Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- İQTİSADİ MARAQ MƏRKƏZİ
- İQTİSADİ SİYAHIYAALMA
- Mikroiqtisadi
- İQTİSADİ-STATİSTİK MODEL
- İQTİSADİYYAT
- İQTİSADİYYATA KREDİT QOYULUŞU
- İQTİSADİYYATIN (SAHƏLƏRİN) ÜMU- Mİ MƏNFƏƏTİ – (I)
- İQTİSADİYYATIN BÖLMƏLƏRİ (SEK- TORLARI)
- İQTİSADİYYATIN XALİS MƏNFƏƏTİ
- İQTİSADİYYATIN SAHƏLƏRİ
- İQTİSADİYYATIN SAHƏLƏRİNİN ÜMUMİ MƏHSULU
|
İQTİSADİ MALİYYƏ GÖSTƏRİCİSİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ – keçid i qtisadiyyatında maliyyə münasibətlərindən irəli g ələn və statistik müşahidələrin nəticələrində bilavasit ə əks olunmayan hadisələrin obyektiv xüsusiyy ətlərinin alınmasına yönəldilən statistik işlərin bir hissəsidir. Bu maliyyə hesabları əmək statistikası göstəricilərinin və vergi statistikası üzr ə rəsmi statistika hesabatlarına göstəricilərin əlavə edilməsi yolu ilə ən mühüm maliyyə göst
əricilərinin (məhsul satışından mədaxil, onun istehsalına çəkilən xərclər, mənfəət və s.) formalaşdırılmasını tələb edir. Məsələn, mənfəətin d əqiqləşdirilməyən h əcminin
qiym ətləndirilməsində, iqtisadiyyatın bütün
sah ələrinin müəssisə və təşkilatlarının mənfəətinin ümumi h əcminin müəyyən edilməsi üçün vergi xidm əti orqanları və rəsmi statistika orqanlarında m ənfəətə görə vergi üzrə göstəricilərin müqayisəli t əhlili aparılır. Alınan göstəricilərlə mənfəətə görə vergi tarifl əri hesabları arasındakı fərq qeydə alınmayan mənfəətin həcmi göstəricisinin alınmasına xidmət edir. Oxşar hesablamalar mü əssisələr üzrə işçilərin sayı haqqında statistik hesabatlarda t əqdim olunmayan maliyyə göst əriciləri üzrə məlumatlardan istifadə etməklə d ə aparıla bilər.
– (I) - institusional vahidin uzun müdd ət ərzində (bir qayda olaraq, bir ild ən çox) təsərrüfat fəaliyyəti il ə məşğul olduğu və əməliyyatlar həyata keçirdiyi, daşınmaz əmlaka malik olduğu yerdir. (II) - institusional vahid ölk ə daxilində iqtisadi maraq m ərkəzinə malikdir, əgər o qeyri-müəyyən v ə ya müəyyən vaxtda, ancaq uzun müddətə iqtisadi f əaliyyətlə və irimiqyaslı əməliyyatlarla m əşğuldursa, ya da məşğuliyyətini davam etdirm ək fikrindədirsə və bunun üçün həmin ölk ənin iqtisadi ərazisində müəyyən yerləşdiyi yer (yaşamaq, istehsal və ya digər yerlər) varsa. Əgər ölk
ənin iqtisadi ərazisində qalmaqda davam edirs
ə, bu zaman yerin daimi olması vacib deyildir.
iştirakçıların iqtisadi fəaliyyətinin inkişafı və genişləndirilməsi, həmçinin onların iş f əaliyyətinin nəticələrinin yüksəldilməsi məqsədi il ə yaradılan iqtisadi maraqlara görə birləşmədir. Bu, birliy ə daxil olan şirkətlərin birgə əməliyyat h əyata keçirməsinə imkan verən hüquqi formadır. İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏ
– iqtisadi sisteml
ərə, iqtisadi inkişafa və iqtisadi qanun və qanunauyğunluqlara elmi baxışların məcmusudur. İqtisadi nəzəriyyə, iqtisadi proseslərə daxilən m əxsus bazar inkişafının və digər iqtisadi tiplərin vacib asılılıq səbəblərinin daha ümumi əhəmiyyətli əlaqələrini tədqiq edir. İstehsalın inkişaf və bölüşdürmə üsullarını, əmək n əticələrinin istifadə istiqamətlərini, mülkiyyət münasib ətlərini öyrənir. İqtisadi nəzəriyyə iqtisadi inkişafın qiymətləndirilməsi metodologiyasının statistik əsasında durur. İqtisadi, ictimai-istehsal münasib
ətlərinin nəzəri ifadəsi iqtisadi kateqoriyalardan yaranır (əməyin, əmtəənin, pulun, kapitalın, milli sərvətin və s. ictimai bölüşdürülməsi).
– mövcud olan əmək, maddi-texniki, təbii və digər ehtiyatların müvafiq şəraitdə ümumi daxili məhsulun (ÜDM) mümkün olan maksimum istehsal h əcmini təmin etm ək, iqtisadiyyatın güclənən inkişafı üçün t ələbatların və qənaətlərin maksimum həcmlərini daha tam öd əmək imkanları çoxluğudur. Bu sosial- iqtisadi kateqoriyadan iqtisadiyyatın makro s əviyyəsində istifadə edildiyi kimi, eləcə də iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinin, bölmələrinin, mü əssisə və təşkilatların vəziyyətlərinin və inkişaf imkanlarının qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilir. İqtisadi potensialın saxlanılması və artırılması amilləri ehtiyat həcmlərinin artması – iqtisadi potensialın təmsilçiləri (səmərəlilik amill əri); bütün ehtiyatların keyfiyyətinin yüks əldilməsi; ayrı-ayrı ehtiyat növlərinin öz aralarında balanslaşdırılmasının yüksəldilməsi; onların istifadə səmərəliliyinin yüksəldilməsidir.
– maliyy ə- t
qaydal arı pozanlara tətbiq olunan və onlar üçün mü əyyən arzu olunmayan nəticələrə gətirib çıxaran məcburi təsir vasitələridir. Beləliklə, t əsərrüfat müqaviləsinin şərtlərinin yerinə yetirilm əməsinə görə nəzərdə tutulur: dəbbələmə öd ənişi, cərimələr, ödəniş tələbinin akseptindən imtina etm ək və s. İqtisadi subyektlər kredit intizamını pozduqları halda, banklar tərəfindən h əmçinin müəyyən iqtisadi təsir ölçüləri tətbiq olunur (kredit verm ənin xüsusi rejimə keçirilməsi, veril ən ssudaların vaxtından əvvəl çıxılması, vaxtı 297
keçmiş ödənişlərin çıxılması, kredit vermənin müv
əqqəti dayandırılması və s.).
SİYAHIYAALMA – iqtisadiyyatın inkişafı və strukturu haqqında vacib m əlumatların ilkin mənbəyi, statistik müşahidənin əsas növlərindən biridir. İqtisadi siyahıyaalmanın m əlumatlarından milli hesablar sisteminin balanslarının qurulması üçün də istifadə olunur. İqtisadi siyahıyaalmalar müəyyən dövriliklə keçirilir, m əsələn, ABŞ-da beş ildən bir, mü əssisələrə sorğu vərəqələrini yaymaq yolu ilə. Siyahıyaalmalar iqtisadiyyatın müxtəlif sahələri (s ənaye, ticarət, kənd təsərrüfatı, xidmətlər və s.) üzr ə keçirilir və ona, bütövlükdə sahənin inkişafına aid ümumi suallar olduğu kimi, ayrılıqda müəssisənin inkişafına dair xüsusi suallar da daxil edilir.
– iqtisadiyyatda baş ver ən hadisə və proseslərin kəmiyyətcə xarakteristikasını verən,
əsas nisbətləri, istiqam
ətləri və iqtisadi inkişafın qanunauyğunluğunu aşkara çıxaran göstəricilər sistemi əsasında təmin edən ictimai elm və praktiki statistika sah əsidir. Əmtəə və xidmətlərin istehsal prosesi, onun n əticələri, onların əhalinin h əyat səviyyəsinə təsiri İqtisadi statistikanın diqq ət mərkəzində durur. İqtisadi statistika makroiqtisadi və mikroiqtisadi statistikaya bölünür. Makroiqtisadi statistikanın t ədqiqat obyekti, bütövlüklə iqtisadiyyatdır, onun bütün sah ə, bölmə və regionlarının məcmusudur. Mikroiqtisadi statistikanın tədqiqat obyektləri mü əssisə, müəssisələr qrupu və ya ayrılıqda istehsaldır.
– iqtisadiyyatın bütün prosesl ərinin məcmusunun, həm də onların hər birinin ayrılıqda tədqiqatı metodudur. İqtisadi t əhlil iqtisadi inkişafın əsas istiqamətlərini və qanunauyğunluqlarını, onların qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı təsirini, bu və ya digər nəticələri mü əyyən edən amilləri, əsas uyğunluq və nisb ətləri aydınlaşdırmaq məqsədilə həyata keçirilir. İqtisadi təhlilin alətləri – balans və indeks üsulları; amil təhlili; qruplaşdırma, müqayis ə, nisbi kəmiyyətlərin hesablanması üsulları; müasir riyazi-statistik üsullardır. İqtisadi t əhlilin m əlumat bazası sosial-iqtisadi statistikadır. Ayrı-ayrı firma, müəssisə s əviyyəsində aparılan iqtisadi təhlil, adətən, t əsərrüfat fəaliyyətli təhlil adlanır. İqtisadi təhlil – t ədqiqatın son vacib mərhələsidir və bundan n əticələrin düzgünlüyü və əsaslılığı asılıdır. İQTİSADİ-RİYAZİ MODEL – bir v ə ya bir neç
ə riyazi ifadənin (tənliyin, funksiyanın, qeyri- b ərabərliyin, bərabərliyin) köməyi ilə yazılan, hadis ələrin və proseslərin mühüm qarşılıqlı əlaqələrini, onların inkişaf etmə şəraiti və qanunauyğunluqlarını, məhdudiyyətlərini, t ələblərini və s. əks etdirən iqtisadi hadisə və prosesl ərin modelidir. İqtisadi-riyazi model özünd ə təhlil obyekti haqqında ümumiləşdirilmiş əhəmiyyətli kəmiyyət və keyfiyyət məlumatlarını əks etdirir və eksperiment hesablamalar aparılması üçün əsas sayılır ki, bu da öyrənilən obyektin inkişafının verilmiş şərtləri üçün müxt əlif, çox vaxt isə müşahidə olunmayan xarakteristikasını və parametrlərini əldə etməyə imkan verir.
– parametrl əri statistik metodların (nəzəri-iqtisadi modeld ən fərqli olaraq) köməyi ilə faktiki m əlumatlar əsasında müəyyənləşdirilən (qiym ətləndirilən), bir sıra obyekt, proses və yaxud hadis ələri təsvir edən riyazi münasibətlər sistemidir. İqtisadi-statistika modelinin strukturu v ə konkret növü modelləşdirilən obyektin xüsusiyy əti, tədqiqatçının nəzəri təsəvvürü, t ədqiqatın məqsədi, məlumatların əldə olunması, m əlumatların işlənməsində istifadə edilən metodlar il ə müəyyənləşdirilir. Modelləşdirmənin qurulması prosesi bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan iki m ərhələyə bölünür: modellərin əlaqələrinin ümumi növlərinin və onlara daxil olan d əyişənlərin müəyyənləşdirilməsi və müşahidə məlumatları əsasında parametrlərin qiym
ətlərinin statistik qiymətləndirilməsi. Daha çox istifad ə edilən iqtisadi-statistika modelinə trendl
ər, müvəqqəti sıraların uyğunlaşma modell
əri, reqressiyanın ayrılmış tənlikləri, ekonometrik modell ər aid edilir. İqtisadi-statistik model iqtisadi sistemin planlaşdırılması və t əhlilində, fəaliyyətin xarici və daxili şəraitin d əyişməsinə onların reaksiyasının öyrənilməsində, habel ə gələcək inkişafın proqnozlaşdırılması və müxt əlif ssenarilərin hazırlanmasında geniş tətbiq edilir.
– 1) h əyatı təmin etmək, əməyin istifadəsi ilə insana lazımi səviyyədə rifahın, şəraitin və yaşamaq üçün vasitələrin yaradılması yolu ilə insanların ehtiyaclarını təmin etm
ək üçün təsərrüfatçı insanlar tərəfindən istifad
ə edilən vəsaitlərin, obyektlərin, proseslərin m əcmusudur; 2) t əsərrüfat, onun insanlar tərəfindən aparılması üsulları, malların istehsalı və mübadiləsi prosesind ə insanlar arasında münasibətlər,
298
t əsərrüfat proseslərinin qanunauyğunluğu haqqında elmdir; 3) h ər hansı bir ictimai quruluşun, cəmiyyətin istehsal qüvv ələrinin inkişafına uyğun olan istehsal münasib ətlərinin məcmusudur; 4) h ər hansı bir ölkənin, regionun və s. t əsərrüfatının durumudur. Təsərrüfatın hər hansı bir sah əsinin maliyyə və maddi cəhətdən quruluşu, vəziyyətidir;
əmiyyətin inkişafının müxtəlif pillələrində ictimai istehsal v ə onun paylaşdırılması qanunlarını öyrənən elmdir.
İQTİSADİYYATA KREDİT QOYULUŞU – iqtisadiyyatda bank t ərəfindən verilən ssudadır. İqtisadiyyatın kreditləşdirilməsi həm kredit banklarının xüsusi vəsaitləri hesabına, həm də kredit banklarına Mərkəzi Bankın verdiyi vəsait hesabına həyata keçirilir.
1) muzdlu işçilərin əmək haqqına, istehsala və idxala vergilərin öd ənilməsinə çəkilən xərclər çıxıldıqdan sonra istehsalçılarda qalan əlavə dəyərin bir hissəsidir; 2) MHS-d ə “Gəlirlərin yaranması” hesabının göst
əricisidir. Mülkiyyətdən gəlirlər ödənildikdən ( əldə edildikdən) əvvəl istehsaldan alınmış m ənfəəti (zərəri) ölçür. Qarışıq gəlir də bura daxil edilir.
ənfəət (istehsaldan) - əmək amilinin x ərcləri ödənildikdən sonra istehsal fəaliyyətindən əldə olunan mənfəətdir. Faktor dəyərləri ilə qiym
ətləndirilən əlavə dəyərdən siyahı tərkibi üzr
ə işçilərin əmək haqlarına çəkilən xərcləri çıxmaq yolu ilə hesablana bilər. Ümumi m ənfəət göstəricisi (istehsaldan) hesabat dövrü ərzində istehsal fəaliyyətinin nəticələrini mü əyyən edir. Ümumi m ənfəət (istehsaldan) aşağıdakı kimi mü əyyən edilir: Faktiki qiym ətlərlə ümumi əlavə dəyər – (çıxılsın) siyahı tərkibli işçilərin əmək haqlarına çəkilən x ərclər = ümumi mənfəət (istehsaldan). Ümumi m ənfəət göstəricisindən (istehsaldan) “Ümumi yekun m ənfəət”in və digər birləşdirilmiş v ə
kəmiyyətlərin hesablanmasında istifadə edilir.
oxşar iqtisadi məqsədləri, funksiyaları və hərəkətləri olan institusional
korporasiyaları özündə birləşdirir; maliyyə bölm əsi maliyyə vasitəçiliyi ilə məşğul olan institusional vahidl əri özündə cəmləyir; dövlət
olan hüquqi şəxslərin məcmusudur; ev t əsərrüfatları bölməsinə əsasən istehlak vahidləri daxildir; ev t əsərrüfatlarına xidmət edən qeyri- kommersiya t əşkilatları bölməsi ev t əsərrüfatlarına qeyri-bazar xidmətləri göstərir. İQTİSADİYYATIN XALİS MƏNFƏƏTİ –
muzdlu işçilərin əməyinin, istehsala və idxala xalis vergil ərin və əsas kapitalın istehlakı ilə bağlı x ərclər çıxıldıqdan sonra mənfəətin qalan hiss əsidir. MHS-də gəlirlərin yaranması hesabı kimi istifad ə olunur (“G əlirlərin ilkin bö lüşdürülməsi hesabı”na bax) və özündə xalis m ənfəəti və xalis qarışıq gəliri birləşdirir. İQTİSADİYYATIN SAHƏLƏRİ – mü əssisə
v ə təşkilatlar tərəfindən ictimai əmək bölgüsü sistemind ə yerinə yetirilən, ümumi funksiyalarda birl əşən müəssisə və təşkilatların cəmlənmiş m əcmusudur. Hər bir müəssisə (təşkilat) iqtisadi f əaliyyət növünün müəyyən sahəsinə aid edilə bil ər. Bundan başqa, statistikada “xalis” sahə anlayışı tətbiq edilir ki, bu da həmcins məhsul və xidm
ətlərin məcmusunu əks etdirir. “Xalis” sah
ənin formalaşdırılması zamanı nəzərə alınır ki, h əmcins məhsulların (xidmətlərin) m əcmusunun bir hiss əsi bu iqtisadi fəaliyyət növlərinə aid olmayan mü əssisələrdə (təşkilatlarda) istehsal olunur. “Xalis” sah ə anlayışından balansların qurulmasında, xüsusən sahələrarası balansların qurulmasında geniş istifadə olunur.
iqtisadiyyatın (xidm ətlərin) ayrı-ayrı sahələrində istehsal olunan m əhsulun həcmini xarakterizə edən statistik göst əricidir. Cari və sabit qiymətlərlə (dəyər ifad əsində) müəyyən olunur. Müxtəlif sahələrdə ya zavod metodu il ə (bu və ya digər sahənin bütün mü əssisələrinin buraxılışının cəmi kimi), ya da ümumi dövriyy ə üsulu ilə (sahədə istehsal olunmuş bütün məhsul növləri və xidmətlərin d əyərlərinin cəmi kimi) hesablanır. İL ƏRZİNDƏ ÇARPAYILARIN TUTUL- DUĞU GÜNLƏRİN ORTA SAYI – stasionarda (x əstəxana, dispanser, doğum evi, sanatoriya), ya da bölm ələrdə çarpayıların işi və şəhər, rayon, ölkə üzrə bütövlükdə çarpayı fondundan istifad ə göstəricisidir. İl ərzində stasionarda bütün x əstələrin keçirdiyi çarpayı- günl ərin ümumi sayının çarpayıların orta-illik sayına bölünməsi ilə hesablanır. 299
İL ƏRZİNDƏ GƏLİR VƏ ZƏRƏR - aşağıdakına uyğundur: ümumi adi gəlir (vergilər öd ənilənə və dəyər düzəlişləri edilənədək) + dig ər ehtiyatlar - dig ər məsrəflər. İki sonuncu bəndlər vergilər, dəyər düzəlişləri (t əshihləri) maddələrini və cari fəaliyyətlə əlaqədar olmayan maddələri birləşdirir. İL ƏRZİNDƏ MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR - mü əssisənin tipik və ya qeyri-adi fəaliyyətinin mühasibat balansının yekun nəticəsini əks etdirir. İstehsal, maliyyə və qeyri-adi fəaliyyətlərdən olan m ənfəətin bu məbləği ödənilmiş vergilər və d əyərlərin nizamlanması nəzərə alınmaqla hesablanır. Tipik f
əaliyyətdən əldə olunan ümumi mənfəətə əlavə olaraq, digər ehtiyat və xərclər də nəzərə alınır.
edil
ən mənfəətlərə aid olan maddə kimi müəyyən edilir.
Dig ər xərclərə, məbləğlərin təshihi, mənfəət və z ərərlərə olan birbaşa vergilər və qeyri-adi madd ələr də daxil edilir. Bura maddi, qeyri-maddi v ə maliyyə əsas fondlarının yığılmasına xərclərlə, h əmçinin dövriyyə vasitələrinə investisiyalar və verilmiş vahid üçün normal hesab edilən dəyər t əshihinin miqdarının keçdiyi səviyyədə digər dövriyy ə vasitələri ilə münasibətdə yerinə yetiril ən məbləğlərin düzəldilməsi daxil edilir. M ənfəət və zərərlərə olan vergilərə tipik f əaliyyətdən olan mənfəət və ya zərərlərə vergilər, qeyri-adi m ənfəət və ya zərərlərə vergilər və bu madd ələrə aid olmayan digər birbaşa vergilər daxil edilir. İl ərzində mənfəət və zərərlər aşağıdakı qaydada hesablana bil ər:
Tipik f əaliyyətdən (vergilərin çıxılması və m əbləğlərin təshihinə qədər) ümumi mənfəət + dig ər ehtiyatlar - dig ər xərclər ________________________________________ = İl ərzində mənfəət İLKİN GƏLİRLƏR - istehsal prosesind ə onun
iştirakçıları tərəfindən əldə olunan gəlirlərdir. Planlı iqtisadiyyat dövründə Xalq Təsərrüfatının Balansı (XTB) sistemində ilkin gəlirlər yalnız maddi istehsal sah ələrində nəzərə alınırdı. Bu sferanın bütün sahələri üzrə onların cəmi istehsal olunmuş milli gəlirin məbləğinə bərabər olurdu. XTB-da ilkin g əlirlərə əmək haqqı və gəlir; m əhsulun satışından əlavə dəyərə və aksizlərə vergi; istehsal vergil əri; məhsulun maya dəyərinə daxil edil ən sosial sığortalar və sosial təminat üzrə öd əmələr; müəssisələr tərəfindən büdcəyə öd ənilən cərimələr; idxal məhsullarına rüsumlar; şəxsi yardımçı təsərrüfatdan gəlirlər daxil edilirdi. Milli Hesablar Sistemind ə (MHS) ilkin gəlirin t ərkibinə iqtisadiyyatın bütün sahələrinin institusional vahidl əri tərəfindən yaradılan oxşar g əlirlər nəzərə alınır. Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|