Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- İŞDƏN AZAD EDİLMİŞ İŞÇİLƏR
- İŞƏ ÇIXAN İŞÇİLƏRİN SAYI
- İŞƏ GÖTÜRƏNLƏRİN SOSİAL SIĞOR- TAYA AYIRMALARI
- İŞƏ GÖTÜRƏNLƏRİN SOSİAL SIĞOR- TAYA ŞƏRTİ HESABLANMIŞ AYIR- MALARI
- İŞGÜZAR FƏALİYYƏT İNDEKSİ
- İŞGÜZAR FƏALLIQ
- İŞGÜZAR TURİZM
- Giriş məlumatlarının həcmi
- Çıxış məlumatlarının həcmi
- İŞLƏNMƏMİŞ VAXTA GÖRƏ ÖDƏMƏ- LƏR
- İŞSİZLƏRİN QEYDİYYAT ƏMSALI
- İŞSİZLİK
- İŞSİZLİK SƏVİYYƏSİ
- İŞSİZLİYƏ GÖRƏ MÜAVİNƏT
|
İŞÇİNİN TARİF DƏRƏCƏSİ – mü əyyən
peşə üzrə işçinin yerinə yetirdiyi işin mür
əkkəblik dərəcəsi və ixtisas səviyyəsinin göst
əricisidir. İşçinin təhsil müəssisəsində və ya istehsalatda aldığı peşəkar hazırlığının nəticəsi kimi, ona verilir. İşçilərə əmək haqlarının tarif norması üzrə verildikdə, hər bir işçinin tarif d ərəcəsinə müəyyən ölçüdə tarif norması uyğun olur. İşçilərin orta tarif norması, işçilərin sayı üzrə mü əyyənləşdirilmiş, işçilərin tarif dərəcələrinin m əcmusundan orta ədəd kimi hesablanır.
–
mü əssisə ləğv edildikdə, işçilərin sayı və ya ştatları ixtisar edildikdə, peşəkarlıq səviyyəsi, ixtisası (peşəsi) kifayət dərəcədə olmadığına görə, müvafiq q ərar qəbul edənin təşəbbüsü ilə işçinin tutduğu vəzifəyə uyğun gəlmədiyi barədə s əlahiyyətli orqan tərəfindən əmək müqaviləsi pozulan işçilərdir.
- verilmiş günd ə işə çıxanların (ezamiyyətdə olanlar daxil edilm əklə) siyahı tərkibindəki şəxslərin sayıdır. İşə çıxan işçilərin sayı tabel uçotunun m əlumatlarına görə hər gün müəyyən edilir. İşə çıxan işçilərin sayı bütün işçilər üzrə, o cümlədən növb
ələr üzrə ilin sonuna ümumilikdə müəssisələr üzr
ə və əsas sexlər (bölmələr) üzrə əks olunur. İşçilərin işə çıxma sayından işçilərin növbəlilik əmsalının hesablanmasında istifadə olunur. Bunun üçün bütün işçilərin işə çıxma sayı daha çoxsaylı növb ədə işləyənlərin sayına bölünür. İŞƏ GÖTÜRƏNLƏRİN SOSİAL SIĞOR- TAYA AYIRMALARI – sosial sığortaya ayırma növüdür. MHS-də gəlirlərin ilkin bölüşdürülməsi göstəricisidir. Muzdlu işçilərin əməyinin ödənilməsi göstəricisinin tərkibində n əzərə alınır. Öz işçilərini sosial yardımla təmin etm ək üçün işə götürənlərin sosial sığorta proqra mlarını idarə edən sığorta müəssisələrinin v ə ya digər institusional vahidlərin sosial təminat fondlarına sosial sığortaya görə bilavasitə öd ədikləri məbləğlərdir. MHS-nin gəlirlərin yaranması hesabında (“G əlirlərin ilkin bölüşdürülməsi hesabı”na bax) İşə götürənlərin sosial sığorta ayırmaları göstəricisinin əsas tərkib hiss
əsi kimi istifadə olunur. MHS-d
ə qəbul olunur ki, hətta əgər praktikada işə götür
ənlər bu məbləği sosial və pensiya fondlarına bilavasit ə ödəsələr də, onlar bu məbləği işçilərin əvəzinə ödəyirlər. İşə götürənlərin sosial sığortaya ayırmaları faktiki və şərti olur. Onlar, müəyyən hadis
ələr baş verdikdə və ya işçilərin gəlirlərinə v ə ya rifahına pis təsir göstərə bilən müəyyən şərait baş verdikdə (xəstəlik, bədbəxt hadisələr, işçinin ştatı ixtisara düşəndə, pensiyaya çıxanda v ə s.), muzdlu işçilərin sosial müavinətlər almaq hüququ il ə təmin olunması üçündür.
-
əgər işə götürənlər üçüncü tərəfi, y əni ixtisaslaşmış sığorta və ya pensiya fondunu c əlb etmədən muzdlu işçilərin sosial hüquqlarının t əmin edilməsi öhdəliyini öz üzərlərinə götürürl ərsə, bu halda icarəyə götürənlər müəyyən normativl ər üzrə sosial sığortaya ehtiyat görməli olduqları kəmiyyətdir. Bu kəmiyyət sosial müavin
ətlərin və pensiyaya əlavələrin ödənilməsi üçün n
əzərdə tutulmuşdur. İcarəyə götürənin sosial sığortaya şərti ayırmaları göstəricisi sosial sığortaya işə götürənlərin faktiki ayırmaları ilə birlikd
ə icarəyə götürənlərin sosial sığortaya ayırmalarını təşkil edir ki, bu da muzdlu işçilərin əmək haqqının tərkibində gəlirlərin ilkin
– tam f əaliyyət qabiliyyətli olub işçilərə əmək müqaviləsi (kontrakt) bağlamaq, ona xitam vermək, yaxud onun şərtlərini dəyişdirmək hüququna malik mülkiyy
ətçi və ya onun təyin etdiyi (müvəkkil etdiyi) mü əssisənin rəhbəri, səlahiyyətli orqanı, habel
ə hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq f əaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxsdir. Əmək münasibətləri sahəsində işəgötürən aşağıdakı hüquqlara malikdir: -
əyyən edilmiş qaydada işçilərlə əmək müqavilələri bağlamaq, onların şərtlərini d əyişdirmək, habelə əmək müqavilələrini ləğv etm ək;
-
işçilərdən əmək müqaviləsi ilə müəyyən edilmiş şərtlərin, öhdəliklərin vaxtında və keyfiyy
ətlə yerinə yetirilməsini tələb etmək; -
işgüzar keyfiyyətinə, əməyinin nəticələrinə, peşəkarlıq səviyyəsinə uyğun olaraq, işçini müvafiq v əzifələrə (peşələrə) irəli çəkmək; -
əmək müqaviləsinin şərtlərini, mü əssisədaxili intizam qaydalarını pozduqda, 338
qanunvericilikl ə müəyyən olunmuş qaydada onları intizam məsuliyyətinə cəlb etmək; -
işçilərin ona və ya mülkiyyətçiyə vurduğu maddi ziyanın ödənilməsi üçün qanunvericiliyə müvafiq t ədbirlər görmək; -
t əşkilatı ilə kollektiv müqavilə bağlamaq və bu müqavil ə üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə n əzarət etmək; -
qaydada v ə müddətə sınaq müddətini müəyyən etm ək.
İşəgötürənin əsas vəzifələri əmək müqaviləsinin şərtlərinə və onlarda nəzərdə tutulmuş öhdəliklərə əməl etmək, müvafiq normativ hüquqi aktların t ələblərini yerinə yetirm ək, kollektiv müqavil ələrin, sazişlərin şərtlərinə, onlarda n əzərdə tutulmuş öhdəliklərə əməl etmək, fərdi, kollektiv əmək mübahisələri üzrə məhkəmə q ərardadını (qətnamələrini) yerinə yetirmək, işçilərin ərizə və şikayətlərinə qanunvericiliklə n əzərdə tutulmuş müddətdə və qaydada baxmaq v ə s. ibarətdir. İşçilərin hüquqlarını pozan, əmək müqaviləsi üzrə öz öhd
əliklərini yerinə yetirməyən işəgötürən qanunvericilikl ə müəyyən olunmuş qaydada m əsuliyyətə cəlb edilir. İŞGÜZAR FƏALİYYƏT İNDEKSİ - əsas
bazar xarakteristikalarının dinamiki göstəricilər kompleksidir: investisiya indeksi, qiym ət, satış, g əlir, səhmlərin birja indeksi, sifariş və satış indeksi v ə s. Bəzən bazarın konyunkturasının xarakteristikası qismində nəzərdən keçirilən inteqral, çoxşaxəli göstəricilər hesablanır.
bazarın vəziyyətinin qiym ətləndirilməsidir; investisiyanın həcmi ilə, razılaşmaların sayı və miqdarı, sifarişlər portfelinin v əziyyəti, bazarın əsas parametrlərinin dinamikası ilə xarakterizə olunur. Bazar münasib ətlərinin formalaşması zəminində sahibkarlar mövcud reallıqda öz resurslarını qiym
ətləndirir, bazarda baş verən proseslərə adekvat olaraq öz işlərini qurur, özlərinin gələcək perspektivl ərini qiymətləndirirlər. Qısamüddətli bel ə planlaşdırmalar ölkənin cari və növbəti dövrl ər üçün iqtisadi vəziyyətinə ciddi təsir edir. Statistikada sahibkarlıq mühitinin formalaşdırılması, iqtisadi fəallığın yüksəldilməsi istiqam ətində zəruri qərarların qəbul edilməsi üçün uçot t əşkil olunur və işgüzar mühitin önc ədən qiymətləndirilməsi üçün qabaqlayıcı m əlumatlar hazırlanır. Bu proseslər çərçivəsində istehsalın həcminə görə işçilərin sayının yet
ərliliyi; müəssisənin məhsuluna daxili və xarici bazarda t ələbat, ümumi və innovasiya xarakterli m əhsul istehsalı, qalığı və xammal, material ehtiyatları; müəssisənin istehsal gücündən istifad
ə səviyyəsi; növbəti dövrlər üçün mü əssisənin istehsal gücünün qiymətləndirilməsi; qiym ətlərin, o cümlədən xammal və materialın, satılmış məhsulun qiymətlərinin dəyişməsi; mü əssisənin maliyyə göstəriciləri, o cümlədən m ənfəəti (zərəri), maliyyə resursları ilə təminatı; mü əssisənin ümumi iqtisadi vəziyyəti; mü əssisənin istehsal fəaliyyətini məhdudlaşdıran amill ər və yeni iş yerləri və s. haqqında m əlumatlar toplanır. (“İşgüzar fəaliyyət indeksi”n ə bax).
t əqdimetmə m ərasimlərində, konfranslarda, sərgilərdə, yarmarkalarda, birjalarda iştirak etmək, biznes q ərarlarının qəbulu, işçi heyəti ilə təlimlər aparılması, işgüzar əlaqələrin yaradılması m əqsədilə nümayəndə heyəti ilə həyata keçirilən turist s əfərləri nəzərdə tutulur. Bu, eyni zamanda kollektiv üzvl əri
arasında qeyri-formal münasib ətlərin yaradılmasına təşəbbüs göstərmək v ə iştirakçıların əhval-ruhiyyəsinin qaldırılması üsuludur.
m əlumat-hesablama sistemində giriş və çıxış m əlumatlarının cəmi kimi müəyyən edilir. Qiym ətləndirmə hər bir iş üzrə aparılır və sonra bütün işlər üzrə işlənən məlumatların həcminin ümumi qiym əti alınır. İş dedikdə, statistik işlər proqramına uyğun olaraq yerinə yetirilən, başa çatmış texnoloji dövrə (statistik məlumatların toplanması, işlənməsi və buraxılması) malik olan əməliyyatlar kompleksi başa düşülür. H ər bir statistik iş üzrə işlənən məlumatların h əcmi aşağıdakı düsturla müəyyənləşdirilir:
V
=V giriş
+V çıxış1
+V çıxış2
Burada V ümumi – h
ər bir statistik iş üzrə işlənən m əlumatların ümumi həcmini, V giriş
- statistik işlər proqramına uyğun olaraq, hər bir statistik iş üzrə giriş məlumatlarının həcmini, V çıxış1 - statistik işlər proqramına uyğun olaraq, statistika orqanlarına təqdim olunan hər bir statistik iş üzrə çıxış məlumatlarının həcmini, V çıxış2
- statistik işlər proqramına uyğun olaraq, yerli hakimiyy ət orqanlarına təqdim olunan çıxış m əlumatlarının həcmini göstərir. Giriş məlumatlarının həcmi - statistik işlər proqramına uyğun olaraq, statistika şöbələri və idar ələri, nazirliklər, komitələr, baş idarələr t ərəfindən statistika orqanlarına təqdim olunan hesabat s ənədlərinin sütun xanalarının cəmi kimi 339
v ə normativ-sorğu məlumatlarının göstəricilərinin c əmi ilə tapılır. Çıxış məlumatlarının həcmi dedikdə, statistik işlər proqramına uyğun olaraq, yuxarı səviyyədə t əqdim olunan məlumatlar başa düşülür. Çıxış m əlumatlarının həcmi yuxarı səviyyəyə ötürmək üçün formalaşdırılan sənədlərdəki göstəricilərin c əmi üzrə birbaşa hesabla müəyyən edilir. Bununla yanaşı, ötürülən sənədin başlığı və kodları çıxış məlumatlarına daxil edilmir. Formalaşdırılan sənəddəki sıfır göstəricilər isə n əzərə alınır. İŞLƏNMƏMİŞ VAXTA GÖRƏ ÖDƏMƏ- LƏR - illik, əlavə və tədris məzuniyyətlərinin; yeniyetm ələrin güzəştli saatlarının; donorların qan verm ə günlərinin; işçilərin günahı olmadan boşdayanmaların; məcburiyyət üzündən proqullar ın, müdiriyyətin təşəbbüsü ilə məcburi m əzuniyyətlərin və s. ödənilməsini göstərir. İŞLƏNMİŞ TORPAQLAR – faydalı qazıntı yataqlarının işlənməsi, layların formalaşdırılması, geoloji-k əşfiyyat, tikinti və torpaq örtüyünün pozulması ilə bağlı digər işlər başa çatdırılmış (tam v ə ya qismən), korlanmış torpaq sahələridir. İşlənmiş torpaqlar yenidən kultivasiya (bərpa edilm
ə) təyinatı və ya digər məqsədlər üzrə g ələcək istifadəyə aiddir. Statistikada işlənmiş torpaqların uçotu tamamilə korlanmış torpaqların uçotuna oxşar həyata keçirilir. İŞLƏNMİŞ VAXTA GÖRƏ ÖDƏMƏLƏR - əmək haqqının bir hissəsidir. İşlənmiş vaxta görə tarif d
ərəcələri, maaş, tərtib edilmiş tariflər üzrə hesablanmış əmək haqqı; ödənilmə mənbəyindən asılı olmayaraq, müntəzəm və yaxud dövri xarakter daşıyan mükafatlar və haqlar; h əvəsləndirmə ödəmələri və əlavələri; iş rejimi və əmək şəraiti ilə əlaqədar kompensasiya ödəmələri; müv
əqqəti əvəzetmələr zamanı maaş fərqinin öd ənilməsi və s. daxil edilir. İŞLƏYƏNLƏRİN ÜMUMİ SAYINDAN QEYRİ-FORMAL SEKTORDA MƏŞ- ĞULLARIN SAYI (Minilliyin b əyan- nam əsində əks olunmuş inkişaf göstəricilərin- d ən) - qeyri-formal sektorda məşğul olanların sayına müəyyən dövr ərzində onların məşğulluq sah əsindəki vəziyyətindən (işverənin, fərdi m əşğul işçinin, ailə müəssisəsində işləyənin, muzdla işləyən və yaxud istehsal kooperativinin üzvünün), h əmçinin bu işin onlar üçün əsas və ya əlavə iş olmasından asılı olmayaraq, minimum bir qeyri-formal sektor mü əssisəsində çalışan bütün adamlar daxildir. Qeyri-formal sektor mü əssisələri aşağıdakı meyarlarla mü əyyən edilir: onlar, MHS 1993-də q əbul olunmuş tərifə uyğun olaraq, özündə ev t əsərrüfatlarının qeyri-korporativ müəssisələrini ehtiva etdirir (kvazikorporasiyalar istisna olmaqla); onlar t ərəfindən istehsal olunan əmtəə v ə xidmətlərin heç olmazsa müəyyən bir hiss əsinin satış və ya barter mübadiləsi üçün təyin edilmişdir; onlar kənd təsərrüfatı fəaliyyətində iştirak etmirlər (o cümlədən kənd təsərrüfatı mü əssisələrinin ikinci dərəcəli qeyri-kənd t əsərrüfatı fəaliyyətində); bundan əlavə, onların ölçül əri (muzdlu işçilərin sayı üzrə) milli şərtlərdən asılı olaraq, müəyyənləşdirilmiş maksimumu aşmır və onlar milli qanunvericilik aktlarının (kommersiya fəaliyyətinə aid olan aktlar, vergi qanunvericiliyi, yaxud bu v ə ya digər analoji aktları nizamlayan sosial təminat və h əmkarlar qruplarına dair qanunvericilik, qanunvericilik orqanları tərəfindən qəbul edilmiş dig
ər qanun və ya qanunaltı aktlar) xüsusi madd
ələrinə uyğun olaraq qeydiyyatdan keçmir v ə onlardan heç biri muzdlu işçiləri qeydiyyatdan keçirmir. İŞSİZLƏR – əmək qabiliyyətli şəxslər üçün mü əyyən olunmuş əmək qabiliyyətli yaşda: a) işi (pul v ə ya gəlir gətirən məşğuliyyəti) olmayan, b) iş axtarmaqla məşğul olan, yəni dövlət və ya kommersiya m əşğulluq xidmətinə müraciət edən, m ətbuatda elanlardan istifadə edən, birbaşa mü əssisənin müdiriyyətinə və ya işəgötürənə müraci ət edən, şəxsi əlaqələrdən istifadə edən və ya şəxsi işini təşkil etmək üçün təşəbbüs göstərən, c) mü
əyyən vaxt ərzində işə başlamağa hazır olan şəxslərdir. M əktəblilər, tələbələr, pensiyaçılar və əlillər o zaman işsizlərə aid edilirlər ki, onlar iş axtarmaqla m əşğul olmuşlar və işə başlamağa hazır olmuşlar. Əmək Statistiklərinin Beynəlxalq Konfransı t ərəfindən qəbul olunmuş prinsiplər bu tərif üçün əsas kimi götürülmüşdür. İşsizlərin sayına, cinsin
ə, yaşına, təhsil səviyyəsinə, yaşayış yerinə, ixtisasına, iş axtarmaq davamiyyətinə (işsizlik davamiyy ətinə bax) və s. görə məlumatlar əhalinin iqtisadi fəallığına dair müayinələrin m əlumatlarına əsaslanır (“İşçi qüvvəsinin müayin əsi”nə bax). İşsizlərin tərkibindən dövlət m əşğulluq xidməti orqanlarında rəsmi qeydiyyata alınmış işsizlər ayrılır.
– işsizlərin ümumi sayında dövlət məşğulluq xidməti orqanlarında rəsmi qeydiyyatdan keçmiş işsizlərin xüsusi ç
əkisidir. Azərbaycanın regionları üzrə bu əmsalın əhəmiyyəti geniş diapazona malikdir. H əm kəmiyyət, həm də istiqamətlər üzrə, yəni 340
h əm artma, həm də azalmağa doğru dəyişir. İşsizlərin qeydiyyat əmsalının hesablanması üçün ümumi işsizlərin sayı və dövlət məşğulluq xidməti orqanlarında rəsmi qeydiyyatdan keçmiş işsizlərin sayı vahid metodoloji əsasa gətirilir, yəni işsizlərin ümumi sayından, qanunvericiliklə işsiz hesab edilm əyən işsizlər çıxılır. Sonunculara t əqaüdçülər (pensiyaçılar) və əyani təhsil alan t ələbələr daxildir.
əal əhalinin tərkib hiss əsindən biridir. İqtisadi fəal əhalinin bir hiss əsinin özünə iş (gəlirli məşğuliyyət) tapa bilm əməsini göstərən sosial-iqtisadi hadisədir ( “İşsizlər”ə bax). İşsizlik statistikası statistika orqanla rının məşğulluq üzrə müntəzəm apardığı müayin ələrə və işsizlərin qeydiyyatı ilə məşğul olan dövl ət xidməti orqanlarının məlumatlarına əsaslanır. Təhlil məqsədləri üçün işsizlik yaranma s əbəblərinə görə bəzən aşağıdakı formalarda t əsnifləşdirilir: friksiyo n işsizlik - işçilərin könüllü surətdə bir işdən digər işə keçməsi ilə bağlıdır; struktur işsizlik – işsizlərin və vakansiyaların demoqrafik, peşəkar-ixtisas və coğrafi
uyğunsuzluğu səbəbindən, müəssisənin boş iş yerl
əri olsa da, onları komplektləşdirə bilm
əməsidir; dövri işsizlik – iqtisadi dövriyyənin azalması s əbəbindən məşğul əhalinin bir hissəsi ixtisara düşür və uyğun olaraq, işsizlik artır; klassik işsizlik – qalan işçilərin maaşının artırılması məqsədilə işçilərin bir hissəsinin işdən azad edilm əsindən yaranır; texnoloji işsizlik – avtomatlaşdırma və yeni texnologiyaların tətbiqi ilə əlaqədar istehsalatda m əşğul olanların ixtisara düşməsidir; mövsümi işsizlik – yalnız müəyyən dövrdə (m əsələn, kənd təsərrüfatı işlərinin qızğın çağında) işə malik olan, ilin qalan dövründə isə m əşğuliyyəti olmayanlara aiddir. İşsizlərin işsizliyin bu və ya digər növünə aid edilm
əsi haqqında məlumatları yalnız xüsusi şərti hesablamaların köməyi ilə almaq olar.
baxılan dövrdə, işsizlərin sayının iqtisadi fəal əhalinin sayına faizl
ə nisbətidir. İşsizlik səviyyəsi əhalinin müxt
əlif yaş qrupları, kişilər və qadınlar, müxtəlif t əhsil səviyyəli şəxslər və s. üzrə hesablana bilər. İŞSİZLİYƏ GÖRƏ MÜAVİNƏT - r əsmi
sur ətdə işsiz hesab edilən, vətəndaşların hüquqi c əhətdən malik olduğu, dövlət tərəfindən zəmanət veril ən maddi (pul) yardımıdır. İşsizliyə görə müavin ətin miqdarı və ödəniş müddəti qanunla mü əyyən edilir. Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|