Referat jumisi orınlaǵan: Amaniyazov t qabıllaǵan: Qutıbaeva e nókis-2023

1.4 Konstituciyalıq huqıq sisteması
Konstituciyalıq huqıq bir tàrepten, jàmiyettegi jeke huqıqıy sistemanıń quramalı bólimi bolıp, ekinshi tàrepten, onıń ózi quramalı sistema sıpatında ajıralıp turadı.
Konstituciyalıq huqıq sistemasın úlken terekke uqsatıw múmkin. Terektiń shaqası, túbiri, japıraǵı bolǵanlıǵı sıyaqlı, huqıq sistemasında hàr túrli quramı, bólimleri bar. Terektiń hàr túrli bólekleri hàr qıylı wazıypanı orınlaydı, biraq olardıń barlıǵın biriktirgen, onıń ósiwin (tiri ekenligin) tàmiyinlegen tamırı bar. Huqıq sistemasında tamır wazıypasın konstituciyalıq principler, xalıq suvereniteti, tàbiyiy huqıqlar, huqıq hàm erkinlikler ústinligi, hàkimiyat bóliniwi, ǵàrezsiz sud hàkimiyatı atqaradı. Bular barlıq institutlarda óz kórinisin tapqan.
Konstituciyalıq huqıqı quramı úsh elementten quralǵan:

• 
  Birinshiden, konstituciyalıq – huqıqıy normalar;
  
• 
  Ekinshiden, konstituciyalıq – huqıqıy principler;
  
• 
  Ushinshiden, konstituciyalıq – huqıqıy institutlar.
  

Konstituciyalıq – huqıqıy institut – uqsas túrdegi, biraq arnawlı ǵàrezsiz qatnasıqlardı tàrtipke salıwshı huqıqıy normalar birikpesi bolıp esaplanadı.
Hàr bir konstituciyalıq – huqıqıy institut deregi har qıylı bolıwı múmkin. Mısalı: Prezidentlik institutı deregi Konstituciya, Konstituciyalıq nızam, nızamlar esaplansa, Ministrler Kabineti institutınıń deregi Konstituciya, Konstituciyalıq nızam, nızamlar, Prezident pàrmanları, Konstituciyalıq sud qararları boladı.
Konstituciyalıq huqıq sisteması tómendegi institutlardan quralǵan:

• 
  Konstituciyalıq dúzimniń tiykarǵı principleri;
  
• 
  insan hàm puqaralardıń tiykarǵı huqıqları, erkinlikleri hàm minnetleri;
  
• 
  jàmiyet hàm shaxs;
  
• 
  hàkimshilik – aymaqlıq hàm màmleket dúzilisi;
  
• 
  màmleketlik hàkimiyattıń shólkemlestiriliwi.
  

Bul institutlar óz gezeginde, óz sistemasına iye.
«Konstituciyalıq dúzimniń tiykarǵı principleri» institutı «Màmleket suvereniteti», «Xalıq hàkimiyatshılıǵı», «Konstituciya hàm nızamnıń ústinligi», «Sırtqı siyasat»tan ibarat.
«Insan hàm puqaralardıń tiykarǵı huqıqları, erkinlikleri hàm minnetleri» institutı «Puqaralıq», «Jeke huqıq hàm erkinlikler», «Siyasiy huqıqlar», «Ekonomikalıq hàm sociallıq huqıqlar», «Insan huqıqları hàm erkinlikleriniń kepillikleri», «Puqaralardıń minnetlemeleri»nen ibarat.
«Jàmiyet hàm shaxs» institutı «Jàmiyettiń ekonomikalıq negizleri», «Jàmiyetlik birlespeler«, «Shańaraq», «Ǵalaba xabar quralları»nan ibarat.
«Hàkimshilik – aymaqlıq hàm màmleket dúzilisi» institutı «Mámlekettiń hákimshilik-aymaqliq dúzilisi», «Qaraqalpaqstan respublikası»nan ibarat.
«Màmleketlik hàkimiyattıń shólkemlestiriliwi» institutı «Ózbekstan Respublikası Oliy Màjlisi», «Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti», «Ministrler Kabineti», «Jergilikli màmleketlik hàkimiyatı tiykarları», «Ózbekstan Respublikasınıń sud hàkimiyatı», «Saylaw sisteması», «Prokuratura», «Finans hàm kredit», «Qorģanıw hàm qàwipsizlik»ten ibarat.
Konstituciyalıq huqıqtıń bunday dúzilisi, onıń predmetin qurawshı jàmiyetlik qatnasıqlardıń ishki sistemasına say bolıp, hàr bir jàmiyetlik qatnasıqlardıń kólemi ózine say ózgeshelikke iyeligi màlim. Bular: qatnasıqlar obyekti, subyekti, huqıqıy tàsir etiwdiń norması, usılı bolıp, bul qaǵıydalar konstituciyalıq-huqıqıy qatnasıqlarǵa da tolıq tiyisli bolıp esaplanadı.
Tarmaq sisteması konstituciyalıq huqıq normaları menen tàrtipke salıwshı jàmiyetlik qatnasıqlardıń ózgeshelikleri menen baylanıslı bolıp, biraq bul ózgeshelikler onıń tiykarı bolıp esaplanadı.
Konstituciyalıq huqıqıy normalar àmel qılıwı nàtiyjesinde júzege keletuǵın, qàliplesetuǵın hàm rawajlanatuǵın qatnasıqlar konstituciyalıq – huqıqıy qatnasıqlar dep ataladı.
Konstituciyalıq huqıqıy qatnasıqlar tómendegi ózgeshelikleri menen basqa túrdegi huqıqıy qatnasıqlardan ajıralıp turadı:
birinshiden, olar konstituciyalıq huqıq temasın qurawshı ayırım tarawda júzege keledi;
ekinshiden, óz subyektlerınıń quramı menen ózgeshelikke iye;
úshinshiden, konstituciyalıq huqıq basqa huqıq tarawlarınan hàr qıylılıǵı, hàr túrli huqıqıy qatnasıqlardı óz ishine alǵanlıǵı menen ajıralıp turadı;
tórtinshiden, konstituciyalıq – huqıqıy qatnasıqlar kerisinshe jaǵdaylarda siyasiy qatnasıqlar hàm baylanıslardıń arnawlı yurisprudenciyalıq forması sıpatında maydanǵa shıǵadı;
besinshiden, konstituciyalıq – huqıqıy qatnasıqlar jàmiyetlik siyasiy hàm màmleket hàkimiyatı tarawındaǵı baylanıslardı tàrtipke salıwdıń huqıqıy tiykarın quraydı.
Konstituciyalıq huqıqıy qatnasıqlarda qatnasıwshı màmleketlik uyımlar, shólkemler, lawazımlı shaxslarda bir obyektke baylanıslı huqıq hàm minnetleme kelip shıǵadı. Mısalı: Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 84-statyası 8-9-bólimlerinde, «Ózbekstan Respublikası Prezidenti nızamdı óz qarsılıǵı menen Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisine qaytarıwǵa haqılı.
Eger nızam dáslepki qabıl qılınǵan redakciyasında Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisiniń Nızamshılıq palatası deputatları hám Senatı aǵzaları ulıwmalıq sanınıń keminde úshten eki bóleginen ibarat kópshiliginiń dawısı menen maqullansa, nızam Ózbekstan Respublikası Prezidenti tárepinen ón tórt kún ishinde qol qoyılıwı hám daǵazalanıwı kerek».
Konstituciyalıq huqıqıy qatnasıqlar materiallıq hàm processual qatnasıqlarǵa bólinedi. Materiallıq qatnasıqlarda huqıq hàm minnetlemelerdiń mazmunı óz kórinisin tabadı. Processual qatnasıqlar arqalı huqıqıy hàreketlerdi àmelge asırıwdıń tàrtibi anıqlanadı.
Konstituciyalıq huqıqıy qatnasıqlar wazıypası hàm maqsetine kóre huqıq ornatıwshı hàm huqıqtı qorǵawshı túrlerge ajıratıladı. Birinshi túrinde, huqıqıy qatnasıq qatnasıwshıları ıqtıyarlı túrde àmelge asıratuǵın huqıq hàm minnetlemeler túsiniledi. Ekinshi túrinde, belgili huqıqtan paydalanıw hàm minnetlemelerdi orınlaw arqalı konstituciyalıq huqıqıy normada belgilengen qaǵıydanı qorǵaw nàzerde tutıladı.
Konstituciyalıq huqıqıy qatnasıqlardıń subektleri dep, olardıń tàrepleri sıpatında usı qatnasıqlarda qatnasıwshılarǵa aytıladı. Hàr qanday huqıqıy qatnasıqlar huqıq hàm minnetleme orınlawshı, eń keminde eki subyektten quraladı.
Konstituciyalıq huqıqıy qatnasıqlardıń subyektleri tómendegilerden ibarat:
- Ózbekstan xalqı;
- milliy-màmleketlik dúzilisi menen baylanıslı bolǵan qatnasıqlarda qatnasıwshı milletler hàm elatlar;
- Qaraqalpaqstan Respublikası;
- Ózbekstan Respublikası màmleketlik uyımları: Ózbekstan Respublikasınıń nızam shıǵarıwshı hàkimiyatın àmelge asırıwshı Oliy Majlıs palataları, Ózbekstan Respublikası Prezidenti, Ministrler Kabineti, ministrlikler, màmleketlik komitetler, xalıq deputatları wàlayat, rayon, qala keńesleri, hàkimler;
- deputatlar hàm olardıń birlespeleri;
- Ózbekstan Republikası puqarası, shet el puqaraları hàm puqaralıǵı bolmaǵan shaxslar;
- jàmiyetlik birlespeler;
- puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları.
Konstituciyalıq huqıqıy normalar menen tàrtipke salınatuǵın jàmiyetlik qatnasıqlar konstituciyalıq huqıqıy qatnasıqlardıń obyekti boladı.
Konstituciyalıq huqıqıy qatnasıqlardıń obyektleri tómendegi toparlarǵa bólinedi:
- màmleket aymaǵı;
- materiallıq baylıq;
- materiallıq bolmaǵan jeke màp-hújdan erkinligi, qàdir-qımbat;
- konstituciyalıq-huqıqıy qatnasıqlar subyektleriniń hàreketi de kóplegen huqıqıy qatnasıqlardıń obyekti boladı.
Konstituciyalıq huqıqıy qatnasıqlar yuridikalıq faktler (hádiyseler yáki háreketler) tiykarında júzege keledi, ózgeredi yáki biykar etiledi.
1.5 Konstituciyalıq huqıq institutları
Hàr bir konstituciyalıq-huqıqıy institut ózgesheligin sàwlelendiriwshi, onıń ayırmashılıqların bildiriwshi belgiler kóp túrliligi menen ajıralıp turadı:
birinshiden, belgili bir kólemdegi jàmiyetlik qatnasıqlarǵa huqıqıy tàsir qılıwshı qarsılıqlar ornatıw, tàrtipke salıw, maqsetke baǵdarlaw, ruxsat etiw sıyaqlı usıllarda àmelge asırıladı;
ekinshiden, huqıqıy normalar hàreketleniw mexanizminiń ózgeshelikleri, olardı àmelge asırıw, usıllarına kóre ózgeshelikke iye. Norma àmelde hesh qanday anıq huqıqıy qatnasıqlardı júzege keltirmesligi múmkin yaki kerisinshe, anıq túrdegi huqıqıy qatnasıqlar arqalı yaki ulıwma huqıqıy qatnasıqlar arqalı àmel qılıwı múmkin;
úshinshiden, huqıqıy tàrtipke salıwdıń belgili baǵdarlanılǵanlıq dàrejesine kóre ayırmashılıqqa iye. Màlim bir institutlar jàmiyetlik qatnasıqlardıń keń kólemine huqıqıy tàsir qılıw principlerin belgileydi, al basqaları bolsa tàrtipke salıwdı àmelge asıradı;
tórtinshiden, subyektler quramına kóre, bunda ayrım huqıq institutı normaları belgili subyektlerge yaki subyektlerdiń màlim bir túrine baǵdarlanılǵan bolsa, basqaları huqıqtıń barlıq subektlerine tiyisli boladı;
besinshiden, àmeldegi huqıqıy normalardı huqıqıy qorǵaw, subyektlerdiń juwapkershiligi túrlerine kóre, bunda gey bir institutlarda konstituciyanı qorǵawdıń ulıwma mexanizmi ústin bolsa, basqalarında konstituciyalıq huqıqıy normalardı buzıwshı belgili subyektke tiyisli nızamsız hújjetler hàm hàreketlerdi biykarlaw arqalı tàsir qılıw ústin esaplanadı;
altınshıdan, belgili bir huqıqıy institutqa arnalģan huqıqıy normalardıń bildiriliw usılı ózgesheligine kóre. Gey bir institutlarda normalar kóbirek konstituciyalıq kórsetpe formasına iye; basqa bir institutlarda normalardıń kópshiligi àmeldegi Nızamshılıqta anıqlanadı;
jetinshiden, belgili huqıqıy instituttiń túrine kóre, bunda bazılarında norma-principler, norma-maqsetler, norma-tàriypler, basqalarında belgili tàrtipke salıwshı normalar kópshiligin quraydı;
segizinshiden, huqıqıy normalar mazmunındaǵı maqsetlerdi àmelge asırıwda huqıqıy sistemanıń basqa bólimleri, basqa huqıq tarawlarınıń kólemine kóre ayırmashılıqqa iye. Ayırım huqıqıy institutlarda sonday qaǵıydalar bar, olardı tek bir ǵana konstituciyalıq-huqıqıy tàrtipke salıw kóleminde àmelge asırıp bolmaydı. Basqa huqıqıy institutlarda bolsa normalar tikkeley onıń kóleminde àmelge asırıladı;
toǵızınshıdan, huqıqıy tàrtipke salıwdıń maqsetke baǵdarlanǵanlıǵına kóre. Konstituciyalıq huqıq tarawınıń ulıwma wazıypası kóleminde onıń sistemasındaǵı hàr bir bólimi huqıqıy tàrtipke salıwdıń sıpatı jaǵınan ayrıqsha ózgesheligi menen sheklenedi. Bunda usı topardaǵı huqıqıy normalar tàsırı, àmelge asıwı menen erisiletuǵın nàtiyje óz tàsirin tabadı. Huqıqıy tàrtipke salıwdıń ulıwma maqsetke baǵdarlanǵanlıǵı usı konstituciyalıq – huqıqıy tàsir kórsetetuǵın sociallıq jaǵdaydıń rawajlanıw nızamları menen baylanıslı bolıp tabıladı;
onıńshıdan, hàr bir huqıqıy institutqa say funkciyalarǵa kóre, Bunda ol ulıwma tarmaq sistemasında onıń ornın, bólek hàm pútin arasındaǵı óz-ara baylanısı tàbiyatın hàmde onıń basqa institutlar menen óz–ara qatnasıǵındaǵı rolın belgileydi. Hàr bir huqıqıy instituttıń funkciyaları huqıqıy tarmaǵınıń huqıqıy tàrtipke- salıw predmetine ulıwma tàsirindegi wazıypasın sàwlelendiredi;
on birinshiden, hàr bir huqıqıy institutqa say bolǵan principlerge kóre ayırmashılıqqa iye.
Joqarıda sanap ótilgen ózine say belgilerdiń barlıǵı konstituciyalıq huqıqtıń hàr bir institutın bul tarawdıń quramalı bólimi sıpatında belgileydi.
Konsituciyalıq huqıq sisteması barlıq konsituciyalıq – huqıqıy normalar jıyındısın óz ishine aladı. Mısalı: konstituciyalıq huqıq sistemasınıń elementi sıpatında màmleket hàkimiyatı uyımları sistemasın, olar hàreketiniń principlerin, olar ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıq tiykarın hàm wàkilliklerin belgilewshi konstituciyalıq-huqıqıy normalar jıyındısı anıqlanadı.
Konstituciya sistemasında bolsa normalardı kishi-kishi toparlar túrinde uyımlastırıw principi qollanıladı.

3.