Referat I termiz-2023 energetika siyosati. Reja

Raqamlarga murojaat qilamiz.
Agar 2016-yilda mamlakatda o‘rtacha kunlik elektr energiyasi iste'moli 137,8 million kilovatt soatni tashkil etgan bo‘lsa, bu yil (2021-yil 1-iyun holatiga ko‘ra) 183,7 million kilovatt soat yoki 33,4 foizga ko‘pdir.
Bugungi kunda iste'molchilar soni 7 million 268,9 ming kishini tashkil etadi, bu 2016-yilga nisbatan 947,8 mingtaga ko‘pdir. Ularning 336,6 ming nafari yuridik iste'molchilar bo‘lib, ularning soni 69,1 mingga ko‘paygan.
Yuqorida ta'kidlanganidek, ishonchli energiya ta'minoti uchun elektr energiyasi ishlab chiqarishning o‘sishi bilan bir qatorda, uni iste'molchiga yetkazib berish uchun yuqori sifatli infratuzilmaga ham ega bo‘lish lozim. O‘n yillar davomida yangilanmagan keng ko‘lamli va ayni paytda juda eskirgan infratuzilma 2017-yildan boshlab mamlakatimizda elektr tarmoqlari va transformator punktlarini yangilash va modernizatsiya qilish ishlari tubdan mustahkamlandi.
Masalan, agar 1991-yildan 2016-yilgacha yoki 25-yil mobaynida 9 ming 300 kilometr past kuchlanishli elektr uzatish tarmoqlari modernizatsiya qilingan bo‘lsa, so‘nggi to‘rt yil ichida bu ko‘rsatkich 25 ming kilometrga (deyarli 2,7 baravar) oshdi.
Xuddi shu holat transformator punktarining holatida ham kuzatilmoqda, ularning aksariyati 2017-yilga qadar jismonan va ma'nan eskirgan. So‘nggi 3 yil ichida transformator punktlari umumiy sonining 60 foizi yoki 9 ming 575 donasi yangilandi.
Faqat joriy 2021-yilda 26 ming 300 kilometr past kuchlanishli elektr uzatish tarmoqlari (yoki 2020-yilga nisbatan 13 foizga ko‘p) va 9 000 dan ortiq transformator punktlari ta'mirlanadi (o‘sish 16 foiz).
Albatta, infratuzilmani to‘liq modernizatsiya qilish uchun 3 yil davomida olib borilgan jadal ishlar yetarli emas va butun mamlakat bo‘ylab hali ham jismonan va ma'nan eskirgan elektr uzatish tarmoqlari va transformator punktlari mavjud bo‘lib, bu iste'molning eng yuqori paytida tizimda nosozliklarga olib keladi. “2021-2030-yillarda 0,4-110 kV kuchlanishli tarmoqlarni rekonstruksiya va modernizatsiya qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi ishlab chiqilgan rejada nazarda tutilgan infratuzilmani yangilash ishlari jadal sur'atlarda davom etmoqda.
Mazkur rejaga muvofiq 130 ming kilometr elektr uzatish tarmoqlari va 40 mingdan ortiq transformatorlar bosqichma-bosqich modernizatsiya qilinadi.
2030-yilga borib iste'molning ikki barobar o‘sishini hisobga olgan holda elektr energiyasi ishlab chiqarishni ko‘paytirish natijasida ishonchli va barqaror elektr energiyasi ta'minotini ta'minlashdagi eng muhim vazifa hasoblanadi.
Hozirgi vaqtda energetika tizimining mavjud ishlab chiqarish quvvati 14,131 megavatt. 2000-yilda bu ko‘rsatkich 7,750 megavattni, 2016-yilda 10,830 megavattni tashkil etdi. Ya'ni, 16-yil ichida deyarli 3 ming megavatt qo‘shilgan va xuddi shuncha hajmdagi quvvat –so‘nggi uch yil ichida qo‘shilishiga erishildi. Xususan, 2017-2021-yillarda ishlab chiqarish quvvatining bunday o‘sishiga asosan Navoiy, Talimarjon, Toshkent IESlarida yangi bug‘-gaz qurilmalari (BGQ) ishga tushirilishi hisobiga erishildi. Shuningdek, 2019- yilda 900 megavatt quvvatga ega yangi To‘raqo‘rg‘on IES ishga tushirildi.
Zamonaviy energiya tejaydigan texnologiyalar va uskunalarni joriy etish natijasida issiqlik elektr stansiyalarida odatdagi yoqilg‘i sarfi 2016-yildagi 375,8 gr/ kilovatt soatdan 2020-yilda 333,9 gr/ kilovatt soatgacha yoki 11 foizga kamaydi (- 41,9 gr/ kilovatt soat).
Ishlab chiqarish quvvatlarining o‘sishi yangi elektr stansiyalarini qurish va ishga tushirish hisobiga davom etmoqda va 2021-yilni ushbu yo‘nalishda misli ko‘rilmagan yil deb atash mumkin.
Joriy yilning oxiriga qadar elektr energetikasida umumiy quvvati 1800 megavatt bo‘lgan 10 ta elektr stansiyalar (issiqlik va quyosh elektr stansiyalari) ishga tushiriladi. Natijada energetika tizimining umumiy quvvati 16 000 megavattga yaqinlashadi, bu 2016 yilga nisbatan 52 foizga ko‘pdir.
Shuningdek, Sirdaryo IESni modernizatsiya qilish jarayoni davom etmoqda, buning natijasida stansiya quvvati 150 megavattga va Farhod gidroelektr stansiyasi quvvati 13 megavattga oshiriladi.
Ushbu tizimli ishlar muntazam ravishda davom ettiriladi. Buning natijasi mamlakat energetika tizimining quvvati 2025-yilga qadar 25 ming 600 megavattgacha va 2030-yilga qadar 29 ming 200 megavattgacha oshirilishi rejalashtirilgan.
Energetika sohasida islohotlarni amalga oshirish, uning bozor munosabatlariga o‘tishini ta'minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 1-fevraldagi PF-5646-sonli Farmoni bilan Energetika vazirligi tashkil etildi.
Islohotlarning birinchi bosqichi – “O‘zbekenergo” AJni qayta tashkil etish orqali o‘ziga xos funksiyalarga ega korxonalarni yaratish: “Issiqlik elektr stansiyalari”, shuningdek “O‘zbekgidroenergo” (elektr energiyasi ishlab chiqarish), “O‘zbekiston milliy elektr tarmoqlari” (elektr energiyasini uzatish va magistral elektr tarmoqlariga texnik xizmat ko‘rsatish, energotizim dispetcherligi, elektr energiyasining markazlashgan savdosi hamda eksport va import operatsiyalarini davlat tomonidan tartibga solinadigan tariflar asosida amalga oshirish), “Hududiy elektr tarmoqlari” (elektr energiyasini taqsimlash va elektr tarmoqlariga texnik xizmat ko‘rsatish, iste'molchilar energoqurilmalarini texnologik ulash hamda respublika iste'molchilariga elektr energiyasini sotish).
Mamlakatning energetik xavfsizligini ta'minlash va bozor iqtisodiyotiga asoslangan energetik rivojlanishni ta'minlash uchun qonunchilik bazasini shakllantirish jarayoni davom etmoqda. Energetika vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan qonunlar: “Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish to‘g‘risida”gi Qonuni (2019-yil 21-may, O‘RQ-539-son), O‘zbekiston Respublikasining “Energiyadan oqilona foydalanish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi Qonuni (2020-yil 14-iyul, O‘RQ-628-son) hamda “2020-2030-yillarda O‘zbekiston Respublikasini elektr energiyasi bilan ta'minlash konsepsiyasi” ishlab chiqildi va tasdiqlandi.
Energetika tarmog‘ining bozor munosabatlariga o‘tishini ta'minlash uchun normativ-huquqiy hujjatlarni yaratish bo‘yicha ishlar davom etmoqda.
Yangi elektr stansiyalarining, shu jumladan issiqlik (IES), quyosh fotoelektr (QFES), shamol (ShES) elektr stansiyalarining ishga tushirilishi ko‘p jihatdan mamlakat energetikasida yuz berayotgan bozor munosabatlari o‘zgarishlariga misol bo‘la oladi. Ishga tushirilayotgan deyarli barcha yangi quvvatlar O‘zbekiston energetika sektori uchun prinsipial jihatdan yangi davlat-xususiy sheriklik asosida qurilgan.
DXSh asosidagi loyihalar tender asosida, ya'ni raqobatbardosh bozor asosida amalga oshiriladi, tenderlarni o‘tkazishda eng yaxshi xalqaro tajribani jalb qilish uchun texnik yordam Jahon banki guruhining a'zosi bo‘lgan Xalqaro moliya korporatsiyasi tomonidan amalga oshiriladi.
E'tibor bering, tender g‘olibi hujjatlarni ishlab chiqish, yangi elektr stansiyasining qurilishi va ekspluatatsiyasi uchun javobgardir. U bilan ishlab chiqarilgan elektr energiyasini muhim muddat (20-25-yil)ga sotib olish to‘g‘risida uzoq muddatli shartnoma tuziladi. Odatda, elektr energiyasini sotib olish tariflari bo‘yicha iste'molchilarga qulay narx taklifi tenderda g‘olib chiqishning asosiy mezonlaridan biri hisoblanadi. Shunday qilib, so‘nggi 3-yil ichida zamonaviy O‘zbekistonning energetika tarmog‘iga jadal joriy qilingan bozor qoidalari ushbu sohada sog‘lom elektr energetika raqobatini yaratishga imkon beradi. Tender savdolari natijalariga ko‘ra, mamlakatimizga yaxshi xorijiy tajribaga va yaxshi ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan mustaqil elektr energiyasi ishlab chiqaruvchilar kirib kelmoqda.
Bugungi kunga qadar energetika sohasida raqobat muhitini shakllantirish maqsadida, Energetika vazirligi tomonidan jami 13 ta Elektr energiyasini sotib olish to‘g‘risidagi bitimlar imzolandi. Jumladan, “Total Eren SA” (Fransiya) kompaniyasi, “Abu Dhabi Future Energy Company – Masdar” (BAA) kompaniyasi, “Aksa Enerji Uretim A.S.” (Turkiya) kompaniyasi, “ACWA Power” (Saudiya Arabistoni) kompaniyasi va boshqalar.
O‘zbekistondagi investitsiya muhitining jozibadorligi oshib borayotgani sababli, respublikaning energetika sohasidagi yirik loyihalar uchun chet el banklaridan hukumat tomonidan kafolatlangan kreditlarni jalb qilishning hojati yo‘q.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 27-martdagi “O‘zbekiston Respublikasida elektr energetika tarmog‘ini yanada rivojlantirish va isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida”gi PQ-4249-son qaroriga muvofiq, Energetika vazirligi huzurida “Schoenherr va NERA Economic Consulting” kabi xalqaro moliya tashkilotlari bilan hamkorlikda faoliyat olib borayotgan Loyiha ofisi tashkil etildi. Jahon ekspertlarini jalb qilish yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki va Jahon banki ko‘magida amalga oshiriladi.
Loyiha ofisining ekspertlari tomonidan 2021-2025-yillarga mo‘ljallangan uch bosqichdan iborat ulgurji raqobatbardosh elektre energiyasi bozoriga o‘tish ketma-ketligi ishlab chiqildi.
Birinchi bosqichda elektr energiyasi korxonalarini erkinlashtirish va elektr energiyasini sotish istagida bo‘lgan xususiy korxonalar tomonidan litsenziya olish ko‘zda tutilgan. Bunda bozor munosabatlariga asoslangan yondashuv natijasida mahsulot sifatini yaxshilash va narxlarning pasayishiga erishiladi.
Elektr energiyasining raqobatbardosh ulgurji bozoriga o‘tishning ikkinchi bosqichida elektr energiyasini taqsimlash tizimining operatori yaratiladi va iste'molchilarga elektr energiyasini sotish funksiyalari ta'minotchilarga bosqichma-bosqich o‘tkaziladi. Mazkur ta'minotchilar litsenziya asosida iste'molchilarga elektr energiyasini sotish huquqiga ega bo‘ladilar. Ta'kidlash joizki, ushbu bosqichda iste'molchilar elektr energiyasini onlayn savdo platformasi yoki istalgan ta'minotchi orqali sotib olishlari mumkin bo‘ladi. Ta'minotchilar o‘rtasida raqobat muhiti shakllanishi orqali elektr energiyasining ta'minoti sifati oshishiga erishiladi.
Uchinchi bosqich – “Kun ichi (soatbay) savdolar” bosqichi. Onlayn savdo platformasidagi erkin shartnomalar hajmlariga ko‘ra, elektr energiyasini reja asosida soatbay ishlab chiqarish va iste'mol qilishning ortiqcha yoki yetishmayotgan hajmlarini sotish va sotib olish operatsiyalari amalga oshiriladi.
Shuningdek, energetika sohasining normativ-huquqiy bazasini takomillashtirish bo‘yicha ishlar davom ettiriladi. Xususan, ishlab chiqilgan loyihalarni ekspertizadan o‘tkazish bo‘yicha jadal ishlar olib borilmoqda: yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasining “Elektr energetikasi to‘g‘risida”gi Qonuni (u bo‘yicha ishlar yevropa tiklanish va taraqqiyot banki va Jahon banki ekspertlari bilan hamkorlikda amalga oshirildi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Elektr energetikasi soxasini isloh qilishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Magistral elektr tarmoqlari kodeksini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori loyihalari ishlab chiqildi.
Iqtisodiyot va ijtimoiy sohalar energiya samaradorligini oshirish masalalariga e'tibor qaratishmoqda. Hisob-kitoblarga ko‘ra, milliy iqtisodiyotning energiya samaradorligi rivojlangan mamlakatlar ko‘rsatkichlaridan 2-2,5 baravar yuqori.
Agar dunyoda energiya iste'molining 23 foizi uy-joy sektoriga to‘g‘ri kelsa, O‘zbekistonda – 40 foiz. Xususan, yevropada 1 kvadrat metr uchun energiya sarfi yiliga 120-150 kilovatt soatni tashkil qilsa, O‘zbekistonda bu ko‘rsatkich 390 kilovatt soatdan oshadi yoki 240-270 kilovatt soat ko‘proqni tashkil qiladi.
2020-yilda tashkiliy-texnik tadbirlarni amalga oshirish hisobiga iqtisodiyot tarmoqlarida 1352,4 million kub metr tabiiy gaz va 917,5 million kilovatt soat elektr energiyasi tejalishi ta'minlandi.
Bu birlamchi energiya manbalaridan oqilona foydalanish uchun ulkan salohiyat mavjudligini yana bir bor tasdiqlaydi.
Energetika sohasidagi davlat munosabatlarining keskin kamayishi bilan bozor munosabatlariga o‘tish elektr energetikasini boshqarish tizimini takomillashtirishga xizmat qiladi.
Natijada mamlakatning energetika xavfsizligi, respublika energetika ta'minotining ishonchliligi va barqarorligi ta'minlanadi. Asosiysi, aholining turmush sifatini yaxshilash.

XULOSA

Xulosa qilib aytganda, elektr energetikasi tarmogʻini yana-da rivojlantirish orqali iqtisodiy oʻsishning barqarorligini va aholi farovonligini taʼminlash yangi Oʻzbekiston uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur qaror esa yoqilgʻi-energetika resurslaridan samarali va oqilona foydalanishni ragʻbatlantirish, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini mamlakat iqtisodiyotiga keng joriy etishga xizmat qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. Radjabov A., Raxmatov A.D., Voxidov A.X. Mutaxassislikka kirish. Ma’ruzalar matni. - T.:TashDAU. 2007.

2. M. E. El-Hawary Introduction to electrical power systems 1 edition, Published 2008 by IEEE Press, 394 r.
3. Sarma, Mulukutla S. Introduction to Electrical Engineering. 2001 by Oxford University Press, Inc. 896 r. ISBN 0-19-513604-7
4. Thompson S. Control Systems Engineering & Design Longman & Technical, Essex, UK, 2009.
5. Lewis R.W. Programming industrial control systems using IEC, 113-3 UK, 2009