Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- OLAN VƏ QİSMƏN İNKİŞAF ETMİŞ ÖLKƏLƏRƏ AYRILAN ÜMUMİ MİLLİ GƏLİRİN PAYI
- İƏİT-ə ÜZV OLAN ÖLKƏLƏRDƏN KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALINA DƏSTƏK ÜÇÜN AYRILAN ÜDM-in HİSSƏSİNİN HESABLANMIŞ GÖSTƏ
- İXRAC, MALLARIN İXRACI
- İXRACA MALİYYƏ YARDIMLARI
- İXRACA VERGİLƏR
- İXRACIN (İDXALIN) FİZİKİ HƏCM İNDEKSİ
- İXTİRA
- İXTİSAS
- İXTİSASLAŞDIRILMAMIŞ TİCARƏT
- İXTİSASLAŞDIRILMIŞ BÖYÜK TİCA- RƏT SAHƏSİ
- İXTİSASLAŞDIRILMIŞ İRİ MAĞAZA
- İXTİSASLAŞDIRILMIŞ TİBBİ HEYƏ- TİN YARDIMI İLƏ BAŞ VERƏN DOĞUM HALLARININ PAYI (Minilliyin b
- İXTİSASLAŞDIRILMIŞ TİCARƏT – (I)
- İİV/QİÇS HAQQINDA TAM VƏ DÜZGÜN TƏSƏVVÜRÜ OLAN 15-24 YAŞLI ƏHALİNİN SAYI
- İKİADDIMLI ƏN KİÇİK KVAD- RATLAR METODU (2AKM)
|
İƏİT/İYK-ə (İƏİT-in İNKİŞAFA YARDIM KOMİTƏSİ) ÜZV OLAN ÖLKƏLƏR-DONORLAR TƏRƏFİNDƏN XALİS İRY (İNKİŞAF MƏQSƏDİLƏ RƏSMİ YARDIM) ŞƏKLİNDƏ BÜTÜN İNKİŞAF ETMƏKDƏ OLAN VƏ QİSMƏN İNKİŞAF ETMİŞ ÖLKƏLƏRƏ AYRILAN ÜMUMİ MİLLİ GƏLİRİN PAYI (Minilliyin b əyannaməsində əks olunmuş inkişaf göstəricilərindən) - İƏİT/İYK t ərəfindən tərtib olunmuş yardım alanların siyahısına daxil edilmiş, inkişaf etməkdə olan ölkə v ə ərazilərə təqdim olunan subsidiya və istiqrazları birləşdirir ki, bu da əsas etibarilə iqtisadi inkişafa yardım və güzəştli maliyyə şərtləri ilə (istiqrazı təqdim etdikdə, onun qaytarılmayan hissəsi 25%-dən az olmamalıdır) rifaha nail olunması məqsədilə rəsmi sektor t ərəfindən ayrılır. Həmçinin, texniki əməkdaşlıq da bura daxildir. Bel ə yardımlara hərbi məqsədlər üçün ayrılmış subsidiyalar, istiqraz və kreditlər daxil edilmir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdən daha inkişaf etmiş ölkələrə, həmçinin İYK-da mü əyyən edildiyi kimi, keçid iqtisadiyyatlı ölk ələrə edilən yardımlar da bu kateqoriyaya daxil edilmir.
qiym
ətləri ilə özündə debitorlar hesab edilən həm t əsərrüfat vahidlərinin-rezidentlərin, həm də iqtisadiyyatın sektorlarının ümumi ilkin
g əlirlərinin məbləğini əks etdirir. Bazar qiymətləri il ə hesablanmış ÜMG 1993-cü ilin Milli hesablar sistemind ə Ümum milli məhsul (ÜMM) kimi qeyd edilmişdir. ÜDM-dən fərqli olaraq, ÜMG anlayışı əlavə dəyərə deyil, gəlirə (ilkin gəlirə) aid edilir. Baş Assambleya İqtisadi və Sosial Şuranın rəyinə əsaslanaraq, inkişaf sahəsində siyasət üzrə Komit
ənin tövsiyəsi üzrə bu və ya digər ölkələrin ən az inkişaf edən ölkələrin (AİÖ) siyahısına daxil edilm əsinə dair qərarlar qəbul edir. 2003-cü ilin yanvar ayına olan vəziyyətə görə, cari siyahıya aşağıdakı ölkələr (regionlar üzrə bölünməklə) daxildir: Afrikada – Anqola, Benin, Burkina-Faso, Burundi, Qambiya, Qvineya, Qvineya-Bisau, Konqo Demokratik Respublikası, Cibuti, Zambiya, Kabo- Verde, Komor adaları, Lesoto, Liberiya, Mavritaniya, Madaqaskar, Malavi, Mali, Mozambik, Niger, Tanzaniya Birl əşmiş
Respublikası, Ruanda, San-Tome və Prinsipi, Seneqal, Somali, Sudan, Serra-Leone, Toqo, Uqanda, M ərkəzi Afrika Respublikası, Çad, Ekvator Qvineyası, Eriteriya və Efiopiya; Asiya və
Əfqanıstan, Banqladeş, Butan, Vanuatu, Y əmən, Kamboca, Kiribati, Laos Xalq Demokratik Respubl ikası, Maldiv adaları, Myanma, Nepal, Samoa, Solomon adaları, Timor- Leşti və Tuvalu; Latın Amerikası və Karib dənizi hövz əsində - Haiti. ÜMG b
ərabərdir ÜDM (özündə istehsalçı rezident-vahidl ərin istehsal fəaliyyətinin yekun n əticəsini əks etdirən), çıxılsın qeyri-rezident vahidl ərə ödənilməli olan ilkin gəlirlər, üstəgəl 286
qeyri-rezident vahidl ərdən daxil olan ilkin g əlirlər. Başqa sözlə, ÜMG ÜDM-dən istehsala və idxala xalis (subsidiyalarsız) vergilər, digər ölk
ələrə ödənilməli olan əmək haqqı və mülkiyy
ətdən gələn gəlirlər çıxılmaqla və digər ölk
ələrdən alınmalı olan müvafiq gəlir maddələri əlavə olunmaqla hesablanır.
m əqsədindən və kənd təsərrüfatı istehsalına və g əlirlərə və ya kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakına təsirindən asılı olmayaraq, büdcə daxilolmalarını nəzərə almadan, il ərzində ölkə və xarici vergi öd əyicilərindən və istehlakçılardan (siyasi t ədbirlər nəticəsində təqdim edilən və kənd t əsərrüfatı istehsalının dəstəklənməsinə yönəldilən subsidiyalar şəklində) bütün ümumi daxilolmaların pul şəklində dəyəridir. K ənd təsərrüfatı məhsullarına gəldikdə isə, müvafiq k ənd təsərrüfatı siyasətinin aparılması n əticəsində subsidiyanın ümumi qiymətləndirici h əcmi vergi ödəyiciləri və istehlakçılar üçün onların ümumi dəyərini əks etdirir. ÜDM-in
d əstək ümumilikdə iqtisadiyyat üçün kifayət edir. Yardımın hesablanmış ümumi həcmi özündə ticar
ət maneələrini keçmək üçün fərdi fermerlərə yardım
göstərilməsini əks etdirir. Bu, aşağıdakılarla bağlıdır: kənd təsərrüfatı m əhsullarının daxili qiymətlərinin dünya qiym ətlərindən yüksək olması ilə; büdcədən öd əmələrin həyata keçirilməsi ilə; qoyulan ehtiyatların subsidiya olunması ilə; ərzaq m əhsullarının istehlak qiymətlərinin subsidiya olunması və ümumilikdə kənd təsərrüfatı sektorunun ümumi xarakterli xidm ətlərinin d əstəklənməsi ilə. İXRAC GÖMRÜK RÜSUMU
– pul yığımıdır, mallar ölkədən çıxarılarkən (ixrac olunark ən) yığılır; ixracatın inkişafı hesabına dövl ət büdcəsinin gəlirlərini artırmaq vasitəsidir v ə ixrac zamanı gəlirlərin aşağı salınması hesabına daxili bazarda mal tədarükünü st imullaşdırır. Xarici mallar və onların təkrar istehsal m əhsulları ixracın gömrük rüsumundan azad edilir.
–
əmtəələrin, texnologiyaların, işlərin, xidmətlərin, intellektual f əaliyyət nəticələrinin, o cümlədən milli istehsal v ə mənşəyə son dərəcə malik olma hüquqlarının; əvvəllər xaricdən idxal olunan və emal edil ən əmtəələrin; “milliləşdirilmiş” əmtəələrin (əvvəllər sərbəst dövriyyə üçün buraxılmış və emal edilməmiş şəkildə ölkədən çıxarılan xarici mənşəli əmtəələr) və s. verilən ölk
ədən çıxarılmasıdır. Əmtəələrin ixracat uçotu anı onların sərhəddən keçmələrinə icazə verən s ərhəd gömrüyünün yük gömrük bəyannaməsində qoy dğu möhürdəki tarixdir. İşlərin, xidmətlərin, intellektual f əaliyyət nəticələrinin ixracat uçotu anı, qəbul-təhvil aktının tarixi və ya göstərilən iş, xidm
ət, intellektual fəaliyyət nəticələrinə görə öd ənişlərin ödənilməsi tarixidir; 2) gömrük rejimidir, bu zaman əmtəələr gömrük s ərhədlərindən, onların bu əraziyə gətirilməsi haqqında öhdəlikləri olmadan çıxarılır. Gömrük rejimind
ə əmtəələrin çıxarılması zamanı ixrac olunan
əmtəələr, onların gömrük bəyannamələrinə q əbulu günündə olduqları vəziyyətdə, daşınmanın v ə saxlanılmanın normal şəraitində əmtəələrin t əbii aşınması və ya azalması istisna olmaqla, ölkə ərazisi xaricinə çıxarılmalıdırlar. Azərbaycan Respublikasında ixracat, əmtəə ixracı, ixrac rüsumları və digər gömrük rüsumlarının ödənişi il ə, iqtisadi siyasət ölçülərinin gözlənilməsi və Az ərbaycan Respublikasının Gömrük M əcəlləsində nəzərdə tutulmuş digər tələblərin və gömrük işi üzrə qanunvericiliyin digər aktları t ələblərinin yerinə yetirilməsi ilə həyata keçirilir. İxracatda əmtəə ixracı zamanı əmtəələr vergil
ərdən azad edilir, yaxud ödənilən vergi m əbləğləri vergi qanunvericiliyinə uyğun olaraq, qaytarılır.
– ixracatçıların, ixracı dövlət tərəfindən mükafatlandırılan mal və xidmətlərə görə aldıqları maliyy
ə yardımlarıdır. Mallar iqtisadi ərazini tərk etdiyi və ya qeyri- rezident vahidl ərə xidmət göstərildiyi vaxt öd ənilən bütün mal və xidmətlərə verilən yardımları əhatə edir.
- mallar inzibati ərazidən çıxarıldıqda və ya xidmətlər rezidentlər t ərəfindən qeyri-rezidentl ərə
göst ərildikdə, öd ənilməli olan mal və xidmətlərə vergilər qrupuna aid edil ən, MHS-də qəbul edilmiş termindir.
İNDEKSİ – keç ən ilin müvafiq dövrü ilə müqayis ədə hesabat dövründə ixrac (idxal) olunmuş malların fiziki həcminin nisbi orta d əyişməsini səciyyələndirir. Fiziki h əcm indeksi aşağıdakı düsturla hesablanır: 287
∑ ∑ = 0 0 0 1 p q p q I f Burada: q 1 – hesabat dövründ ə malların miqdarı; q 0 – baza dövründ ə malların miqdarı; p 0
ə əmtəə vahidinin qiymətidir. ən hesabat və baza dövrl
ərində ixracın və ya idxalın eyni qiymətlə, y əni baza qiyməti ilə qiymətləndirilməsi qiym ətlərin dəyişməsinin indeksə təsirini aradan qaldırır.
İdxalın (ixracın) fiziki həcm indeksi ayrı-ayrı əmtəələr, əmtəə qrupları və bütövlükdə ölkənin ixracı üzrə hesablanır.
iqtisadiyyatın istənilən sahəsində, sosial sferada, müdafi ədə tapşırıqların həllində texniki c əhətdən əhəmiyyətli fərqlərə malik olan elmi t ədqiqatların nəticəsi və cəmiyyətin müəyyən edilmiş tələbatlarını təmin etmək üçün istehsal f əaliyyətinin, intellektual fəaliyyətin məhsulu olan yeni ideyaların texniki ifadəsidir. Başqa sözlə, dövl
ətin ixtira kimi tanıdığı və ölkənin mövcud qanunvericiliyin ə uyğun olaraq mühafizə etdiyi texniki n əticədir. Yeni qurğular, üsullar, madd
ələr, mikroorqanizm ştamları (vaksin, serum hazırlamaq üçün bir mənbədən: xəstələnmiş heyvan v ə ya insan orqanizmindən saf mikroorqanizmin hazırlanması), seleksiya n əticəsində əldə edilmiş nailiyyətlər, həmçinin əvvəllər mövcud olan qurğuların, üsulların, madd
ələrin, mikroorqanizm ştamlarının yeni t əyinatla tətbiq olunması ixtiraların obyektləri hesab edilir. İxtiralar – müəssisə və təşkilatların qeyri-maddi aktivl ərinin tərkibinə daxil olan, elmi-texniki nailiyy ətlərin mübadiləsi sahəsində lisenziya predmeti; s
hesab olunur. İxtiraların yaranması, qorunması və istifad əsi ilə əlaqədar olan hüquqi münasibətlərin qanunla t ənzimlənməsi yalnız qoruna bilən ixtiralar üçün mümkündür. Az ərbaycan Respublikası da daxil olmaqla, dünya ölkələrinin qanunvericiliyind ə yeni, ixtiraçılıq səviyyəsi yüks
ək olan və sənayedə tətbiq edilən ixtiralar da daxil olmaqla, vahid şəklə salınmış qoruna bilən ixtiralardan istifad ə edilir. Statistika ixtiraların kəmiyyət və keyfiyyət göst
əricilərini (o cümlədən Beynəlxalq Patent T əsnifatının bölmələri, sinifləri və tematik qruplar ı üzrə), həmçinin onların istifadə edilm əsini öyrənir. İxtiradan istifadə etmək, onun texnoloji prosesl ərdə hazırlanan və ya istismara veril ən məhsullara tətbiq edilməsini; müəyyən edilmiş qaydalar çərçivəsində maraqlanan şəxslərə (lisenziyalı müqavilə əsasında) və eləcə d ə xaricə ötürülməsini; təcrübə qismində istismara verilmiş məhsullara tətbiqini əks etdirir. Bununla bel
ə, ixtiradan istifadə etmə faktlarının sayı ilə yanaşı, ixtiradan istifadə nəticəsində əldə olunan g əlirin həcmi də müəyyənləşdirilir. Bu göstərici ixtiradan istifad ə edən müəssisənin mühasibat hesabatlarında mövcud olur və bütün müəssisə və t əşkilatlar üçün vahid metodika üzrə hesablanır. İXTİSAS – 1) m əcmusu hər hansı bir peşə, v əzifə üzrə müəyyən mürəkkəblikdə işlərin yerinə yetirilm əsi üçün zəruri ilkin şərtləri yaradan təhsil s əviyyəsi (peşəkar hazırlıq) və praktiki işin t əcrübəsidir. İşçilərin ixtisası, tarif dərəcələrinə uyğun olaraq, ona verilmiş tarif dərəcələri ilə qiym
ətləndirilir. Bir sıra peşələr üçün (avtomobil sürücül
əri və s.) ixtisasın səviyyəsi dərəcələrlə (1, 2, 3) mü əyyənləşdirilir; 2) insanın əmək f əaliyyətinin bir növüdür. İxtisas hər hansı istehsal sah əsində məşğul olmağa imkan verən bilik və əməli vərdişlərin kompleksidir; 3) mütəxəssis t ərəfindən təhsil prosesində əldə edilmiş və ixtisasın müəyyən səviyyəsini təmin edən bilikl
ərin, bacarığın, vərdişlərin məcmusu və insanın əmək fəaliyyətinin bir növüdür.
–
(I) - bir neç ə əmtəə növü üzrə pərakəndə satış ticar ətidir, bəzən ayrı-ayrı xidmət növlərini də əhatə edir. (II) – bird ən çox məhsullar məcmusuna aid olan m əhsullarla yanaşı, bəzən bir neçə xidmətlə müşayiət edilən ixtisaslaşdırılmamış pərakəndə ticar
əti həyata keçirir.
RƏT SAHƏSİ – 2500 kv.m v ə ya ondan da çox sah əsi olan, əmtəələrin xüsusi çeşidi üzrə ixtisaslaşdırılmış pərakəndə ticar ətin iri mağazasıdır (məsələn, mebel, evlərdə istifadə olunan müxt əlif xırda əşyalar üçün mallar, geniş alıcı kütləsi üçün elektron malları, idman malları, avtomobill ər üçün mallar və ya xüsusi istehlak üçün əmtəə dəstləri (məsələn: boş vaxtın keçirilm əsi, daşınma üçün mallar, ev üçün mallar)). Ad ətən, əczaçılıq, ətriyyat malları, ayaqqabı və hazır paltar mağazaları kimi kiçik ixtisaslaşdırılmış mağazalar şəbəkəsi də bu kateqoriyaya daxil edilir.
– 2500 kv.m v ə ya daha çox sahəyə malik olan, əmtəələrin müəyyən xüsusi çeşidləri üzrə (m əsələn, mebel, mənzili cari təmir etmək və b əzəmək üçün mallar, elektron istehlak malları, idman malları, avtomobillər üçün mallar) və ya xüsusi t
ələbat üçün komplektləşdirilmiş əmtəələr (m əsələn, asudə vaxt üçün mallar, nəqliyyat 288
vasit ələri, ev üçün mallar) üzrə ixtisaslaşdırılmış p ərakəndə ticarət mağazasıdır. Bir sıra ölkələrdə m əsələn, Almaniyada bu kateqoriyaya həmçinin aptekl ər, kosmetik mallar mağazaları, ayaqqabı və hazır paltar mağazaları kimi, ölçüsünə görə kiçik olan ixtisaslaşdırılmış mağazalar da daxil edilir.
z əruri müşahidənin aparılmasını, hamiləlik dövründə qadınlara qulluq edilm əsini və onlara məsləhətlər verilməsini təmin ed ən, həmçinin hamilələrə tibbi yardımı və cavabdehliyi h əyata keçirən və yeni doğulmuş körp ələrə qulluq edən heyətin yardımı ilə doğulan körp ələrin faizlə miqdarıdır. İxtisaslaşdırılmış tibbi heyətin sayına yalnız lazımi peşəkar hazırlıq keçmiş, həmçinin müvafiq avadanlıq və dərmanlarla işləməyi bacaran əməkdaşlar daxil edilir. Hətta qısa təlim kursu keçmiş ənənəvi mamaçalar onların sayından çıxılır. İxtisaslaşdırılmış tibbi heyətin (həkimlərin, tibb bacılarının və ya mamaçaların) yardımı ilə həyata keçiril ən doğuşların sayı müvafiq hesabat dövrü ərzində doğuşların (və ya uşaq doğmaların, əgər yalnız uşaq doğma faktları üzrə məlumatlar mövcuddursa) faiz hiss əsi kimi ifadə olunur.
yalnız bir məhsul növünün və ya bu növə aid olan m əhsulların məcmusunun (məsələn, paltar və ayaqqabı, ətriyyat, dəmir məmulatları) satış m ərkəzi hesab edilən topdan və pərakəndə ticarət növüdür. (II) - topdan v ə ya pərakəndə ticarət formasıdır, eyni tipli f əsilələrə aid olan məhsulların və ya qarışıq məcmuya aid olan məhsulların (paltar və ayaqqabı, ətriyyat, metal məmulatları) satışını h əyata keçirir. İİV/QİÇS HAQQINDA TAM VƏ DÜZGÜN TƏSƏVVÜRÜ OLAN 15-24 YAŞLI ƏHALİNİN SAYI (Minilliyin b əyannaməsində əks olunmuş inkişaf göst əricilərindən) - 15-24 yaşlı oğlan və qızların İİV (insanın immun çatışmazlığı virusu)- infeksiyasının cinsiyyət yolu ilə keçməsinin qarşısının alınmasının iki əsas üsulunun (prezervativd ən istifadə edilməsinin və yalnız bir etibarlı və infeksiyaya düçar olmamış tərəfdaşla cinsiyy
ət əlaqəsinin) əhəmiyyətini düzgün başa düşən hissəsidir. Onlar İİV-infeksiyasının ötürülm əsinə münasibətdə iki ən çox yayılmış prezervativd ən istifadə etməmək və indeksiyaya düçar olanla cinsi əlaqədə olmaq kimi səhvi bölüşdürmürlər. Məlumdur ki, zahirən sağlam adam İİV-infeksiyasının daşıyıcısı ola bilər. N əzərə alaraq ki, əsasında bu göstəricinin, yuxarıda müəyyən edildiyi kimi, hesablanması mümkün olan müayin ə kifayət qədər aparılmır, BMT-
nin Uşaq Fondu, BMT-nin İİV/QİÇS üzrə Ümumi Proqramı və Dünya Səhiyyə Təşkilatı birlikd ə nəzərdən keçirilən göstəricinin iki komponentini t əqdim edən iki əvəzedici göstərici işləyib hazırlamışdır: “prezervativd ən daima istifadə” ilə özlərini İİV- infeksiyasından qorumağın nə demək olduğunu başa düşən 15-24 yaşlı qadın və kişilərin faizlə payı. Bu göstərici müvafiq təbliğat kampaniyasına cavab olar aq, İİV-ə yoluxmadan qorunma vasitəsi kimi, prezervativl ərdən müntəzəm istifadə etməyi düzgün anlayan 15- 24 yaşlı respondentlərin 15-24 yaşlı bütün respondentlərin sayına nisbəti kimi hesablanır; zahir ən sağlam görünən adamın İİV-infeksiyası daşıyıcısı ola bilməsi haqqında məlumatı olan 15- 24 yaşlı qadın və kişilərin faizlə payı. Belə göst ərici müvafiq təbliğat kampaniyasına cavab olaraq, zahir ən sağlam görünən insanın İİV daşıyıcısı ola bilməsi haqqında məlumatı olan 15- 24 yaşlı respondentlərin 15-24 yaşlı bütün respondentl ərin sayına nisbəti kimi hesablanır.
– eyni vaxtlı ekonometriya t ənliklər sistemlərinin parametrl ərinin qiymətləndirilməsi üçün tətbiq edil ən metoddur. İkiaddımlı ən kiçik kvadratlar metodun a uyğun olaraq, ilk addımda hər bir d əyişən endogen üçün ən kiçik kvadratlar metodunun köm əyi ilə bütün dəyişən ekzogenlərə reqressiya t ənliyi qurulur. Bu tənliklərlə dəyişən endogenl ərin hesablama qiymətləri tapılır. İkinci addımda ən kiçik kvadratlar metodunun köməyi il ə sistemin hər bir tənliyinin parametrləri qiym ətləndirilir. Bu zaman matrisada arqumentin qiym ətlərində dəyişən endogenlərin birinci addımında hesablanmış qiymətlərindən istifadə edilir. Alınmış qiymətləri ikiaddımlı ən kiçik kvadratlar metodunun-qiym ətləri adlandırırlar. İkiaddımlı ən kiçik kvadratlar metodunun- qiym
ətlərinin parametrləri sistemləri eyni vaxtlı ekonometriya t ənliklər sistemlərinin eynisi sayılır.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|