Referat jumíSÍ Tayarlaǵan: Jarılqaǵanova. A qabıllaǵan: Seytimbetova. N joba

Abu Rayxan Beruniydiń ómiri hám dóretiwshiligi
Al Beruniy — Xorezmniń ullı oqımıslı, tariyx, geografiya, filologiya, astronomiya, matematika, geodeziya, mineralogiya, farmakologiya, geologiya hám basqa kóplegen pánlerde tiyisli ensiklopedist dóretpeler avtorı. Beruniy Orta Shıǵısda dáslepki bara Jer Quyash átirapında aylanıwı múmkinligin aytıp, Jerdiń sheńber ólshemin anıqlaǵan. Beruniyni anıq orta ásirler Shıǵısınıń ilmiy ensiklopedist alımı desek asıra aytqan bolmaymız. Amerikalıq tariyxshı Dj. Sarton ullı alım haqqında : “Astronomiya hám matematika, astrologiya hám geografiya, antropologıya hám etnografıya, arxeologiya hám filosofiya, botanika hám minerologiya onıń ullı atısiz jarlılasıp qalǵan bolar edi” degen. Onıń tolıq atı Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy. 973 jıl 4 sentyabr kúni Xorezmniń áyyemgi paytaxtı Kat qalasında dúnyaǵa kelgen. Beruniy ómiriniń erte waqıtları haqqında maǵlıwmat kem, tek shın saǵır bolǵanlıǵı málim. Murnı úlken bolǵanlıǵı sebepli onı “Murınli” dep ataǵan. Bıraq, kórimsiz sırtqı kórinisi astında ziyrek aqıl iyesi jasırınǵan bolıp, tuwısqan aǵalarınıń balaları Xorezmshax Irak názeri astına túsedi. Qartayǵan waqtında Beruniy sonday jazadı : “... Iraklar shańaraǵı maǵan nan-shay berip, adamlar arasına alıp shıqtı... ”
Ol jetilisken matematikalıq hám filosofiyalıq bilim iyesi edi. Beruniydiń birinshi ustazı astronomiya, matematika hám trigonometriya boyınsha tayansh dóretpeler avtorı Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Mansur ibn Irak al-Jadiy bolǵan.
Beruniydiń pikrine qaraǵanda, tábiyatda barlıq zat tábiyat nizamlıqı tiykarında ózgeredi, bul nizamlıqlardı bolsa tek ǵana ilim járdeminde ańǵarıw múmkin. Onıń tiykarǵı dóretpeleri matematika hám astronomiyaǵa arnalǵan bolıp, Xorezmniń xojalıq turmısında úlken ámeliy áhmiyetke iye bolǵan - jer suwǵarilıwı hám sawda sayaxatları haqqında jazılǵan .
Ol dáwirde astronomiya páni aldındaǵı máseleler solnomani tolıq jetilistiriw hám de aspan daǵı juldızlar arqalı Jerdiń jaylasıwın anıqlawdan ibarat bolǵan. Quyash hám Aynıń aspan daǵı anıqlaw jaylasıwın belgilep, ekliptiknıń ekvatorǵa eńkeyiwi, quyash hám juldız jıllarınıń uzınlıǵı hám basqalar sıyaqlı astronomık turaqlılıqlardı ólshey alıw zárúrli bolǵan. Bul bolsa óz ornında, matematika páni rawajlanıwın, atap aytqanda, bir tárepadan tegis hám sferik trigonometriya, basqasınan anıqlaw belgilew ushın asaboblarni talap eter edi. Beruniydiń bul tarawlardaǵı jetiskenlikleri bir neshe ásirler dawamında teńsiz tabıs bolıp xızmet etti. Beruniy Jer radiusın onıń sheńber formaǵa iyeliginen kelip shıqqan halda, derlik anıq belgilegen (6000 km den artıq ). Beruniy ayırım astronomık máseleler tiykarında áyyemgi grek hám áyyemgi hind filosoflarınıń ideyaların qabıl etip, olardı rawajlandirǵan : toq deneler, yaǵnıy planetalardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, Quyash hám juldızlardıń birdey órtlı tábiyatın maqullagan; juldızlar háreketin anıqlap, Jerge salıstırǵanda olardıń úlken ólshemin belgilegen; Jerdiń tartıw kúshin úyrengen. Beruniy Quyash Jer átirapında emes, bálki Jer onıń átirapında aylanıwın tastiyqlap, Ptolomeynıń dúnya geosentrik sistemasın maqullawǵa tiyisli barlıq gúmanlarǵa noqat qoyǵan. Ol tań hám kún batıwı tań arqasında jasırınǵan quyash nurlarındaǵı shań bólekleriniń shıǵıwı áqibetinde júzege keliwin túsindirip bergen. Quyash tutılıwı waqtında (Quyash tajı) átirapında payda bóliwshi jaqtı gózzallıq haqqında “Tútinge uqsas” tábiyat pikirin aytqan. Beruniy geodezik ólshewlerdiń astronomık usılların islep shıqqan. v. Snelliusdan 600 jıl aldın aralıqta trigonometrik ólshem usılın usınıs etken. Sol dáwirlerde paydalanılǵan (astrolyabiya, kvadrant, sekstant) tiykarǵı astronomık ásbaplardı tolıq jetilistirilgen. 400 jıl dawamında dúnyadaǵı eń úlken esaplanǵan radiusı 7, 5 metrlik birinshi jıljımas kvadrantni Quyash hám planetalardı baqlaw ushın oylap tabıw etken. Úlkelerinen alıp barılǵan ekliptikanıń ekvatorǵa iyilgenligin ólshew jumısları anıqlıǵı boyınsha kóp ásirler dawamında teńsiz bolǵan.
“Áyyemgi xalıqlar xronologiyasi” atlı dáslepki shıǵarmasında (1000 jıl ) Beruniy sol dáwirlerde málim bolǵan barlıq xalıqlarǵa tiyisli solnoma sistemaların táriplep shıqqan. Ol jaratqan astronomık izertlewler hám basqa ilimiy jumıslar “Astronomiyanıń tiykarǵı baslanıw túsindiriwleri kitapi”da jazılǵan.
Kat hám Qo'rg'on qalalarında jergilikli basqarıwshılar saraylarında, keyin shax Ma'mun
sarayında Xorezmde jasaǵan, belgili ilimpazlar jıynanǵan akademiyanı basqargan. Ol jaǵdayda Ibn Sino hám de al-Xorezmiylar algebra páni tiykarlawshileri bolǵanlar. Ibn Sino menen óz-ara jazıwmalari saqlanıp qalǵan. Ol jaǵdayda Arastu kitapı haqqında oy-pikirler menen almasinilgan.
1017 jıldan baslap, yaǵnıy Xorezm sultan Mahmud Ǵaznalıq tárepinen basıp alınǵannan keyin, Ǵazna qalasında sultan Mahmud jáne onıń miyrasxorları Ma'sud hám de Ma'dudlar sarayında jasaydı, Mahmudnıń Hindistanǵa etken saparlarında qatnasıp, bir neshe jıl bulmanlarda jasaydı da. Al Beruniy ijodida “Ǵazna” basqıshı eń sersamara basqısh bolǵan. Sol jıllar Hindistanǵa etilgen saparları onıń tayansh shıǵarması bolǵan “Hindlarnıń aqlga sig'adigan hám sıymaytuǵın táliymatların anıqlaw kitapi” (“Hindistan” 1030 jıl tamamlanǵan ) den jay alǵan. Sultan Mahmudnıń óliminen keyin taxtni onıń balası Ma'sud iyeleydi. Ol Beruniyge júdá sıpayıshıl bolǵan. Beruniy M'sud haqqında sonday deydi: “Ol maǵan pútkilday dóretiwshilik menen shuǵıllanıwım ushın sharayat jaratıp berdi, meni óz jetekshiligine aldı... ”.
Usı jıllar aralıǵında Beruniy ulıwma jáhán kartası keltirilgen eń tiykarǵı shıǵarması “Ma'sudtıń astronomiya hám juldızlarǵa tiyisli nızamı” shıǵarmasın jazadı. Beruniydiń ilimiy miyrasları 150 dane shıǵarmanı óz ishine alǵan bolıp, olar matematika, astronomiya, geografiya, minerologiya, tariyx, etnografıya, filologiya hám filosofiyaǵa tiyisli. Tábiyat hádiyselerin tekseriwshi alım ornında ol nomerler túsinigi keńeyiwi, kubik teńlemeler teoriyası, sferik trigonometriyaga óz úlesin qosqan, trigonometrik kestein dúzgen. Arab, parsı, grek, suriy hám sanskrit tillerin bilgen hám bir tilden basqasına awdarmalawdıń tábiy-ilimiy terminologiyalari qaǵıydaların islep shıqqan.
1030 jıl juwmaqlanǵan “Hindistan” shıǵarmasında hindlarnıń jasaw tárizi, mádeniyatı hám ilimleri haqqında tolıq maǵlıwmat bergen, olardıń diniy-filosofiyalıq sistemaların bayanlaǵan. Al Beruniy óz jumıslarında salıstırıwiy
usıldan paydalanǵan: “Men hindlarnıń barlıq teoriyasın keltirmoqdaman, bir waqtıniń ózinde grekler teoriyasın da keltirip o'tmoqdamanki, bul eki xalıqtıń óz-ara baylanıslılıǵın jarıtpaqshıman”, dep jazadı. Usınıń menen birge ol Gomer, Platon, Arastu, Galen hám basqa grek ilimpazların da eslep ótken, hind hám islam pikirlerin salıstırıwlaǵan, ásirese, sufizm táliymatın bólek ajıratıp, hindlerdegi sankxi hám yoga teoriyalerine júdá jaqınlıǵın aytqan. Túrli xalıqlar dástúrlerinen salıstırar eken, slavyanlar, tibetliklar, xazar, turk hám basqa xalıqlardıń turmıs tárizi dástúrleri haqqında aytıp ótken. Al Beruniy tárepinen arab grafikası tiykarında jaratılǵan transkripsiya sisteması kóp tárepten hind tilindegi sózlerdi urdu tiline awdarma jasaw boyınsha zamanagóy sistemasınan ilgerilegen.
“Hindistan” shıǵarmasın jazıw menen bir waqıtta “Sankxi” hám “Yogasutra Patandjal” dóretpelerin arab tiline awdarma etip, Ptolomeynıń “Evklid hám Almagesi”ini sanskritga qayta islewdi baslaǵan.
Izertlewshi ornında al Beruniy bilimdi jigerli túrde tájiriybe menen tekseriw kerekligini bólek aytıp ótken: izertlewler waqtında júzege keliwshi ekileniwleri “jónge salıw qılıw... múmkin de, sonıń menen birge, qayta tekseriw ham”. Al Beruniydiń izertlewshilik bilimi baqlawǵa salıstırıwlanǵan edi. Go'yo Arastunıń kosmik sistemaǵa tiyisli mushahadalarini gúmanǵa qoyǵanı sıyaqlı.
Qartayǵan waqtında kóz nurınan ayrıladı, lekin ómiriniń sońǵı minutalarına shekem turmıs “mexanizmi” tándar ruhda bolıp tabıladı, degen. Qábiri 1048 jıl Gázna qalasında qoyılǵan.
2009 jıl iyun ayında Iran húkimeti tárepinen vena daǵı Birlesken Milletler Shólkeminiń bólimine házirde Vena xalıq aralıq orayı Memorial maydanından jay alǵan Parsı ilimpazları pavilonini sıylıq etedi. Parsı ilimpazları paviloni óz ishine tórt ataqlı ilimpazlardı alǵan : Avitsenna, Beruniy, Zokiriy Roziy (Reyz hám de Umar Xayyom). Al Beruniydiń ana qalası 1957 jıl onıń húrmetine Beruniy atınıń alǵan. 1973 jıl akademikalıq I. M. Mo'minov tárepinen Ózbekstanda Abu Rayhon Beruniy tuwılıwınıń 1000 jıllıǵı munasábeti menen ilajlar ótkerilgen. Tashkent degi Shıǵıstanıw ilimiy-tekseriw institutı Abu Rayhon Beruniy atınıń alǵan.
Tashkent degi Beruniy metro stanciyası. Tashkent hám de Xorezm degi Beruniy háykelleri. Tashkent texnika universitetine de Beruniy atı berilgen. Al Beruniy ay vulqanı hám de asteroid 9936 Al Beruniy de alım húrmetine atalǵan. Belgili alım S. P. Tolstov óziniń “Áyyemgi Xorezm civilizatsiyası ızınen” atlı monografiyasın Xorezmlik Abu Rayhon al Beruniyge baǵıshlaǵan.