışdan  “iqtisadi  fəaliyyət  növü”  termini  kimi 

istifadə  olunur.  O,  əsas  və  köməkçi  hesab 

edilməyən fəaliyyət növünə aiddir. 

 

ƏLĐLLĐK



  (latınca  invalidus  -  zəif,  gücsüz 

deməkdir)  –  orqanizmin  funksiyasının  davamlı 

olaraq pozulması ilə (xəstəliklə) şərtlənən, zədə və 

qüsurlar 

nəticəsində 

həyat 


fəaliyyətini 

məhdudlaşdıran  və  zəruri  sosial  yardıma  səbəb 

olan səhhətin pozulmasıdır. Əlillik xəstəlik, yaxud 

şikəstlik nəticəsində öz peşəsi (ixtisası) üzrə əmək 

qabiliyyətinin həmişəlik və ya uzun  müddətə tam 

və  ya  qismən  itirilməsidir.  Əlil  kimi  tanınmış  18 

yaşdan  yuxarı  şəxslər  üçün  əlillik  qrupları,  18 

yaşınadək  olan  uşaqlar  üçün  isə  “sağlamlıq 

imkanları  məhdud  olan  uşaqlar”  kateqoriyası 

müəyyənləşdirilir. 

Qanunvericilikdə 

əmək 


qabiliyyətinin  itirilməsindən  asılı  olaraq,  əlilliyin 

3 qrupu nəzərdə tutulur. Əlillik faktı Tibbi-Sosial 

Ekspert Komissiyası (TSEK)  tərəfindən  müəyyən 

edilir. Statistik müşahidələrdə əlillik, ilkin əlillik – 

hesabat 

ilində 


ilk 

dəfə 


əlil 

kimi 


müəyyənləşdirilmiş şəxslər və əlil olma vaxtından 

asılı  olmayaraq,  sosial  müdafiə  şöbəsində  uçotda 

olan  əlilləri  xarakterizə  edən  kontingent  -  ümumi 

əlillər  fərqləndirilir.  Əlillik  öz  səviyyəsinə  görə 

əhalinin  müxtəlif  növ  tibbi  yardıma  olan 

ehtiyacının, sosial yardımın və dövlət yardımının, 

əmək  güzəştlərinin  və  maddi  təminatın  ölçüsü  ilə 

müəyyən edilir. 

 

ƏLVERĐŞSĐZ 

ƏMƏK 

ŞƏRAĐTĐNDƏ 

MƏŞĞULLUQ

  –  zərərli  və  ağır,  xüsusilə 

zərərli  və  ağır  əmək  şəraitində  işlədiklərinə  görə 

bir və ya bir neçə növ güzəşt və ya kompensasiya 

almaq  hüququna  malik  olan  şəxsləri  əhatə  edən 

statistik  göstəricilərdir  ki,  bu  göstəricilərə  də 

aşağıdakılar  aiddir:  əlavə  məzuniyyət,  qısaldılmış 

iş günü, pulsuz müalicə-profilaktika qidası, pulsuz 

süd və ya digər eyni əhəmiyyətə malik olan ərzaq 

məhsulları,  yüksəldilmiş  tarif  dərəcəsi  (maaş), 

əmək  şəraiti  və  intensivliyinə  görə  əlavələr, 

güzəştli  şəraitdə  pensiya.  Əlverişsiz  təbii-iqlim 

şəraitində  çalışan  şəxslər,  həmçinin  məktəb  və 

digər  uşaq  müəssisələrində  müəllimlik  fəaliyyəti 

ilə  məşğul  olanlar  üçün  müəyyən  edilmiş 

güzəştlərə  malik  olan  işçilər,  teatrlar  və  digər 

teatr-tamaşa 

müəssisə 

və 


kollektivlərində 

yaradıcılıq  işi  ilə  əlaqədar  uzun  müddət  xidmətə 

görə  pensiya  almaq  hüququna  malik  olanlar  bu 

kateqoriyaya daxil edilmir. 

 

ƏMANƏT BANKI 

– kredit müəssisəsidir. Əsas 

funksiyası  əhalinin  sərəncamında  sərbəst  qalan 

pul  vəsaitlərini  və  yığımlarını  müvəqqəti  olaraq 

cəlb etməkdən ibarətdir.  

 

ƏMANƏT  FUNKSĐYASI

 



əmanətlərin 

ümumi  səviyyəsi  ilə  əhalinin  real  gəlirləri 

arasında asılılıq yaradan əlaqədir. 

 

ƏMANƏTLƏR  VƏ  KAPĐTAL  TRANS-



FERTLƏRĐ 

NƏTĐCƏSĐNDƏ 

XÜSUSĐ 

KAPĐTALIN 

XALĐS 

DƏYƏRĐNĐN 

DƏYĐŞMƏSĐ

 – kapitalla əməliyyatlar hesabının 

sağ  tərəfində  ehtiyatların  ümumi  məbləği  əks 

etdirilir  və  əmanətlər  və  xalis  kapital  transfertləri 

nəticəsində  xüsusi  kapitalının  xalis  dəyərinin 

dəyişməsi  kimi  xarakterizə  olunur.  O,  özündə 

maliyyə  və  qeyri-maliyyə  aktivlərinin  əldə 

edilməsi  üçün  vahidlərin  və  ya  bölmənin 

sərəncamında  olan  müsbət  və  mənfi  məbləğləri 

əks etdirir. 

 

ƏMANƏTLƏRĐN QALIĞI



 – müəyyən tarixə 

əmanət 


və 

kommersiya 

banklarında 

fiziki 


şəxslərin  hesablarında  olan  əmanətlərin  ümumi 

miqdarıdır.  Əmanətlərin  qalığı  əsasında  əhalinin 

əmanətlərinin  artması  və  ya  azalması,  mal  və 

xidmətlərə yığılmış və ya ödənilməmiş tələbatının 

miqdarının,  həyat,  rifah  halının  səviyyəsinin, 

istehlak səbətinin tərkibinin təhlili aparılır. 

 

ƏMƏK

  –  insanın,  insanların  dərk  edilmiş, 

enerjitutumlu,  hamı  tərəfindən  məqsədəuyğun 

sayılan,  səylərin  göstərilməsini,  işin  görülməsini, 

işin  görülməsini  tələb  edən  fəaliyyəti,  istehsalın 

dörd amillərdən biridir. 

 

ƏMƏK 

BAZARI

 

– 

işçi 


qüvvəsinin 

bölüşdürülməsi 

və 

istifadə 



edilməsini 

əlaqələndirən  və  tənzimləyən  iqtisadi,  sosial, 

təşkilati, hüquqi tədbirlər və institutlar sistemidir. 

Əmək  bazarının  fəaliyyəti  bazar  iqtisadiyyatının 

formalaşmasının ayrılmaz hissəsi sayılır.  

Əmək  bazarı  statistikası  yalnız  tələb  və  təklifin 

məcmusu  olan  işçi  qüvvəsini  öyrənmir.  O,  eyni 


 

195


zamanda  əmək  haqqı,  əmək  şəraiti  və  kadrların 

peşə 


hazırlığını, 

əmək 


bazarı 

siyasətinin 

müəyyənləşdirilməsi  üçün  zəruri  olan  bir  sıra 

digər problemləri də öyrənir.  

Başlanğıc mövqeyindən asılı olaraq, bu sahədə iki 

siyasət növü fərqləndirilir: əmək bazarında ümumi 

iqtisadi siyasət və fəal siyasət. 

 

ƏMƏK  BAZARI  STATĐSTĐKASI



  -  həm 

iqtisadi, həm də sosial statistikanın mühüm tərkib 

hissəsidir.  Əmək  ehtiyatlarına,  əhalinin  iqtisadi 

fəallığına,  məşğulluq  və  işsizliyə  dair  məsələləri 

öyrənir, əmək haqqının səviyyəsi və dinamikasını, 

əmək  haqqının  miqdarına  görə  işləyənlərin 

təbəqələşməsini, işləyənlərin əmək şəraitini tədqiq 

edir. 


 

ƏMƏK EHTĐYATLARI

 – iqtisadi fəaliyyətlə 

məşğul olan və işləmək qabiliyyətlinə malik olan, 

lakin  müəyyən  səbəbdən  işləməyən  əhalidir. 

Əmək  ehtiyatlarına  daxildir:  I  və  II  dərəcəli 

işləməyən  əlillərdən  və  imtiyazlar  əsasında 

pensiya  alan  işləməyən  şəxslərdən  başqa,  əmək 

qabiliyyətli yaşda olan əhali; işləyən yeniyetmələr 

və pensiya yaşında olan işləyən şəxslər. 

 

ƏMƏK  EHTĐYATLARI  BALANSI

  –  əmək 

ehtiyatlarının  mövcudluğunu,  onların  sahələr  və 

fəaliyyət  növləri  üzrə  bölüşdürülməsini  əks 

etdirən  göstəricilər  sistemidir.  Hər  il  üçün  şəhər 

və  kənd  yerlərinə  bölünməklə,  ölkə  üzrə  tərtib 

olunur.  Əmək  ehtiyatları  balansı  iki  -  ehtiyat  və 

istifadə  bölməsindən  ibarətdir.  Birinci  bölmədə 

əmək ehtiyatları və onların formalaşma mənbələri 

xarakterizə  edilir:  əmək  qabiliyyətli  yaşda  olan 

əhali  və  yaşı  əmək  qabiliyyətli  yaş  həddində 

olmayan  işləyən  şəxslər  (pensiya  yaşında  olan 

şəxslər  və  yeniyetmələr).  Birinci  bölmənin 

məlumatlarını  tərtib  etmək  üçün  aşağıdakı 

məlumatlardan 

istifadə 

edilir: 


demoqrafiya 

statistikasının  əmək  qabiliyyətli  yaşda  olan  əhali 

sayı  haqqında  cari  məlumatlarından;  imtiyazlı 

şərtlərlə  təqaüd  alan  şəxslərin  və  işləməyən 

əlillərin 

sayı 


haqqında 

sosial 


müdafiə 

təşkilatlarının 

məlumatlarından; 

işləyən 


pensiyaçıların  və  yeniyetmələrin  sayı  haqqında 

məşğulluq  üzrə  işçi  qüvvəsi  müayinəsinin 

məlumatlarından. Đkinci bölmədə əmək ehtiyatları 

iqtisadi  fəal  əhaliyə  (iqtisadi  fəaliyyətlə  məşğul 

olanlar və işsizlər) və ayrıca bir mövqe ilə ayrılan, 

gündüz  təhsil  alan,  işləmək  istəməyən  əmək 

qabiliyyətli  yaşında  iqtisadi  qeyri-fəal  əhaliyə 

bölünür.  Đqtisadi  fəal  əhali  fəaliyyət  növləri  və 

mülkiyyət  formaları  üzrə  bölünür.  Đkinci  bölməni 

tərtib  etmək  üçün  məlumat  mənbəyi  muzdlu 

şərtlərlə 

işləyənlər 

haqqında 

müəssisə 

və 

təşkilatların məlumatları hesab edilir: məşğulların 



və  işsizlərin  sayı  haqqında  məşğulluq  üzrə 

əhalinin  müayinə  materiallarının  məlumatları; 

rəsmi 

olaraq 


dövlət 

məşğulluq 

xidməti 

orqanlarında 

qeydə 

alınmış 


işsizlərin 

sayı 


haqqında  məlumatlar;  təhsil  müəssisələrində 

gündüz təhsil alanların sayı haqqında məlumatlar. 

Balansın ehtiyat və istifadə hissələrindəki (I və II 

bölmələr)  məlumatların  uyğunluğunu  əldə  etmək 

məqsədilə  ölkə  ərazisində  işləmək  üçün  cəlb 

edilmiş  xarici  işçi  qüvvəsi  haqqında  məlumatlar 

ayrıca  element  kimi  əmək  ehtiyatlarına  daxil 

edilir. 


Əmək  ehtiyatları  balansı  əmək  ehtiyatlarının 

iqtisadi 

fəallığını, 

məşğulluq 

və 

işsizliyin 



səviyyəsini müəyyən etməyə, məşğulların sayının, 

onların  fəaliyyət  sahələri  üzrə  bölüşdürülməsi 

haqqında  məlumatların  əldə  edilməsinə  imkan 

verir. 


 

ƏMƏK  ƏŞYALARINA  (və  ya  MƏHSUL 

və  XĐDMƏTLƏRƏ)  BĐRBAŞA  SƏRF 

ƏMSALLARI

  -  bir  məhsulun  (xidmətin)  digər 

məhsul  (xidmət)  vahidinin  istehsalına  sərfini  və 

yaxud  bir  sahənin  məhsulunun  digər  sahənin 

məhsul 


istehsalına 

sərfini 


əks 

etdirən 


göstəricilərdir. Hesablamalar  

j

ij

ij

X

X

=

  düsturu üzrə hesablanır. Burada, 



ij

a

 - 


i  sahəsinin  və  ya  i  məhsulunun  (xidmətinin)  j 

sahəsinin vahidinə və ya j məhsuluna (xidmətinə) 

birbaşa sərfi əmsalı; X

ij

 – i sahəsinin məhsulunun 



və  ya  i  məhsulunun  (xidmətinin)  j  sahəsinin 

məhsul  istehsalına  və  yaxud  j  məhsuluna 

(xidmətinə)  sərfi;  X

j

  –  j  sahəsinin  bütün 



məhsulları  və  ya  j  məhsullarıdır  (xidmətidir). 

Məhsul 

və 

xidmətlərin 

istehsalı 

və 

bölüşdürülməsinin  sahələrarası  balansı  əsasında 

hesablanır. 

 

ƏMƏK  ƏŞYALARINA  (və  ya  MƏHSUL 

və 

XĐDMƏTLƏRƏ) 

TAM 

XƏRC 

ƏMSALLARI

  –  məhsulların  və  ya  xidmətlərin 

verilmiş  növünün  istehsalı  ilə  bağlı  digər 

sahələrdə  olan  yalnız  birbaşa  xərcləri  deyil,  həm 

də  dolayı  xərcləri  nəzərə  alan  bir  sahənin  digər 

sahənin  son  məhsul  vahidinin  istehsalına  əmək 

əşyaları (və ya məhsul və xidmət) xərclərini ifadə 

edən  göstəricilərdir.  Məhsul  və  xidmətlərin 

istehsalı 

və 

bölüşdürülməsinin 

sahələrarası 

balansının  məlumatları  üzrə  hesablanır.  Əmək 

əşyalarına  tam  xərc  əmsalları  birbaşa  xərclər 

əmsalı əsasında aşağıdakı düsturla hesablanır: 

(E-A)


-1

burada:  A  –  birbaşa  xərclərin  matrisi;  E  –  vahid 



matrisidir.  Matrisin  dövr  etmə  əməliyyatının 

 

196 


riyazi  düsturu  xüsusi  proqram  üzrə  hesablama 

texnikasında yerinə yetirilir. 

 

ƏMƏK  ƏŞYALARININ  BĐRBAŞA  MƏS-

RƏFLƏRĐ

  –  məhsul  və  xidmətlərin  istehsal  və 

bölüşdürülməsinin  sahələrarası  balansı  əsasında 

hesablanan,  bir  məhsulun  (xidmətlərin)  digər 

məhsulların  istehsalına  məsrəfləri  və  ya  bir 

sahənin məhsullarının digər sahənin məhsullarının 

istehsalına  sərf  edilməsidir.  Natural  və  pul 

ifadəsində  (məsələn,  kömürün  elektrik  enerjisinin 

istehsalına  natural  ifadədə  sərfi  və  ya  qara 

metallurgiya 

sahəsinin 

məhsullarının 

dəzgahqayırma  sahəsinin  məhsulunun  istehsalına 

dəyər  ifadəsində  xərcləri)  hesablanır.  Mövcud 

məhsul növünün istehsalı ilə bilavasitə bağlı olan 

məsrəfləri  qeydə alan  mühasibat  uçotundan fərqli 

olaraq,  sahələrarası  balansda  göstərilmiş  birbaşa 

məsrəflərə 

həmçinin 

ümumzavod 

və 

sex 


xərclərinə  məsrəflər  də  daxil  edilir.  Bu, 

iqtisadiyyatda  məhsulların və  xidmətlərin istehsal 

və  bölüşdürülməsi  prosesində  yaranan  ayrı-ayrı 

sahələr  arasında  olan  qarşılıqlı  əlaqələri  daha 

dolğun qeydiyyata almağa imkan verir. 

 

ƏMƏK  ƏŞYALARININ  TAM  MƏSRƏFĐ

 



məhsul 



və 

xidmətlərin 

istehsalı 

və 

bölüşdürülməsinin 

sahələrarası 

balansının 

məlumatları əsasında hesablanan, verilmiş məhsul 

(xidmət)  növünün istehsalı  ilə  bağlı  olan  xammal 

və 


materialların, 

yanacaq 


və 

enerjinin, 

komplektləşdirici 

məmulatların 

və 

yarımfabrikatların  birbaşa  və  dolayısı  ilə  sərfidir. 



Məsələn, 

dəzgahların 

istehsalında 

elektrik 

enerjisinin tam məsrəfinin müəyyən edilməsi üçün 

yalnız  dəzgahqayırma  müəssisələrində  birbaşa 

məsrəflər  deyil,  həm  də  dəzgahlar  hazırlanan 

poladın  əridilməsinə,  metalların  emalına  və  digər 

materialların  istehsalına  sərf  olunan  elektrik 

enerjisi;  dəzgahqayırma  istehsalı  prosesində 

istehlak  olunan  yanacağın  istehsalı;  bütün  bu 

materialların  ilkin  istehsal  olunduğu  yerdən 

istehlakçı  müəssisələrə  qədər  daşınma  xərcləri  də 

nəzərə  alınır.  Beləliklə,  dəzgahların  istehsalında 

elektrik enerjisinin tam sərfinin müəyyən edilməsi 

üçün ictimai əmək bölgüsünün ümumi sistemində 

dəzgahqayırmanın  başqa  sahələrlə  zəncirvari 

texnoloji  əlaqələrinin  mövcud  olduğu  bütün 

sahələrin məsrəflərini nəzərə almaq lazımdır. 

 

ƏMƏK  HAQQI



  –  (I)  -  işlənmiş  vaxta  və  ya 

yerinə  yetirilmiş  işə  görə,  həmçinin  işlənməmiş, 

ancaq  ödəməyə  aid  olan  vaxta  (məsələn,  illik 

məzuniyyətə)  görə  muzdlu  işçilərin  aldığı  pul  və 

ya  natural  formada  ödəmələrin  məbləğidir.  Bu 

məbləğə 


əmək 

haqqına 


edilən 

əlavələrin, 

mükafatların və digər ödənclərin məbləği də daxil 

edilir.  Aylıq  iş  vaxtı  normasını  işləmiş  və  əmək 

funksiyasını  yerinə  yetirmiş  işçinin  əmək  haqqı 

müəyyən edilmiş minimum əmək haqqından aşağı 

ola bilməz. 

(II)  -  ödəmələrin  əməyin  vaxtamuzd  və  ya 

işəmuzd 


ödənilməsi 

əsasında 

həyata 

keçirilməsindən və onların müntəzəm və ya qeyri-



müntəzəm 

aparılmasından 

asılı 

olmayaraq, 



hesabat  dövrü  ərzində  yerinə  yetirilən  işə  görə 

ödəmə  cədvəlində  (evdə  iş  görənlər  də  daxil 

edilməklə)  adları  göstərilmiş  bütün  şəxslərə 

ödənilən pul və ya natural formada haqdır. 

Əmək  haqqına  muzdlu  işçilər  tərəfindən  sosial 

sığortaya,  gəlirə  vergilərə  və  s.  (hətta  əgər  onlar 

işverən  tərəfindən  faktiki  tutulursa  və  muzdlu 

işçilərin  adından  birbaşa  sosial  sığortaya,  vergi 

xidmətlərinə  və  s.  ödənilirsə  də)  istənilən 

ödəmələr  daxil  edilir.  Əmək  haqqına  işverənin 

özü  tərəfindən  sosial  sığortaya  ödəmələr  daxil 

edilmir. 

Muzdlu  işçilərin  əmək  haqqına  daxildir:  bütün 

həvəsləndirici  ödəmələr,  mükafatlar,  xeyriyyə 

ödəmələri, on üçüncü əmək haqqı, işdən çıxmaya 

görə  ödəmələr,  ev  kirayə  etməyə  və  nəqliyyat 

xərclərinə vəsait, həyat səviyyəsini saxlamaq üçün 

müavinətlər  və  ailə  müavinətləri,  çaypulu, 

komisyon  haqqı,  peşə  təhsilinə  və  ixtisasartırma 

üzrə  kurslara  getməyə  vəsait,  işverən  tərəfindən 

tutulan  vergilər,  sosial  sığorta  üzrə  ödəmələr  və 

digər məbləğlər. Konkret iqtisadi vahid tərəfindən 

tətbiq  olunan  uçot  təcrübəsindən  asılı  olaraq, 

işverən  tərəfindən  xəstəlik,  istehsalat  zədəsi 

hallarında, 

hamiləlik 

və 

doğuş 


üzrə 

məzuniyyətlərdə,  iş  vaxtının  ixtisara  salınmasına 

görə  ödənilən  əmək  haqqı  və  ya  sosial  sığortaya 

xərclər nəzərə alına bilər.  



(III)  -  evdə  iş  görənlərə  onlar  tərəfindən  yerinə 

yetirilən  işə  görə  ödəmələr  də  daxil  edilməklə, 

ödəmə  cədvəlinə  daxil  edilmiş  bütün  işləyən 

şəxslərə vahid tərəfindən hesablanmış nağd pul və 

natura şəklində ödəmələrin bütün növləri (birbaşa 

vergilər və işçilərin sosial sığortaya üzvlük haqları 

tutulmamışdan  əvvəl)  və  pensiya  fondlarına 

ödəmələr daxildir. 



(IV)  –  işverən  tərəfindən  sosial  sığortaya 

ayırmalar  istisna  olmaqla,  muzdlu  işçilərin  əmək 

haqqından ibarətdir.    

 

ƏMƏK  HAQQI  FONDU

  –  geniş  mənada, 

muzdlu  işçilərin  gördükləri  işin  miqdar  və 

keyfiyyətinə uyğun olaraq, onların əmək haqlarına 

sərf  olunan  milli  gəlirin  istehlak  fondunun  bir 

hissəsidir. 

Əmək  üzrə  dövlət  statistika  müşahidəsinin 

aparılması 

zamanı, 

əmək 


haqqı 

fonduna 


müəssisələrin 

(idarələrin, 

təşkilatların) 

köçürdükləri  pul  məbləğləri,  onların  ödəniş 



 

197


mənbəyindən  və  smetalarından  asılı  olmayaraq, 

daxil  edilir.  Bütün  məbləğlər,  işçilərə  ödəniş 

müddətindən  və  onların  faktiki  ödənişlərindən 

asılı  olmayaraq,  əmək  haqqına,  mükafatlara  və  s. 

görə  hesablaşmalar  aparılan  ödəniş  sənədlərinə 

uyğun olaraq nəzərə alınır.  

Əmək  haqqı  fondunun  tərkibinə  daxil  olan  əlavə 

edilən  məbləğlər:  işlənmiş  və  işlənməmiş  iş 

vaxtına  görə  əmək  haqları  (pul  və  natura 

şəklində);  həvəsləndirici  əlavələr  və  artımlar;  iş 

rejimi  və  əmək  şəraiti  ilə  əlaqədar  kompensasiya 

ödənişləri, mükafatlar və birdəfəlik həvəsləndirici 

ödənişlər,  həmçinin  müntəzəm  xarakter  daşıyan 

qidaya,  yaşayışa,  yanacağa  görə  ödənişlərdən 

ibarətdir.  

Əmək  haqqının  natura  şəklində  ödənişi  zamanı, 

məbləğ,  müvafiq  regionda  hesablama  anında 

tətbiq  olunan  bazar  qiymətləri  üzrə  hesablamaya 

uyğun  olaraq  daxil  edilir.  Əgər  əmtəə  və  ya 

məhsullar  aşağı  qiymətlərlə  verilərsə,  onda 

onların  tam  dəyərləri  ilə  işçilərə  ödənilən 

dəyərləri arasındakı fərq də daxil edilir. 



 

ƏMƏK 

HAQQI 

SĐSTEMĐ

 

– 

əməyin 


nəticələrinin  qiymətləndirilməsinin  forma  və 

şərtlərindən 

asılı 

olaraq, 


əmək 

haqqının 

hesablanması 

üsullarıdır 

(“Əmək 

haqqının 

formaları”na  bax).  Əmək  haqqı  vaxt  hesabı 

formasına  görə  iki  sistemə  bölünür:  sadə  vaxt 

hesabı ilə və vaxt hesabı-mükafat. Əmək haqqının 

miqdarının  sadə  vaxt  hesabı  üsulu  ilə  müəyyən 

edilməsi  üçün  bir  iş  saatı,  ya  da  günü  üçün 

hesablanan  ödəmə  tarifini işlənmiş  iş  saatı,  ya  da 

gününə  vurmaq  lazımdır.  Vaxt  hesabı  mükafat 

sistemində  sadə  vaxt  hesabı  üzrə  əmək  haqqı, 

ödəmə  miqdarının  işin  keyfiyyət  və  kəmiyyət 

göstəricilərinə  görə,  mükafat  şəklində  əlavə 

ödəmələrlə  artırılır  (məsələn,  təmirçilərə  qəzasız 

iş  və  onların  xidmət  etdikləri  mexanizmin  boş 

dayanmadan  işi  üçün;  yağlayıcıların  yağlama 

materiallarında  qənaətli  istifadəsi  üçün  və  s.). 



Đşəmuzd  formada  əmək  haqqı  aşağıdakı  əsas 

sistemlərə 

ayrılır: 

işlənmiş 

malların 

iş 


normalarının  yerinə  yetirilmə  səviyyəsindən  asılı 

olaraq,  işlənmiş  məhsul  vahidi  üçün  qiymətin 

dəyişmədiyi  birbaşa  işəmuzd  sistemi;  birbaşa 

işəmuzd  qiymətləndirmə  üzrə  ödəmədən  başqa 

işçilərə  yerinə  yetirmə  və  vaxtından  əvvəl  yerinə 

yetirmə  üçün  mükafat  verilən  işəmuzd-mükafat 



sistemi

ödəmə 


müəyyənləşdirilmiş 

istehsal 

həddində  birbaşa  işəmuzd  qiymətləri  üzrə  icra 

edilən, 


lakin 

müəyyənləşdirilmiş 

istehsal 

tapşırığından  çox  istehsal  olunan  məhsul  üçün 

qiymət  müəyyən  edilmiş  istehsal  normasını 

artıqlaması  ilə  yerinə  yetirmənin  dərəcəsindən 

asılı  olaraq,  proqressiv  artan  işəmuzd-proqressiv 

sistemi; ödəmə təyin edilmiş müqavilə miqdarında 

ümumilikdə  (iş  növləri  kompleksi  üçün)  bütün  iş 

üçün  icra  edilən  akkord  sistemi;  birbaşa  akkord 

sistemi  üzrə  ödəmədən  başqa,  işçilərə  işin 

keyfiyyət  və  kəmiyyət  göstəricilərinə  görə 

mükafatların verildiyi akkord-mükafat sistemi



 

ƏMƏK 

HAQQINA 

SƏRF 

OLUNAN 

Download 17.41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   183




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling