Referat I mavzu: Tilshunoslik terminlarning lug‘ati Reja: Kirish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI

FILOLOGIYA FAKULTETI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O’QITISH
O’ZBEK TILI UZB-BU-20- GURUH
TALABASI TOSHQINBOYEVA AROFATNING LEKSIKOGRAFIYA FANIDAN
TAYYORLAGAN


R E F E R A T I


Mavzu: Tilshunoslik terminlarning lug‘ati
Reja:
Kirish
1. Tilshunoslik terminlari tushunchasi
2. Tilshunoslik terminlari lug’ati xususiyatlari
3. Tilshunoslik terminlarning shakliy strukturasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH
Ma’lumki, til va jamiyat bir-biri bilan chambarchas bog‘langan. Jamiyatdagi o‘zgarishlar tilda o‘z ifodasini topishi zarur. Shu nuqtayi nazardan terminologiya tilshunoslikning tez o‘zgaruvchan va murakkab tuzilishga ega sohasi hisoblanadi. Har bir fan terminlar tizimidir. Rus faylasufi P.A.Florenskiy terminlarning fandagi o‘rnini quyidagicha izohlagan:“Fanning mohiyati terminologiyani tuzish, aniqrog‘i, joy joyiga qo‘yishdan iborat…Terminlar hayoti fan tarixining o‘zidir”. Tilshunoslik ham o‘z lingvistik terminlariga ega. Til ta’limiga lingvistik terminlar mohiyatini o‘rganish asosida kechadigan jarayon sifatida qarash mumkin. Ona tilida terminlarning puxta ishlanishi va tartibga solinishi nafaqat darslik va qo‘llanmalar yaratish, ona tilida dars olib borish uchun, balki ijtimoiy hayotda ham ahamiyati katta bo‘lgan masaladir.
Ushbu refarat lingvistik terminlar tadqiqiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda ona tili darsliklarida keltirilgan tilshunoslik terminlarining tarkibiy xususiyatlarini aniqlash, shakliy tuzilishini tavsiflash maqsad qilib olindi. Darsliklarda lingvistik terminlarning ifodalanishi: muammo va kamchiliklar o‘rganildi. Terminlarning standartligini ta’minlash va modellashtirish, shuningdek, tarjima jarayonida ularning moddiy ko‘rinishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa ilmiy terminologiya, terminografiya taraqqiyoti, terminologik korpus, terminologik ma’lumot bazalarini yaratishning asosiy shartidir.
Tilshunoslik terminlari lug’atlarida tilga oid va til bilan bog’liq barcha atamalar o’z izohini topgan bo’ladi. Ushbu lug’at orqali ularning milliy va xalqaro miqiyosdagi nomi har bir atama nomi etimologik izohi bilan birga yoritib boriladi. Zero, tilshunoslik ham ijtimoiy, ham aniq fan sifatida qat’iylikni talab etadi. Tilshunoslik terminlari lugati esa tildagi atamalardan to’ri foydalanishda yo’l ko’rsatadi.
Tilshunoslikning ichki bo’limlari uchun yaratilgan alohida lug’atlar ham mavjud bo’lib, koproq sof ilmiylikdan ko’ra, ijtimoiy ommaboplik muhum o’rin tutadi. Tilshunoslik terminlarini esa shu soha olimlari to’laligicha anglashi shart, zero tilshunoslikdagi ko’plab muhum asarlar sof ilmiy uslub asosida yaratilgan. Bu lug’at bilan tanish bo’lgan inson mohiyatni to’laligicha anglashda qiyinchilikka uchramaydi.Lingvistik lug’atlar haqidaMa’lumki, til ijtimoiy hodisa, shu tufayli mazkur soha kopgina ijtimoiy sohalar bilan aloqador bo’lishi tabiiy. Tilshunoslik - tillarni o'rganuvchi fan. Bu umuman tabiiy inson tili va dunyoning barcha tillari uning alohida vakillari sifatida. So'zning keng ma'nosida tilshunoslik ilmiy va amaliy bo'linadi. Ko'pincha tilshunoslik ilmiy tilshunoslik deb tushuniladi.
Bu semiotikaning belgilar ilmi sifatida tarkibiy qismidir.Shu tufayli uning tuzulmasi ham murakkab, tilshunoslik ichki strukturik jihatidan katta-katta bo’limlardan tashkil topadi. Shuningdek, har birining o’ziga hos terminologik tizimi mavjud. Antroponik lug’atlarXX asrning 60-70-yillarida antroponimiya onomastikadan ajralib chiqdi. XX asrning 60-yillariga qadar "antroponimiya" atamasi o'rniga "onomastika" atamasi ishlatilgan. Ushbu fan ism bilan olib borilishi mumkin bo'lgan ma'lumotlarni o'rganadi: insoniy fazilatlarni tavsiflash, shaxsning otasi, urug'i, oilasi bilan munosabati, millati, kasbi, kelib chiqishi, yashash joyi, kasta haqidagi ma'lumotlar. Antroponimiya antroponimning nutqdagi funktsiyalarini o'rganadi - nomlash, identifikatsiya qilish, farqlash, ismni o'zgartirish, bu yosh bilan bog'liq, ijtimoiy yoki oilaviy holatning o'zgarishi, boshqa millatdagi odamlar hayoti, yashirin jamiyatlarga kirish, boshqa e'tiqodga o'tish, tabu va boshqalar.Antroponik lug'atlar - odamlarning to'g'ri nomlari haqida lug'atlar, shuningdek, taxalluslar va taxalluslar.Ma'lumot uchun:Antroponimiya (yunoncha antropos - odam va onyma - ism) -antroponimlarni o'rganadigan onomastika bo'limi, ya'ni. odamlarning to'g'ri nomlari.
Diolekt lug’atlar an'anaga ko'ra, lahjalar asosan qishloq hududiy lahjalari sifatida tushunilgan. So'nggi paytlarda shahar shevalarida ko'plab asarlar mavjud; xususan, ular Amerika Qo'shma Shtatlarining Negro shahar aholisining nutqini o'z ichiga oladi, ularning ingliz tili Amerika inglizlarining boshqa turlaridan sezilarli darajada farq qiladi. Frantsuz tilshunoslari "dialekt" (dialekte) atamasi bilan bir qatorda "patois" (patois) atamasini ishlatadilar, bu shuningdek aholining ma'lum guruhlari, asosan qishloq aholisining cheklangan nutqini anglatadi.Dialekt (mintaqaviy) lug'atlari - Bitta yoki bir guruh dialektlar (dialektlar) ning so'z birikmalarini tavsiflovchi turli xil izohli lug'atlar. Differentsial lug'atlarga o'ziga xos dialekt so'zlar va semantik dialektizmlar kiradi, ular butun ruscha so'zlardan farq qiladi. To'liq lahjali lug'atlar dialektning barcha so'z birikmalarini o'z ichiga oladi, shuningdek, dialekt va adabiy tilga xos bo'lgan so'zlarni o'z ichiga oladi. Grammatika lug’atlari Grammatika lug'atlari - bu so'zlarning morfologik va sintaktik xususiyatlari haqidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olgan lug'atlar. Grammatika lug'atlariga alifbo yoki teskari tartibdagi so'zlar kiradi. Tanlash tamoyillari va so'zlar to'g'risidagi ma'lumotlar har bir grammatik lug'atning maqsadi va manziliga qarab farqlanadi. Morfologiya (boshqa yunon tilidan - "shakl" va "ta'limot") - bu nutq qismlari, ularning toifalari va so'z shakllarini o'rganadigan grammatika bo'limi.
Bu tilshunoslik bo'limi bo'lib, uning asosiy ob'ekti tabiiy tillarning so'zlari va ularning muhim qismlari (morfemalar). Shuning uchun morfologiyaning vazifalari so'zning maxsus til ob'ekti sifatida ta'rifini va uning ichki tuzilishini tavsiflashni o'z ichiga oladi.Sintaksis (boshqa yunon tilidan - "qurilish, tartib, kompilyatsiya") - bu tilshunoslikning iboralar (tilshunoslik) va jumlalarni tuzilishini o'rganadigan qismi. So'zlarni mos keladigan lug'atlar - semantik va stilistik munosabatlarda bir-biriga mos kelishini ta'minlash uchun to'g'ri so'zlarni qanday tanlash kerak.Morfemik va so’z yasalish lug’atlari Morfemik va so'z yasash lug'atlari. So‘z yasash lug‘atlari (derivativ lug‘atlar) - so‘zlarni ularning morfemalariga bo‘lishini, so‘zni tuzuvchi tuzilishini, shuningdek, berilgan morfema - ildiz yoki affiks yordamida so‘zlar to‘plamini (so‘z yasovchi in) lug‘atlar. So'z yasash lug'atlaridagi so'zlar morfemalarga bo'linish va stress bilan beriladi.
Ma'lumot uchun: Morfema (yunoncha. Morfemadan - shakl) - so'zning minimal ahamiyatli qismi. Ko'pgina tushunchalarda morfema mavhum tilshunoslik birligi sifatida qaraladi. Matnda morfemaning aniq amalga oshirilishiga morf yoki (ko'pincha) morf deyiladi.Bundan tashqari, bir xil morfemani ifodalovchi morflar so'z shaklidagi muhitga qarab har xil fonetik ko'rinishga ega bo'lishi mumkin.
XULOSA
Kuzatishlardan ma’lum bo‘ladiki, ona tili darsliklarida besh va undan ortiq tarkibli termin-birikmalar uchramaydi hamda sodda terminlar va termin-birikmalar yetakchi o‘rinda bo‘lgani holda, qo‘shma va juft terminlar miqdori juda kam hajmni tashkil etadi. Ona tili darsliklarida mavjud lingvistik terminlar tizimidagi murakkab terminlarning aksariyati umumnutqda so‘z birikmasi sifatida ham ishlatiladi va ular tarkibidagi har bir lug‘aviy ma’noli birlik o‘z avtosemantikligini saqlab qoladi. Faqat bir ilmiy-lingvistik tushunchani anglatishi, ba’zilarining boshqa tillarga bir so‘z bilan tarjima qilinishi kabi xususiyatlar ularni termin-birikmalar safiga kiritishga asos bo‘ladi. Terminologik korpus, terminologik ma’lumot bazalari yaratishda terminni modellashtirish asosiy bosqichlardan sanaladi va bu jarayonda ham, terminni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishda ham murakkab tarkibli terminlar turli qiyinchiliklarni yuzaga keltirishi mumkin. Bu esa tilshunoslik terminologiyasi oldiga lingvistik terminlarni qayta ishlash, tizimlashtirish va tartibga solish vazifasini qo‘yadi.


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Hojiyev A.Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati.– Toshkent:O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2002

2. Ermatov I.R. O‘zbek tilshunoslik terminlarining shakllanishi va taraqqiyoti: filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PHD)dissertatsiyasi avtoreferati. –Toshkent, 2019
3. Xudoyberganova D. Lingvokulturologiya terminlarining qisqacha izohli lug‘ati. –Toshkent:Turon zamin ziyo, 2015
4. Хамроева Ш.М. Корпус лингвистикаси атамаларининг қисқача изоҳли луғати. – 2020
5. Doniyorov R. O‘zbek tili texnik terminologiyasining ayrim masalalari. –Toshkent:Fan, 1977