Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- (Minilliyin b əyanna- m əsində əks olunmuş inkişaf göstəricilərindən)
- İFADƏSİNDƏ VƏ SİLAH İSTİSNA OLMAQLA) HİSSƏSİ (Minilliyin b əyanna- m
- QİDALANMAYA, TƏHLÜKƏSİZ SUYA VƏ SANİTAR-TEXNİKİ VASİTƏLƏRƏ MALİK OLMAYA) AYRILAN MƏC- MUNUN PAYI
- Qeyri-innovasiya m əhsulu
|
göst əricilərindən) - İƏİT/İYK tərəfindən tərtib olunmuş, yardım alanların siyahısına daxil edilmiş, inkişaf etməkdə olan ölkə və ərazilərə t əqdim olunan subsidiya və borcları birləşdirir ki, bu da əsas etibarilə iqtisadi inkişafa yardım və güz əştli maliyyə şərtləri ilə (borcu təqdim etdikdə, onun qaytarılmayan hissəsi 25%-dən az olmamalıdır) rifaha nail olunması məqsədilə rəsmi sektor t ərəfindən ayrılır. Həmçinin texniki əməkdaşlıq da bura daxildir. Belə yardımlara h ərbi məqsədlər üçün ayrılmış subsidiyalar, borc v ə kreditlər daxil edilmir. İnkişaf etməkdə olan ölk ələrdən daha inkişaf etmiş ölkələrə, həmçinin İYK-da müəyyən edildiyi kimi, keçid iqtisadiyyatlı ölkələrə edilən yardımlar da bu kateqoriyaya daxil edilmir.
ətləri ilə özündə debitorlar hesab edil ən ölkə iqtisadiyyatının rezident vahidl ərini, həm də iqtisadiyyatın sektorlarının ümumi ilkin g əlirlərinin məbləğini əks etdirir. Bazar qiym ətləri ilə hesablanmış ÜMG əvvəllər (1993-cü il ədək) milli hesablar sistemində Ümumi milli m əhsul (ÜMM) kimi qeyd edilmişdir. ÜDM- d ən fərqli olaraq, ÜMG anlayışı əlavə dəyərə deyil, g əlirə (ilkin gəlirə) aid edilir. Ok eana çıxışı olmayan ölkələr sırasına aşağıdakılar aid
edilir (regionlar üzrə bölünm
əklə): Afrikada – Botsvana, Burkina-Faso, Burundi, Zambiya, Zimbabve, Lesoto, Malavi, Mali, Niger, Ruanda, Svazilend, Uqanda, M ərkəzi
Afrika Respublikası, Çad və Efiopiya; Asiya və Sakit Okean rayonunda – Az ərbaycan, Əfqanıstan, Butan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Laos Xalq Demokrat ik Respublikası, Monqolustan, Nepal, Tacikistan, Türkm ənistan və Özbəkistan; Avropada – keçmiş Yuqoslaviya Respublikası olan Makedoniya v ə Moldova Respublikası (t əxminən 2003-cü ildən); Latın Amerikası və Karib hövz əsində - Boliviya və Paraqvay. İNKİŞAF ETMİŞ ÖLKƏLƏR TƏRƏ- FİNDƏN İNKİŞAF ETMƏKDƏ OLAN ÖLKƏLƏRDƏN GƏTİRİLƏN KƏND TƏ- SƏRRÜFATI MƏHSULLARINA, PAR- ÇALARA VƏ HAZIR PALTARLARA QOYULMUŞ GÖMRÜK RÜSUMLARI- NIN ORTA TARİFİ (Minilliyin b əyanna- m əsində əks olunmuş inkişaf göstəricilərindən) - ikit ərəfli əsasda həyata keçirilən, inkişaf etm əkdə olan ölkələrdən inkişaf etmiş ölkələrə idxala gör ə tətbiq edilən bütün advalor rüsumlarının (daha doğrusu, idxalın dəyəri əsasında müəyyənləşdirilən gömrük rüsumlarının tarifinin) riyazi orta h əddidir. Kənd təsərrüfatı m əhsullarının tərkibinə ağac bitkiləri daxil edilm
əklə (oduncaq və balıq məhsulları istisna olmaqla) bitki v ə heyvan mənşəli məhsullar daxil edilir.
Hazır paltarlara və parçalara təbii (natural) v ə süni (sintetik) liflər, həmçinin onlardan hazırlanmış parça və hazır paltarlar aiddir. Razılaşdırılmış sistemdə özünün altırəqəmli kodu olan ikit ərəfli ticarətdə hər bir əmtəə növü üzrə gömrük rüsumlarının orta tarifl ərinin
hesablanmasında onlara eyni çəki verilir. Sonra h ər bir inkişaf etmiş ölkə üzrə nəticələr idxalın standart sxemi üzr ə birləşdirilir ki, bundan da bütün idxalçılar üçün istifadə olunur. Çəkili qiym
ətlərin müəyyənləşdirilməsi sistemi – ən az inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdən bütün inkişaf etmiş ölkələrin bazarlarına daxil olan idxal əmtəələrinin orta strukturudur. Bu zaman gömrük rüsumu tarifi qismind ə həm belə rejimin
ən çox yayılmasına əlverişli şərait yaradılan ölkələr (əsasən preferensial), həm də bel ə rejim yayılmamış ölkələr üçün tariflər də daxil olmaqla, mövcud advalor rüsumunun tarifl
ərindən istifadə edilir. Nə qədər ki, advalor rüsumundan başqa digər rüsum növlərini dəyər ekvivalentind ə hesablamaq mümkün deyil, hesablamalardan qeyri-advalor tarifl ərlə olan gömrük tarifl ərinin bütün mövqeləri çıxarılır. Bu, xüsusil ə razılaşdırılmış sistemdə nəzərdə tutulmuş altırəqəmli indeksli məhsullar kateqoriyasının t əxminən 25%-nin minimum birində dəyərsiz tarif mövqeyin ə malik olan kənd təsərrüfatı m əhsullarına aiddir. Buna görə də, bu göstəricinin k ənd təsərrüfatı sahəsinə aid olan hissəsi qeyri- advalor rüsumların uçotunun müvafiq metodu işlənənə qədər məlumatların ilkin dəstindən çıxarılmışdır.
307
İNKİŞAF ETMİŞ ÖLKƏLƏRİN İNKİŞAF E TMƏKDƏ OLAN VƏ ƏN AZ İNKİŞAF ETMİŞ ÖLKƏLƏRDƏN GÖMRÜKSÜZ (RÜSUMSUZ) İDXALININ (DƏYƏR İFADƏSİNDƏ VƏ SİLAH İSTİSNA OLMAQLA) HİSSƏSİ (Minilliyin b əyanna- m əsində əks olunmuş inkişaf göstəricilərindən) - bu v ə ya digər ölkənin iqtisadi ərazisinə daxil olmaqla, o nun maddi resurslarının ehtiyatlarını artırır. Sadəcə olaraq, ölkə vasitəsilə daşınan (tranzit yük) v ə yaxud onun ərazisinə müvəqqəti əsasda (daxili emal üçün nəzərdə tutulanlardan başqa) buraxılan mallar ölkənin maddi ehtiyatlarını artırmır və əmtəələrin beynəlxalq ticar ət statistikasına daxil edilmir. Bir çox hallarda ölk ənin iqtisadi ərazisi onun gömrük ərazisi ilə üst-üst ə düşür və bu ərazidə ölkənin gömrük qanunvericiliyi tam gücü il ə işləyir. Gömrük rüsumu olmadan buraxılan mallar – bu, inkişaf etməkdə olan ölkələrdən gələn (silah istisna olmaqla) v ə gömrük (rüsum) ödənmədən inkişaf etmiş ölkələrə buraxılan idxal mallarıdır. BMT sistemind ə hansı ölkənin inkişaf etmiş, hansı ölk
ənin isə inkişaf etməkdə olan ölkə hesab olunması üçün qəbul olunmuş hər hansı bir meyar yoxdur. Ümumilikd ə, qəbul edilmiş təcrübədə “inkişaf etmiş” regionlar aşağıdakılar hesab edilir: Asiyada – Yaponiya, Şimali Amerikada – Kanada v ə ABŞ, Okeaniyada – Avstraliya və Yeni Zelandiya v ə həmçinin Avropa ölkələri. Beyn əlxalq ticarət statistikasının məlumatlarında Gömrük İttifaqı ilə əhatə olunan Afrikanın cənub ölk
ələri regionları inkişaf etmiş hesab edilir; İsrail inkişaf etmiş ölkə sayılır, lakin keçmiş Yuqoslaviyanın əvəzində meydana gələn ölkələr inkişaf etməkdə olan ölkələr hesab edildiyi halda, Avropanın şərq hissəsinin ölkələri və keçmiş Sovet İttifaqının tərkibinə daxil olan Avropa ölk ələri nə inkişaf etmiş, nə də inkişaf etməkdə olan ölk ələrin siyahısına daxil edilmir. Baş Assambleya İqtisadi və Sosial Şuranın rəyinə əsaslanaraq, inkişaf sahəsində siyasət üzrə Komit ənin tövsiyəsi üzrə müvafiq ölkənin ən az inkişaf edən ölkələrin siyahısına daxil edilməsinə dair q
ərarlar qəbul edir. 2003-cü ilin yanvar ayına olan v
əziyyətə görə, cari siyahıya aşağıdakı ölk
ələr (regionlar üzrə bölünməklə) daxildir: Afrikada – Anqola, Benin, Burkina-Faso, Burundi, Qambiya, Qvineya, Qvineya-Bisau, Konqo Demokratik Respublikası, Cibuti, Zambiya, Kabo- Verde, Komor adaları, Lesoto, Liberiya, Mavritaniya, Madaqaskar, Malavi, Mali, Mozambik, Niger, Tanzaniya Birl əşmiş Respublikası, Ruanda, San-Tome və Prinsipi, Seneqal, Somali, Sudan, Serra-Leone, Toqo, Uqanda, M ərkəzi Afrika Respublikası, Çad, Ekvator Qvineyası, Eriteriya və Efiopiya; Asiya və Sakit okean rayonunda – Əfqanıstan, Banqladeş, Butan, Vanuatu, Y əmən, Kamboca, Kiribati, Laos Xalq Demokratik Respublikası, Maldiv adaları, Myanma, Nepal, Samoa, Solomon adaları, Timor- Leşti və Tuvalu; Latın Amerikası və Karib dənizi
Öz ixracatının dəyərini müəyyənləşdirmək üçün ölk ələr yalnız əmtəələrin ixracatçı-ölkələrin s ərhədinə qədər daşınması üzrə əmtəə və xidm ətlərin razılaşdırılmış dəyəri, yaxud da əmtəənin sığortası və fraxtını (SİF) (bura malların ixracatçı ölkə tərəfindən idxalçı ölkənin s ərhədlərinə qədər daşınması üzrə xidmətlərin d əyəri də əlavə edilir) əhatə edən qiymətlər nəzərə alınmaqla, franko-bort (FOB) qiymətlərindən istifad
ə edə bilərlər. Statistik məqsədlər üçün idxal olunan malları SİF qiymətləri üzrə qiym ətləndirmək tövsiyə olunur. Rüsumsuz əsasda buraxılan malların hesablanmasına g əldikdə isə, elan edilmiş dəyərin hissəsi kimi göst ərilməyən xüsusi rüsumları nəzərə almaq və ya almamaq olar.
İƏİT/İYK tərəfindən tərtib olunmuş yardım alanların siyahısına daxil edilmiş, inkişaf etməkdə olan ölk
ə və ərazilərə təqdim olunan subsidiya və borcları birləşdirir ki, bu da əsas etibarilə iqtisadi inkişafa yardım və güzəştli maliyyə şərtləri ilə (borc t
əqdim etdikdə, onun qaytarılmayan hissəsi 25%-d
ən az olmamalıdır) rifaha nail olunması m əqsədilə rəsmi sektor tərəfindən ayrılır. H əmçinin texniki əməkdaşlıq da bura daxildir. Bel ə yardımlara hərbi məqsədlər üçün ayrılmış subsidiyalar, borc v ə kreditlər daxil edilmir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdən daha inkişaf etmiş ölkələrə, həmçinin İYK-da müəyyən edildiyi kimi, keçid iqtisadiyyatlı ölkələrə edilən yardımlar da bu kateqoriyaya daxil edilmir. İkitərəfli əsasda inkişaf məqsədi ilə ayrılmış rəsmi yardım bir ölkənin digərinə göstərdiyi yardımdır. Baza t
əhsili özündə ibtidai təhsili, gənclərə və yaşlılara əsas həyati vərdişlərin öyrədilməsini, h əmçinin uşaqlığın kiçik yaşlarında verilən təhsili əks etdirir. İlkin tibbi-sanitar xidmət - əsas tibbi- 308
sanitar xidm ətlərini, səhiyyənin infrastrukturunu v ə əsas qida məhsullarını, yoluxucu xəstəliklərlə mübariz əni, tibbi maarifləndirməni və tibbi personalın ixtisaslarının artırılmasını özündə birl
əşdirir. İNNOVASİYA – (I) - bazarda t ətbiq edilmiş yeni v ə ya təkmilləşdirilmiş məhsul; praktiki f əaliyyətdə istifadə olunan yeni və ya t əkmilləşdirilmiş texnoloji proses;
sosial xidm
ətlərə yeni yanaşma şəklində həyata keçirilmiş innovasiya fəaliyyətinin son nəticəsidir. Bu ifad ə müxtəlif kontekstdə müxtəlif məna kəsb ed ə bilər, onların seçimi ölçmənin və ya təhlilin konkret m əqsədindən asılıdır. İqtisadi nəzəriyyə innovasiyanın 5 növünü fərqləndirir: yeni m əhsulun tətbiq edilməsi; istehsalın yeni metodunun t ətbiq edilməsi; yeni bazarın yaradılması; xammal və ya yarımfabrikatların t ədarükünün yeni mənbəyinin mənimsənilməsi (istifad ə edilməsi); idarəetmənin strukturunun yenid ən təşkili. Hazırda fəaliyyətdə olan Oslo əsasnaməsi (“Elm v ə innovasiya statistikası üzrə beynəlxalq standartlar”a bax) əsasında müəyyən olunmuş, innovasiya haqqında məlumatların toplanmasının beyn
əlxalq norması və yalnız texnoloji innovasiyaya uyğun olaraq işlənmişdir. Onlar yeni m əhsul və prosesləri, həmçinin məhsul və prosesl ərin əhəmiyyətli texnoloji dəyişikliklərini əhatə edir. İnnovasiya bazarda və yaxud istehsal prosesind ə tətbiq edildikdə, həyata keçirilmiş hesab
edilir. Uyğun
olaraq, texnoloji innovasiyanın iki növü fərqləndirilir: məhsul və proses. M əhsul innovasiyası yeni və ya t əkmilləşdirilmiş məhsulların tətbiq edilməsini əhatə edir. Əgər funksional xarakteristikası, xüsusiyy
ətləri, konstruktiv və ya istifadə olunmuş materialları və komponentləri əhəmiyyətli d ərəcədə əvvəl buraxılmış məhsullardan fərqlənən m əhsula aiddirsə, bu zaman yeni məhsulun tətbiqi radikal m əhsul innovasiyası kimi
mü əyyənləşdirilir. Belə innovasiyalar prinsipial olaraq yeni texnologiyalara v ə ya mövcud texnologiyanın yeni
tətbiq edilməyə uyğunlaşdırılmasına əsaslana bilər. M əhsulun təkmilləşdirilməsi (Oslo əsasnaməsinin terminologiyası üzrə - inkremental məhsul innovasiyası) daha səmərəli komponent və materialların dəyişməsi, bir və ya bir sıra altsistem texnologiyasının (çətin məhsul halında) müəyyən q ədər dəyişməsi hesabına artıq mövcud olan m əhsulun keyfiyyət və dəyər xarakteristikasının n əzərəçarpacaq dərəcədə yaxşılaşmasına təsir göst ərir.
Proses innovasiyası – bu, yeni və ya n əzərəçarpacaq dərəcədə təkmilləşdirilmiş istehsal metodlarının mənimsənilməsi; avadanlıqların və ya istehsalın təşkilinin dəyişməsidir. Belə innovasiyalar əsasən mövcud olan avadanlıqlardan istifadə etməklə və yaxud metodları istehsala tətbiq etməklə və ya mövcud olan m əhsulların istehsalının səmərəliliyinin n əzərəçarpacaq dərəcədə artırılması mümkün olmayan yeni v ə təkmilləşdirilmiş məhsulların yaradılmasına yönəldilməsidir. İstehsalın, informasiya texnologiyalarının, kommunal v ə sosial xidmətlərin təşkili və idarə edilm əsi sahəsində yenilikl ərə
texnoloji innovasiyanın tərkibində baxılmır. (II) – texnoloji yeni m əhsul və proseslərin, h əmçinin texniki cəhətdən təkmilləşdirilmiş m əhsul və proseslərin tətbiqini nəzərdə tutur. Texniki c əhətdən təkmilləşdirilmiş məhsul və prosesl ər öz tətbiqini o zaman tapmış sayılır ki, onlar (t əkmilləşdirilmiş məhsullar) bazara buraxılmış olsunlar və ya istehsal prosesində onlardan (t əkmilləşdirilmiş proseslərdən) istifadə etm
əyə başlasınlar. İnnovasiyalar bir sıra elmi, texnoloji, t əşkilati, maliyyə və kommersiya növlü f əaliyyətlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. M əhsul və proseslərin texniki cəhətdən t əkmilləşdirilməsini həyata keçirən şirkətlər o şirkətlər sayılır ki, onlar hesabat dövründə texnoloji yeni v ə ya əhəmiyyətli dərəcədə t əkmilləşdirilmiş məhsul və prosesləri tətbiq etmiş olsunlar. İNNOVASİYA FƏALİYYƏTİ – bazarda t ətbiq edilmiş yeni və ya təkmilləşdirilmiş m əhsula; praktiki fəaliyyətdə istifadə olunan yeni v ə ya təkmilləşdirilmiş texnoloji prosesə; sosial xidm ətlərə yeni yanaşmaya ideyaların (adətən, elmi t ədqiqatların və işlənmiş digər elmi-texniki nailiyy
ətlərin nəticələrinin) transformasiyası ilə əlaqədar olan fəaliyyət növüdür. İnnovasiya f əaliyyəti yekunda innovasiyaya səbəb olan elmi, texnoloji, t əşkilati, maliyyə və kommersiya t ədbirlərinin tam kompleksini nəzərdə tutur. Ad ətən, innovasiya fəaliyyəti 6 əsas növə bölünür: a) istehsalın təşkilati hazırlığı və təşkili; b) yeni texnologiya v ə avadanlıqların tətbiqi üçün m əhsulun və texnoloji prosesl ərin
modifikasiyasını, işçi
heyətin yenidən hazırlanmasını özündə birləşdirən istehsalın və istehsalqabağı işləmələrin işə salınması; c) yeni m əhsulların marketinqi; ç) patent, lisenziya formasında kənardan yeniləşdirilmiş texnologiyanın alınması, nou-haunun, ticarət markasının, konstruksiyaların, modellərin və texnoloji t ərkibli xidmətlərin açılışı; d) məhsul və proses innovasiyalarının tətbiqi ilə əlaqədar olan maddil
əşdirilmiş texnologiyaların - maşın və avadanlıqların alınması; e) yeni məhsulların və 309
prosesl ərin
istehsalı və
marketinqinin konsepsiyasının yaradılması, işlənməsi üçün z əruri olan istehsalın layihələşdirilməsi. Beyn əlxalq statistika təcrübəsində qəbul edilmiş innovasiya f əaliyyətinin statistik öyrənilməsi metodologiyasının əsas vəziyyəti Oslo əsasnaməsində (“Elm və innovasiya statistikası
edilmişdir. İNNOVASİYA FƏALİYYƏTİNİN NƏTİ- CƏ GÖSTƏRİCİLƏRİ – yeni v ə ya
t əkmilləşdirilmiş məhsulların və texnoloji prosesl ərin tətbiqinin nəticələrini əks etdirən göst əricilər dəstidir. Adətən, statistika onların t ərkibində iki qrup göstəricilərə baxır. Birinci qrup - yeni (yeni t ətbiq olunmuş) m əhsulların; təkmilləşdirilmiş məhsulların; digər innovasiya m əhsullarının ümumi həcmində (o cüml ədən ixrac) innovasiya məhsullarının xüsusi ç əkisi göstəricilərini əhatə edir. Əlavə göstərici kimi, innovasiya statistikası üzrə Oslo materialları (d ərsliyi), kütləvi istehsalın mənimsənilməsi və bazara daxil olma m ərhələsində olan məhsulların satışının payını da nəzərə almağı tövsiyə edir. Qeyd olunan göst əricilərin hesablanması zamanı keç
ən 3 il ərzində tətbiq olunan innovasiyalar n əzərə alınır. İkinci qrup - innovasiya məhsullarının satışından əldə olunan mənfəətin məbləği və mənfəətin ümumi m əbləğində onun payı; xarici və daxili bazarlarda innovasiya m əhsullarının satışının h əcmi və onların satışın ümumi həcmindəki payı; yeni satış bazarlarına çıxış; satışın ənənəvi bazarlarda payı ilə
mü əyyənləşdirilən, innovasiyaların müəssisələrin fəaliyyət n əticələrinə təsirini əks etdirən göstəriciləri əhatə edir. Buraya, h əmçinin, innovasiyaların tətbiqi n əticəsində istehsal xərclərinin (əmək haqqına, materiallara, enerjiy ə və s. məsrəflərin) azaldılmasını, fondveriminin yüksəldilməsini və s.
əks etdirən göstəricilər də daxil edilir. İNNOVASİYA MƏHSULU – müxt
əlif s əviyyədə texnoloji dəyişikliklərə məruz qalmış m əhsuldur. Onun tərkibi texnoloji innovasiyanın (“
bax) növl ərinə uyğun
mü əyyənləşdirilir. İnnovasiya məhsulları yeni (yeni t ətbiq edilmiş) və ya təkmilləşdirilməyə m əruz qalmış, həmçinin yeni və əhəmiyyətli d ərəcədə təkmilləşdirilmiş metodlara əsaslanan istehsalı (digər innovasiya məhsulu) əhatə edir. Buradan bel ə nəticəyə gəlmək olur ki, yeni (yeni
is ə inkremental məhsul innovasiya anlayışına uyğun gəlir. Qeyri-innovasiya m əhsulu proses innovasiyasının t ətbiqinin nəticəsi hesab edilir. Bir qayda olaraq, bu, mü əssisədə artıq istehsal olunan məhsullara aid edilir. Bundan əlavə, verilmiş kateqoriya istehsalın yeni və təkmilləşdirilmiş, o cümlədən dig
ər ölkələrin və müəssisələrin istehsal t əcrübəsində əvvəllər tətbiq olunmuş və texnoloji mübadil ə yolu ilə (ödənişsiz lisenziya, nou-hau, injinirinq v ə s.) yayılmış metodun tətbiq edilməsi il ə, qabaqcıl təcrübəyə əsaslanan məhsulları özünd ə birl əşdirir. Statistika innovasiya f əaliyyətinin həcmini əlavə dəyərə və aksizlərə vergisiz, mü əssisənin buraxılış qiymətləri ilə yükl ənmiş məhsulun həcminə oxşar qaydada öyr ənir.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|