Referat jumíSÍ Tayarlaǵan: Jarılqaǵanova. A qabıllaǵan: Seytimbetova. N joba

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI BERDAQ ATINDAǴI QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Tarıyx fakulteti Tariyx qánigeliginiń 1a-kurs studenti
Áziza Jarılqaǵanovanıń arnawlı tarıyx páninen
“Abu Rayxan Beruniydiń shıǵarmalarında xronologiya pánine tiyisli maǵlıwmatlar” temasında
REFERAT JUMÍSÍ

Tayarlaǵan: Jarılqaǵanova. A

Qabıllaǵan: Seytimbetova. N

Joba:

Abu Rayxan Beruniydiń ómiri hám dóretiwshiligi……………………………4-8

1. Beruniydiń xronologiyaǵa tiyisli shıǵarmaları………….8-13
2. Beruniydiń “Áyyemgi xalıqlardan qalǵan estelikler” shıǵarması 13-16........
3. Orta Aziya kalendarlarına Beruniydiń qosqan úlesi.........16-19
Juwmaqlaw …………………………………………………...20
Paydalanılǵan ádebiyatlar.........................................................22

Kirisiw
Sáneler esabı tariyx páni ushın zárúrli áhmiyetke iye. Bul bolsa áyyemgi dáwirlerden-aq astronomlar moynına kalendardı tártipke salıw wazıypasın júkledi. Ótken zamanda túrlishe kalendar hám xronologiya sistemalarınan paydalanılǵanı ushın bir kalendar daǵı sáneler basqa kalendarda qaysı sánege sáykes keliwin anıqlawtırıw máselesin ortaǵa shıǵardı. Zárúrlik sebepli xronologiya páni payda boldı. Xronologiya kalendarlar, waqıt sistemaları hám olar ortasındaǵı proporcional máselelerdi úyrenedi. Bul pán túrli tariyxıy hádiyseler hám túrli dereklerde keltirilgen sánelerdi anıqlap, olardı házirgi waqıt ólshewi rejimine maslastıradı. Tiykarǵı waqıt birlikleri (sutka, ay, hápte hám jıl ) hám olardıń payda bolıwı máselelerin izertleydi. Sonıń menen birge, kalendarlardıń túrleri hám túrli elatlar tárepinen qollanılǵan bir-birinen ayrıqsha bolǵan kalendarlardı tolıq úyrenedi. Xalıqlardıń bir-birleri menen ekoatıkalıq, siyasiy, materiallıq baylanısları nátiyjesinde olardıń waqtın esaplawdaǵı birpara elementleri bir-birine ıylewib ketken. Sol sebepli kóp milletli birpara mámleketlerde túrlishe jıl esaplaw usılları bar. Ayırım xalıqlar waqtın Quyashqa, basqaları bolsa Ayǵa qarap esaplaǵan. Eki usılda dáslepki kalendarlarda Shıǵıs xalıqları tárepinen qollanılǵan. Xronologiya tariyxıy pánlerdiń rawajlanıwı nátiyjesinde waqtın úyrenetuǵın pán retinde XVI asirde payda boldı. Xronologiya ilim retinde Bobil, Egipet, Gretsiya hám Rimde qáliplesti. Orta ásirlerde xronologiyanıń rawajlanıwına Orta Aziyalıq ilimpazlar da óz úleslerin qosdılar. Beruniydiń «Al asar ul-boqiya»(«Ótmish xalıqlardan qalǵan estelikler»). («Xronologiya»), «Nızamı Baxıtlı» dóretpelerinde xronologiya pánine tiyisli kóplegen maǵlıwmatlar berilgen. Omar Xayyam kalendarı bolsa jetiliskenlik tárepinen Grigoriy kalendarınan da joqarı turadı.