Referat jumisi orınlaǵan: Amaniyazov t qabıllaǵan: Qutıbaeva e nókis-2023

1.3 Konstituciyalıq huqıqtıń milliy huqıq sistemasındaǵı hàmde jàmiyet hàm màmleket qurılısı tarawındaǵı àhmiyeti
Konstituciyalıq huqıq pàni birinshi gezekte jàmiyetlik pànler sistemasına kirgenligi ushın sol sistemadaǵı pànler menen óz-ara qatnasıqta bolıwı tàbiyiy.
Mısalı: barlıq jàmiyetlik pànler aldında arnawlı wazıypalar menen birge, ulıwmalıq wazıypalar da bar. Olardıń barlıǵı kàmil insandi jetilistiriw, shaxslardı bir-birine húrmet ruwxında tàrbiyalaw, watanǵa sadıq bolıw wazıypasın óz aldına qoyadı. Mine usınday ulıwmalıqtıń barlıǵı jàmiyetlik pànler ortasında baylanıs, birge islesiwshilik bolıwı zàrúrligin kórsetedi.
Konstituciyalıq huqıq pàni huqıqıy pànler sistemasındaǵı ayrıqsha bir pàni esaplanıp, sonıń ushında huqıqıy pànler menen baylanısı jànede kúshlirek hàm anıǵıraq sàwlelenedi.
Konstituciyalıq huqıq pàniniń «Màmleket hàm huqıq tariyxı» pàni menen baylanısına toqtalsaq, «Màmleket hàm huqıq tariyxı» pàni màmleket hàm huqıqtıń payda bolıwı, rawajlanıw basqıshları, konstituciyalardıń payda bolıw hàm rawajlanıw basqıshların úyrenedi. Konstituciyalıq huqıq pàni Konstituciyalıq rawajlanıw tàjiriybesin úyreniwde tariyx pànine, onıń tàliymatlarına súyenedi.
Konstituciyalıq huqıq pàniniń «Màmleket hàm huqıq tàliymatı» pàni menen baylanısı jànede anıǵıraq hàm keńirek túrde sàwlelenedi. «Màmleket hàm huqıq tàliymatı» ulıwma màmleket hàm huqıq, onıń formaları, túrleri haqqında teoriyalıq tiykar bolǵan bilimlerdi beredi. Màmleketlik hàkimiyat, onıń bóliniw principleri haqqında túsinikler de usı pànde úyreniledi, bular haqqında túsinikke iye bolmay turıp huqıqıy norma, huqıqıy institut, olardıń dúzilisi, payda bolıwı, huqıq derekleri, huqıqıy qatnasıqlar, huqıq subyektleri haqqında jeterli bilimge hàm maǵlıwmatǵa iye bolmay, konstituciyalıq huqıq úyrenetuǵın màselelerdi úyrenip bolmaydı.
«Màmleket hàm huqıq tàliymatı» sol màselelerdi ulıwma túrde úyrense, Konstituciyalıq huqıq pàni olardı konstituciyalıq huqıq kóleminde úyrenedi. Mısalı: jàmiyetlik qatnasıqlar, huqıqıy normalar «Màmleket hàm huqıq tàliymatı»nda ulıwma túrde úyrenilse, Konstituciyalıq huqıq konstituciyalıq jàmiyetlik qatnasıqlardı, konstituciyalıq-huqıqıy normalardı úyrenedi.
Barlıq tarmaq hàm àmeliy, processual huqıqlar Konstituciyalıq huqıq pànine súyenedi. Demek, olar úyrenetuǵın, tàrtipke salatuǵın jàmiyetlik qatnasıqlardıń tiykarı Konstituciyalıq huqıqta belgilengen. Bularǵa: Puqaralıq huqıqı, Hàkimshilik huqıqı, Finans huqıqı, Miynet huqıqı, Salıq huqıqı, Jınayat huqıqı, Jınayat processual huqıqı, Puqaralıq processi hàm basqalar kiredi.
Konstituciya siyasiy turmısta qatnasıwshı subyektlerge birdey teń huqıqıy imkaniyat jaratadı. Ol siyasiy erkinliktiń yurisprudenciyalıq kepili sıpatında anıqlanadı. Màmleket jàmiyet hám puqara ortasındaǵı usı minnetleme hàm wàkilliklerdiń huqıqıy mexanizmin jaratıw hàm de onıń àmeliy hàreketin tàmiyinlewde, konstituciyalıq huqıq yurisprudenciyalıq tàbiyatınıń negizin quraydı.
Konstituciyalıq huqıqtıń yurisprudenciyalıq tàbiyatı tómendegilerde anıqlanadı:
birinshiden, ol màmleket hàkimiyatın huqıqıy legitimlestiredi, yaǵnıy nızamlı tàrepten bekkemleydi;
ekinshiden, màmleket hàreketınıń huqıqıy strategiyası, ústinlikke iye baǵdarların belgilep beredi;
úshinshiden, konstituciyalıq huqıq kóleminde huqıq penen Nızamshılıq ortasındaǵı baslanǵısh yurisprudenciyalıq bóliniwge jol qoyıladı;
tórtinshiden, konstituciyalıq huqıq jàmiyetlik qatnasıqlardı yurisprudenciyalıq qurallar, usıllar hàm de yurısprudenciyalıq mexanizmlerdi jaratıw jolı menen tàrtipke saladı;
besinshiden, konstituciyalıq huqıq màmleket siyasiy huqıqıy sistemasına yurisprudenciyalıq mazmun hàm mànis baǵıshlaydı, nızam ústinligi principinen kelip shıqqan halda, jàmiyette konstituciyalıq màkan, tiyisli huqıqıy tàrtip jaratadı;
altınshıdan, konstituciyalıq Nızamshılıq sistemasınıń qadaǵalaw tiykarların júzege keltiredi, usı sistemanıń quramalı dúzilmelerin rawajlandıradı.
Konstituciyalıq huqıq pàni rawajlanıwındaǵı ózgerisler XX ásirdiń 80-jılları aqırında baslandı. Bul dàwirge kelip, huqıqıy màmleket ideyası keń orın iyeledi, insan hàm puqaranıń huqıqları hàmde erkinlikleri insanǵa màmleket tàrepinen inam etilgen degen pikirlerden waz keshildi.
Ózbekstanda konstituciyalıq huqıq pàniniń rawajlanıwına Urazaev Sh.Z, Azamxójaev A.A, Rahmanqulov X.R, Boboev B.X, İslamov Z.M, Odilqoriev X.T, Rahimov F.X, Saidov A.X, Tadjixanov U, Qayumov R.Q., Xusanov O.T. hàm basqa alımlarımız salmaqlı úles qostı.
Konstituciyalıq huqıqıy normalar túrli formalarda kórsetilgen bolıp, olar konstituciyalıq huqıq derekleri esaplanadı. Bularǵa Konstituciya, nızam, pàrman hàm basqada huqıqıy hújjetler kórinisinde bolıwı múmkin. Konstituciyalıq huqıq derekleri bir-biri menen baylanıslı hàm biri ekinshisi ushın joqarı yuridikalıq kúshke iye. Mısalı: Konstituciya hàm basqa da nızamlar, pàrmanlar ushın joqarı yuridikalıq kúshke iye bolsa, Prezident pàrmanı húkimet qararı ushın joqarı kúshke iye.
Konstituciyalıq huqıq derekleri arasında Konstitusiya ayrıqsha orındı iyeleydi. Konstitusiya tek Konstituciyalıq huqıqtıń ǵana deregi emes, basqa barlıq huqıqlar ushın tiykarģı derek bolıp esaplanadı.
Konstituciyalıq huqıq derekleri arasında ayrıqshalıq dàrejesin onıń màmlekettiń tiykarǵı nızamı ekenligi de belgileydi. Konstituciya eń àhmiyetli norma hàm principlerdi ornatadı hàmde keyinshelik olardan basqa huqıqıy tàrtipke salıw usılları júzege keledi. Ayırım konstituciyalıq normalar tuwrıdan-tuwrı àmel qılıp, qosımsha tàrtipke salıwǵa mútàj emes. Mısalı: Konstituciyanıń 92-statyasına tiykarlanıp, «Prezident Oliy Majlis jıynalısında ant qabıl qılǵan waqıttan baslap óz lawazımına kirisken esaplanadı», – degen normanı àmelge asırıw ushın hesh qanday qosımsha norma, hújjet zàrúrli emes.
Konstituciyalıq huqıq derekleri arasında nızamlar àhmiyetli rol oynaydı. Ózbekstan Respublikasında qabıllanǵan nızamlardı eki toparǵa bóliwimiz múmkin. Birinshisi, Konstituciyalıq nızamlar, ekinshisi, àpiwayı nızamlar.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń konstituciyalıq huqıqıy mazmundaǵı pàrman hàm qararları konstutusiyalıq huqıqı derekleri esaplanadı. Mısalı: húkimet quramı (tayınlanǵan wazıypasınan azat etiw), oraylıq màmleketlik uyımlardı dúziw, shaxslardı lawazımǵa tayınlaw hàm lawazımınan azat etiw haqqındaǵı pàrmanlar hàm sol sıyaqlı bir qatar hújjetler.
Oliy Majlis palatalarınıń konstituciyalıq – huqıqıy mazmundaǵı qararları da Konstituciyalıq huqıqı deregi esaplanadı.
Konstituciyalıq huqıqı derekleri qatarına húkimet qararları, Konstituciyalıq sud qararları, jergilikli màmleketlik hàkimiyatı uyımlarınıń qararlarında kiritıwımiz múmkin. Bul hújjetler konstituciyalıq huqıq tàrtipke salıwshı qatnasıqlar kóleminde qabıl qılınǵan, hàmme ushın màjbúriy xarakterge iye, puqaralardıń huqıq hàm erkinliklerin tàmiyinlewge qaratılǵan bolsa ǵana konstituciyalıq huqıqtıń deregi boladı.
Konstitusiyanıń alǵı sózinde xalıqaralıq huqıqtıń ulıwma tàn alınǵan qaǵıydaları ústinligi tàn alınıwı belgilengen, sol sebepli aytıwımız múmkin, xalıqaralıq huqıq normaları da Konstituciyalıq huqıq deregi bolıwı múmkin.