Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
|
İAŞƏ DÖVRİYYƏSİ – f ərdi kulinariya m əhsullarının, həmçinin yerində kulinariya emalı olmadan istehlak üçün əhaliyə satılmış əmtəələrin d əyəridir. İBTİDAİ TƏHSİLLƏ ƏHATƏ OLUN- MANIN XALİS ƏMSALI (Minilliyin b əyannaməsində əks olunmuş inkişaf göst əricilərindən) - rəsmi olaraq müəyyən edilmiş məktəb yaşına (bu, milli təhsil sisteminə müvafiq olaraq mü əyyən edilir) çatmış və ibtidai m əktəbə daxil olmuş uşaqların sayının rəsmi m əktəb yaşlı uşaqların ümumi sayına olan nisb ətidir. İbtidai təhsil çərçivəsində uşaqlara əsasən oxuma, yazma və hesab bacarığı öyrədilir, h əmçinin onlara tarix, coğrafiya, təbiət elmləri, sosial elml ər, təsviri sənət və musiqi haqqında da bilikl ər verilir. Bu göst ərici müvafiq yaş qrupu (təhsil mü əssisələrinin Təhsil Nazirliyinə hesabat qismind ə təqdim etdiyi sənədlərə əsasən) ç ərçivəsində əhatə olunmuş şagirdlərin sayının ibtidai t əhsil yaşında olan uşaqların sayına bölünm əsi ilə hesablanır. İBTİDAİ, ORTA VƏ ALİ TƏHSİL SİSTEMLƏRİNDƏ QIZ VƏ OĞLAN- LARIN NİSBƏTİ (Minilliyin b əyan- nam əsində əks olunmuş inkişaf göstərici- l ərindən) - dövlət və qeyri-dövlət ibtidai, orta və ali t
əhsil müəssisələrində oxuyan qadın cinsində olanların sayının kişi cinsində olan şagirdlərin sayına nisbətidir. Bu göst
ərici, yaşından asılı olmayaq, təhsillə əhatə olunmuş qızların sayının oğlanların sayına olan nisb ətini özündə əks etdirir. İCARƏ – müqavil ə kimi müəyyənləşdirilir və bunun n əticəsində qabaqcadan şərtlənmiş dövrdə icar əyə verən ödəməyə görə mülkiyyət vahidindən istifad ə hüquqlarını icarədara verir. İCARƏ İLƏ BAĞLI XİDMƏTLƏR –
maşın v ə avadanlıqların (kənd təsərrüfatı, tikinti, ofislər üçün habel ə hesablama texnikası vasitələri daxil edilm əklə və s.), heyətlə (əməliyyatçılar, sürücül ər, ekipaj) xidmət göstərməməklə n əqliyyat vasitələrinin (quru, su, hava) lizinqi və icar əsi, məişət mallarının və şəxsi istifadə əşyalarının (televizorların, radioqəbuledicilərin, audio v
ə videoyazan qurğuların, binaların interyerl əri üçün mebel və əşyaların, elektrik- m əişət cihazlarının və s.) icarəsi üzrə xidm ətlərdir.
ə obyekti sayılan əmlakdan istifadə hüququna görə icarəyə ver
ənə icarə haqqı ödəyən hüquqi və fiziki şəxslərdir.
ə obyekti sayılan əmlakın qanuni sahibidir və ya əmlakını icarəyə verm
ək hüququna malik olan mülkiyyətçidir.
– muzdlu v ə özü məşğul işçilərə qocalıq və əlilliyə görə veril ən əmək pensiyasının sığorta və yığım hiss ələrinin, ölən ailə başçısının ailə üzvlərinə veril ən əmək pensiyalarının və onun pensiya yığımlarının sığorta hissəsinin, həmçinin ölüm günün
ə işləməyən ölən pensiyaçıların dəfninə olan sosial müavin ətlərin məcburi sığorta üzvlük haqları hesabına təmin olunan pensiya sisteminin bir hiss əsidir.
İCMAL HESABAT – ilkin hesabatlarda olan statistik m əlumatların yekun nəticəsi hesab edilən statistik m əlumatdır.
– m ənafe ümumiliyi əsasında vətəndaşların öz iradəsini azad ifadə etm
əsi nəticəsində yar
atdıqları könüllü
birl əşmədir.
hüquqi şəxs statusuna malik olan ictimai t əşkilatların, hərəkat və fondların, partiyaların, peşəkar ittifaqların, dini, xeyriyyə və digər t əşkilatların mülkiyyətidir. İctimai təşkilatın üzvl ərinin ictimai təşkilata aid olan əmlaka mülkiyy ət hüququ yoxdur. İctimai birliklərin, onların təşkilatlarının mülkiyy ətində binalar, qurğular, mənzillər, avadanlıq, inventar, pul vəsaiti, səhmlər, digər qiym
ətli kağızlar və onların nizamnamələrində (dig
ər əsas sənədlərində) nəzərdə tutulmuş f əaliyyətin maddi təminatı üçün lazım olan başqa əmlak ola bilər. İctimai birliklərin mülkiyyətində h əmin birliklərin nizamnamələrində (digər əsas s ənədlərində) onların məqsədlərinə müvafiq sur ətdə öz vəsaitləri hesabına yaradılan n əşriyyatlar, digər müəssisələr, xeyriyyə idarələri d ə ola bilər. Az ərbaycan Respublikasında dövlət təhlükəsizliyi v ə ictimai təhlükəsizlik baxımından, yaxud beyn əlxalq müqavilələrə müvafiq surətdə ictimai birlikl ərin mülkiyyətində ola bilməyən əmlakın növl əri qanunvericilik aktları ilə müəyyən edilə bil ər.
283
İCTİMAİ İAŞƏ – d ərhal istehlaka və yaxud istehlakçılara satışa
yararlı olan
qida m əhsullarının hazırlanması və istehlak prosesinə xidm ət üzrə ixtisaslaşmış alt ticarət sahəsidir. İctimai iaşə statistikası onun əhalinin tələbatının t əmin edilməsində rolunu; mü əssisələrin mülkiyy ət formaları üzrə bölgüsünü; məhsulların h əcmini, strukturunu və dinamikasını; ictimai iaşənin əmtəə
dövriyy əsini; onun infrastrukturunun v əziyyəti və inkişafını; ictimai iaşənin sosial və iqtisadi səmərəliliyini öyrənir.
– c əmiyyətin və c əmiyyət üzvlərinin birgə (idarəçilik, müdafiə, t əhlükəsizlik və s. xidmətlər) tələbatlarının öd ənilməsi üçün nəzərdə tutulmuş xidmətlərin d əyərinin məcmusudur.
ətən, işçilərdən ilkin peşə hazırlığı tələb etməyən və sosial faydalı istiqam
ətə malik olan, müvəqqəti məşğulluq şəraitində əmək fəaliyyətinin ümumi mümkün növüdür. İctimai iş işsiz vətəndaşlara maddi köm
ək göstərmək, həmçinin azgəlirli əhalinin ikinci m
əşğulluqla təmin edilməsi üçün ölkənin m əşğulluq xidməti orqanlarının təkliflərinə əsasən ölk ənin icra hakimiyyəti orqanları, yerli özünüidar əetmə orqanları tərəfindən təşkil olunur. İctimai işdə iştirak edən vətəndaşların uçotu əsasən məşğulluq xidməti orqanları tərəfindən aparılır.
– 1) mü əyyən növ işlərin həyata keçirilm əsi üzrə fəaliyyət yeridir. Azərbaycan Respublikasında dövlət idarələri və ictimai idar
ələr fəaliyyət göstərir. 2) hüquqi şəxsin idarəetmə, sosial-mədəni və ya dig ər qeyri-kommersiya xarakterli funksiyaların h əyata keçirilməsi üçün yaratdığı təşkilat sayılır. İdarə hüquqi şəxs deyildir və hüquqi şəxsin təsdiq etdiyi
əsasnamə üzrə fəaliyyət göstərir. İdarə ona t əhkim edilmiş əmlak barəsində qanunla mü əyyənləşdirilmiş hədlərdə, öz fəaliyyətinin m əqsədlərinə, hüquqi şəxsin tapşırıqlarına və əmlakın təyinatına uyğun sahiblik, istifadə və s ərəncam hüquqlarını həyata keçirir. İdarənin öhd əlikləri üçün məsuliyyət idarəni yaratmış hüquqi şəxsin üzərinə düşür. Dövlət idarələrinin v ə digər idarələrin ayrı-ayrı növlərinin hüquqi v əziyyətinin xüsusiyyətləri qanunvericiliklə mü əyyənləşdirilir. İDARƏ STATİSTİKASI – sah ədaxili və idarə xarakterli m əsələlərin həlli üçün xüsusi m əlumatların əldə edilməsi məqsədi ilə dövlət idar əetmə orqanlarının (nazirliklər, idarələr) müvafiq t əşkilatları tərəfindən həyata keçirilən, statistik m əlumatların toplanması və işlənməsinin qeyri-m ərkəzləşdirilmiş sistemidir. İDARƏÇİLİK UÇOTU – baş verdiyi yer üzrə h əyata keçirilən, müəssisələrin istehsal f əaliyyətinin məsrəflərinin və nəticələrinin uçotudur. İdarəçilik uçotu müəssisələrin cari istehsal v ə kommersiya f əaliyyətinin planlaşdırılması və nəzarəti üçün menecerlərə lazım olan məlumatların hazırlanması prosesini özünd
ə əks etdirir. Onun məqsədi istehsalda s əmərəli idarəetməni təmin etməkdən ibarətdir. Metodoloji v ə təşkilati cəhətdən uçotu maliyyə və idar əçilik uçotlarına bölmək olar. Maliyyə və idar əçilik uçotunda eyni bir hesab planından istifad ə edilir ki, burada da müəssisənin hərəkətdə olan v əsaitləri ifadə olunur. Bununla yanaşı, maliyy ə uçotu vəsaitlərin vəziyyətini, idarəçilik uçotu is ə onların hərəkətini əks etdirir. Mühasibat hesabı bu və ya digər qiymətləri və maliyyə n əticələrinin axınını əks etdirməklə, idarəçilik uçotunun m əqsədini həyata keçirir. Əgər müəssisənin fəaliyyətinin çıxış nəticələri maliyy
ə uçotu ilə formalaşırsa, onda onların daxili qruplaşması və xarici konyunkturanın tərtibləri n əzərə alınmaqla, çıxış parametrləri ilə qurulması idar əçilik uçotu vasitəsi ilə həyata keçirilir. Əgər maliyy ə uçotu bir qayda olaraq dərc (yayılma) üçün lazımdırsa, onda idarəçilik məlumatları bağlı xarakter daşıyır (o cümlədən kommersiya sirrinin mövcudluğu ilə bağlı). İdarəçilik uçotunun birbaşa predmeti istehsal m əsrəfləri (xərcləri); məqsədi – xərclərin (maya d əyərinin) formalaşması prosesinin idarə olunması və müəssisənin funksional bölmələrində m əhsul və xidmət növlərinin gəlirliliyi; vəzifələri – mü əssisənin “büdcəsinin” hesablanması, plan balansının proqnozları və son hesabatda mü əssisənin real maliyyə n əticələrinin mü əyyənləşdirilməsi üçün zəruri olan m əlumatların əldə edilməsi hesab edilir. İdarəçilik uçotu yüks ək dərəcəli analitikliyə malikdir ki, bunun n əticəsində də müəssisənin istehsal f əaliyyəti maliyyə nəticələri ilə sıx bağlı olur, hazır məhsulların xərcləri, maya dəyəri, buraxılışı v ə satışı ilə bağlı müəssisələrin daxili statistikasının formalaşdırılması üçün zəruri m əlumatların əldə olunması imkanı yaranır. M əsrəflərə (xərclərə) uyğun olaraq, idarəçilik uçotu direkt-kostinq, standart-kostinq v ə m əhsulların uçot xərcləri və maya dəyərinin kalkulyasiyasının digər metodları ilə sıx bağlıdır.
əlir əldə etmək m əqsədi ilə hüquqi vahidə sahibi olmadığı 284
mü əssisəni və ya onun bir hissəsini (yerli vahidi) istismar etm əyə imkan verən müqavilədir.
mühafiz
ə və müdafiə orqanlarının, büdcədənkənar fondlar da daxil olmaqla, dövl ət idarəetmə mü əssisələrinin xidmətlərinin dəyəridir. Bu xidm ətlərin göstərilməsinin əsas hissəsi qeyri- bazar xidm ətləridir və onlar istehsala çəkilən cari x ərclərin və əsas kapitalın istehlakının həcminin c əmi kimi qiymətləndirilir. Müdafiə sahəsinin xidm ətlər buraxılışının müəyyənləşdirilməsinin öz xüsusiyy əti vardır. Belə ki, cari xərclərdən və əsas kapitalın istehlakından başqa, silahların alınması (silahlı qüvvələrin texniki təchizatı) xərcləri də ona daxildir. “İdarəetmə” sahəsinin bazar buraxılışına hüquq m əsləhətxanalarının xidmətləri, həmçinin öz f əaliyyətlərini ayrı-ayrı şəxslər kimi həyata keçir ən hüquqşünasların xidmətləri daxildir və bu, xidm ətlərin ödənişləri həcmində qiymətləndirilir. İDDİA (TƏLƏB) – 1) iddiaçının məhkəmə və ya arbitrajda cavabdeh ə qarşı irəli sürdüyü t ələbdir. 2) pozulmuş və yaxud mübahisəli hüququn v ə yaxud qanunla qorunan mənafenin hüquq müdafi ə vasitəsidir. Mülki prosesdə maraqlı şəxslər müəyyən edilmiş qaydada iddia ver
ə bilər. İddia iddia ərizəsi formasında verilir. Ərizə cavabdehlərin sayına görə surətləri ilə verilir v ə bu zaman dövlət rüsumu ödənilir.
mü əyyənləşdirilməsidir. Modelin parametrlərinin mü əyyənləşdirilməsinin mümkünlüyü onun identifikasiya olunmasını xarakterizə edir. İdenifikasiya olunmayan ekonometrik modellər üçün h ətta informasiyanın hüdudsuz həcmi (seçm ə) əsasında belə parametrləri birmənalı qiym
ətləndirmək olmaz. (II) - registrd ə yazılmış vahidlə digər vahid arasında fərq uyğunluğuna nəzarətə imkan verən üsuldur. İDENTİFİKASİYA (EYNİLƏŞDİRMƏ) ƏLAMƏTİ – kod işarələri şəklində verilmiş, registr obyektinin xarakteristikasıdır. M əlumatların kodlaşdırılması üçün milli dövlət t əsnifatlarından istifadə olunur. İDENTİFİKASİYA (EYNİLƏŞDİRMƏ) KODU - vahidin kompüter fayllarında uçotunun sad ələşdirilməsi məqsədilə ona verilən işarələr yığımıdır ki, bu da əksər hallarda müəyyən alqoritml ə hesablanmış nəzarət rəqəminə malik olan
ədəd (idendifikasiya (eyniləşdirmə) nömrəsi) olur.
İdentifikasiya (eyniləşdirmə) kodu vahidin mövcud olduğu bütün dövr ərzində dəyişməz olaraq qalmalıdır və heç bir məna yükü daşımamalıdır. İdentifikasiya kodu təkrarlanmır v ə yalnız bu vahidə məxsusdur. İDENTİFİKASİYA (EYNİLƏŞDİRMƏ) NÖMRƏSİ (SAYI) – faylda
uçotunu sad
ələşdirmək üçün vahidə verilən simvollar d əstidir. İdentifikasiya nömrəsi (identifikator) qeydd ən keçmiş vahidin bütün mövcudluğu dövründ ə daimi olaraq qalmalıdır və məna əhəmiyyəti daşımamalıdır. İDENTİFİKATOR (EYNİLƏŞDİRİCİ - proqramlaşdırmada) – proqramın bəzi elementl
ərinin identifikasiyası (eyniləşdirilməsi) üçün istifad ə olunan simvollar sətridir. Adlandırılan elementin növü proqramlaşdırma dilind ən asılıdır dəyişənlər, məlumatların strukturu, yüks ək səviyyəli konstruksiya və proqramın özü ola bilər. Məlumatların
sah
ələrinin, yaddaş
məkanının, cildlərin genişliyinin və s. identifikatoruna baxılır. İdentifikator proqram obyektlərinin qeyd edilməsi sisteminin yaradılması zamanı proqramçı t ərəfindən təyin edilir. “İDEP” - İntrastatın “Data Entry Package”sidir. Avropa Statistika Bürosu t ərəfindən hazırlanmış, çıxış məlumatlarının işlənməsinin təmin edilməsi proqramıdır. Məlumatların elektron şəklində çıxarılmasında, format Edikfat-Kyusdtr/İnstat m əlumatının standartlarına uyğun olur. İDXAL GÖMRÜK RÜSUMU
- pul yığımıdır, mallar ölkəyə gətirilərkən (idxal edil ərkən) dövlət tərəfindən yığılır; idxal olunmuş malların ölkə daxilində qiymətlərinin qaldırılması v ə ölkənin malları ilə müqayisədə onların rəqabət qabiliyy ətlərinin aşağı salınması vasitəsidir; dövl ət büdcəsinin gəlirinə daxil olur. İDXAL VƏ İXRACIN KVOTALAŞDI- RILMASI VƏ LİSENZİYALAŞDIRIL- MASI – müvafiq ölk əyə gətirmənin (aparmanın) kəmiyyət və d əyərinin m əhdudlaşdırılması; ölkə və ölkələr qrupu üçün mü əyyənləşdirilmiş vaxt ərzində
mü əyyənləşdirilmiş məhsullara, nəqliyyat vasit
ələrinə, işlərə, xidmətlərə və s. tətbiq edilir; xarici iqtisadi t ənzimləmənin qeyri-tarif, sorğunun t ənzimləyicisi və daxili bazarda tələb, xarici 285
ticar ət tərəfdaşlarının diskriminasiya olunmuş s əhmlərinə cavab tədbirləri qismində çıxış edir. İDXAL, ƏMTƏƏLƏRİN İDXALI – (I) - xarici m
ənşəli əmtəələrin, texnologiyaların, xidm
ətlərin (xarici firmaların xidmətlərindən pullu istifad ə etmə), kapitalın (kredit və istiqrazların təqdim edilməsi formasında) bilavasit ə istehsalçı (produsent) və ya vasitəçi ölk ədən daxili bazarda satmaq üçün, həmçinin üçüncü ölk əyə tranzit (bir ölkədən başqasına gönd ərilən malların və ya gedən sərnişinlərin yolda üçüncü bir ölk ədən keçməsi) üçün g ətirilməsidir. Görünən idxal (maddi dəyərlərin g ətirilməsi) və görünməyən idxal (idxal olunan yük, s ərnişin, turizm, sığorta, xidmətlərin daşınması, həmçinin hüquqi və fiziki şəxslərin s ərhəddən kənara pul köçürmələri) fərqləndirilir. İdxal milli
qanunvericilik, siyasi-hüquqi m əhdudiyyətlər, gömrük tarifləri, sistem lisenziyalaşdırılması və digər xarici qeyri-tarif iqtisadi t ənzimləmələrlə tənzimlənir. İdxalın h əcminə reimport (yenidən idxal) da daxil edilir. İdxalın uçot vaxtı yükün buraxılmasına gömrük orqanının yük gömrük bəyannaməsinə icazə verdiyi vaxt hesab edilir. İş, xidmət, intellektual f əaliyyətin nəticələrinin uçot vaxtı təhvil-təslim aktı və ya iş, xidmət, intellektual fəaliyyətin n əticələrinə görə ödəmə vaxtı hesab olunur. (II) – üçüncü ölk ədən daxil olan və aktiv emalın v ə ya gömrük nəzarəti altında emalın sərbəst t ədavülə buraxılması üçün bilavasitə gömrük rejiminin anbarlarında yerləşdirilən əmtəələrdir.
–
əmtəə və xidmət idxalı dövlət tərəfindən mükafatlandırılan, rezident-idxalçılara verilən maliyy ə yardımı növüdür. Bunlara məsələn, milli iqtisadiyyatın maraqları dairəsində olan yüksək texnologiyaların və ya buraxılışı yerli istehsalçılar t ərəfindən kifayət qədər olmadıqda, sosial əhəmiyyətli istehlak mallarının idxalı aiddir. İDXALA VERGİLƏR – mallar faktiki v ə ya
gömrük s ərhədlərini keçərək iqtisadi zonaya daxil olark ən və yaxud rezidentlərə qeyri-rezidentlər t ərəfindən xidmətlər göstərildikdə ödənilməli olan vergil əri (ƏDV-dən başqa) göstərən, MHS-də istifad ə olunan termindir.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|