Referat jumısı Tema: Kishi biznes hám jeke isbilermenlikti rawajlandırıwdı qollap-quwatlaw

3. Kishi biznes ham jeke isbilermenliktiń ekonomikada roli
Jurtımızda pán, tálim hám óndiristiń integraciyalasıwı jáne de tereńlestiriw, kishi biznes hám menshikli isbilermenlik subektleriniń innovciyalıq rawajlanıw jolların islep shıǵıw arqalı ılım-pán hám islep shıǵarıw ortasında óz-ara paydalı baylanıslardı bekkemlewge bolǵan itibar jıldan-jılǵa asıp barıp atır.
Búgingi kúnde biznes ekanomikanıń tiykarǵı tarmaqların modernizaciyalaw hám texnikalıq jańalaw, mámleketimizdiń jańa tarmaǵın iyelewi ushın kúshli natiyje beretuǵın hám jáhán bazarında básekilesligin támiyinleytuǵın zamanagóy innovatsiya texnologiyalarin engiziw boyınsha maqsetli joybarlar ámelge asırılıp atır.
Respublikamızda innovciyalıq iskerlikti jáne de rawajlandırıwda Ózbekistan Respublikası Prezidentiniń 2008-jıl 15 iyuldaǵı «Innovasion joybarlar hám texnologiyaları óndiriske nátiyjeni ámelde qollanıwdi xoshametlew boyınsha qosımsha ilajlar tuwrısında«ǵı № PQ -916 -sanlı sheshiminiń qabıl etiliwi jáne onıń tiykarında «Orta múddetli keleshekte innovciyalıq ónimler hám texnologiyalari rawajlandırıw ilajları kompleksi»dıń islep shıǵilıwı ahemiyetli tiykarl bolıp xizmet etip atır.
Kishi biznes subektlerinde jańa texnika hám innovciyalıq texnologiyalami óndiriske joqarı táwekelchiliklarsiz ámeldegi etiw, jańa islep shıǵarıw quwatlarini júzege keliw etip, odan sam a rali paydalanıw procesi iri kárxanalarǵa salıstırǵanda tezirek ámelge shıǵadı.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti tárepinen «Kishi biznes hám jeke isbilermenlik jılı» boyınsha qabıl etiletuǵın mámleket programmasında tiykarǵı ústin turatuǵın jónelislerden biri retinde joqarı texnologiyalardi talap etetuǵın ekonomika tarmaqlarında innovciyalıq texnologiyalarǵa tiykarlanǵan kishi biznes hám jeke isbilermenlikti rawajlandırıwǵa keń jol ashıp beriwge bólek itibar qaratıw zárúrligi kórsetip ótildi.
Házirgi waqıtta jurtımızda kishi biznes hám jeke isbilermenlik tiykarlanıp sawda-satıq, xızmet hám baylanıs salasında, awıl xojalıq ónimlerin qayta islew boyınsha kóbirek rawaj tabıp atır.
Jáhán ekonomikası globallasıwı hám báseki ortalıǵı kúsheyip barıwı, ónimler turmıslıq dáwiri keskin qısqarıwı, bazar strukturasi hám qarıydarlar mútajlikleri tez ózgeriwi processleri búgingi kúnde hár bir xojalıq jurgiziwshi subyektdan básekige shıdamlı ónimler óndiristiń shólkemlestirilgen- ekonomikalıq mexanizmlerin islep shıǵıwdı turmıslıq zárúriyatqa aylandırıp atır. Bul bolsa olardıń innovciyalıq iskerligin rawajlandırıw hám basqarıwdı talap etpekte.
Sol tárepten, joqarı texnologiyalar talap etetuǵın zamanagóy islep shıǵarıw tarmaqların shólkemlestiriwde, innovciyalıq hám nanotexnologiyalar, farmakologiya hám farmasevtika, informacion kommunikasiya sisteması, biotexnologiya, alternativ energetika túrlerinen paydalanıw salasında, qısqa etip aytqanda, aldıńǵı ılım - pán jetiskenliklerine tiykarlanǵan kishi biznes hám jeke isbilermenlikti rawajlandırıw óziniń unamlı nátiyjesin beredi.
Kishi biznes subektleriniń innovciyalıq iskerligi eń dáslep, ámeliyatqa jańa, jetilisken islep shıǵarıwdı engiziw, ekinshiden, ónim islep shıǵarıw qárejetleriniń barlıq túrlerin kemeytiw, úshinshiden, islep shiǵarılatuǵın ónimler bahaların tómenletiwde olardıń tutınıw hám sapa qásiyetlerin turaqlı túrde asırıp barıwdı talap etedi.
Kishi biznes subektleriniń innovciyalıq iskerligin rawajlanlandırıwdan maqset pútkil islep shıǵarıw sistemasın jańalaw esabına islep shıǵarıw natiyjeliligin asırıw, ilimiy-texnikalıq, intellektuallıq hám ekonomikalıq potencialdan nátiyjeli paydalanıw tiykarında tarawdıń básekige shıdamlılıǵın asırıwdan ibarat.
Biziń pikirimizshe, Ózbekistanda aldıńǵı ılım -pán jetiskenlikleri hám innovciyalıq texnologiyalarǵa tiykarlanǵan kishi biznes hám menshikli isbilermenlikti rawajlandırıw jáne onıń natiyjeliligin asırıw tómendegi faktorlar esabına zárúrli zárúriyat esaplanadı :
birinshiden, kishi biznestiń bazar kon'yunkturasi ózgerisleri hám tutınıwshılar mútajliklerine salıstırǵanda tez iykemlese alıw qásiyetlerine iye ekenligi innovciyalıq texnologiyalami engiziwde iri kárxanalarǵa salıstırǵanda joqarı táwekelshiliktiń tómenligi tárepinen jaqsı nátiyje beredi;
ekinshiden, kishi biznes subektleri iskerligine innovciyalıq texnologiyalar engiziliwi olardıń joqarı transaksion qárejetlerrin kemeytirip, rentabellik kórsetkishlerin asıradı ;
Úshinshiden, kishi biznes subektleriniń jańalıqlardı operativlik menen ózlestira alıw potencialı olarǵa innovatsiyalardı kommerciyalastırıwdan joqarı dáramat alıw múmkinshiligin beredi;
tórtinshiden, kishi biznes subektleri iskerligine basqa innovciyalıq texnologiyaları engiziliwi olar tárepinen islep shıǵarılıp atırǵan ónimler bahasın kemeytiw, tavar hám xızmetler nomenklaturasin asırıw, jańa tovarlar túrleriniń satıw kólemlerin keńeytiw hám de ónim satıwdıń perspektivalı bazarların ózlestiriw esabına olardıń eksport potencialı hám básekige shıdamlılıǵın asıradı.
Kishi biznes hám jeke isbilermenlik subektlerin innovciyalıq tiykarda rawajlandırıwda tómendegilerdi esapqa alıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı:
Birinshiden, sanaat kárxanaları xızmetkerlerdi xoshametlantirib olardı kóbirek marketing izertlewlerin aparıwǵa tartıw arqalı, jańa innovciyalıq ideyalardı islep shıǵıwǵa jóneltiriw;
Ekinshiden, sanaat kárxanalarında islep atirǵan jas xızmetkerlerden jaratılıp atırǵan innovciyalıq joybarlar ámelyatda qollawdan aldın kárxanalarǵa tiyisli orınlarda sınaq maydanshalarin shólkemlestiriwdi jolǵa qoyıw ;
Úshinshiden, kishi biznes wákilleri hám menshikli isbilermenler ushın kreditler hám olar ushın zárúr resurslarınan paydalanıw múmkinshiligin keńeytiw hám jaratılıp atırǵan innovciyalıq joybarlami kreditlew sistemasın jaratıw ;
Tórtinshiden, wálayatlardıń shet rayonlarında islep shıǵarıwda eń zárúrli faktor bolǵan elektr energiyası, tábiyiy gaz, ishim lik suwı hám sol sıyaqlı kommunal xizmetler úzliksizligin taminlew menen baylanıslı bolǵan mashqalalardı sheshiw;
Besinshiden, jaratılǵan innovciyalıq ónimler hám mini- sexlar sawda yarmarkaların shólkemlestiriw;
Altınshıdan, kishi biznestiń eksport potencialın rawajlandırıw ushın zárúr shólkemlestirilgen, huqıqıy, finanslıq mexanizmlerdi qáliplestiriw hám sharayatlardı jáne de jaqsılaw arqalı shetke shiyki zat emes, bálki joqarı qosımsha mániske iye tayın ónimdi kirim etiwge erisiw.
Haqıyqattan da, kishi biznes hám jeke isbilermenliktiń izbe-iz rawajlanıp barıwın támiyinlew arqalı mámleketimizde jamiyetimizdiń sociallıq-siyasiy súyenishi hám tiykarı bolǵan o 'rta klasstıń qáliplesiwine jáne onıń barǵan sayın bekkem bolıp barıwına erisilmekte.
Sonday eken, keleside kishi biznesti tekǵana san tárepten kóbeytiw, bálki onı dáslep sapa tárepten de rawajlandırıwımız, buǵan baylanıslı ápiwayı óndiris shıǵarıwdan ishki hám sırtqı bazarǵa jóneltirilgen quramalı, joqarı texnologiyaǵa tiykarlanǵan óndiriske ótiw máselesine bólek itibar qaratıwımız dárkar.
Ózbekistanda social jóneltirilgen bazar ekonomikasın júzege keliw etiwdiń tiykarǵı maqsetlerinen biri mamleketde kishi biznes hám jeke isbilermenlik formaların ústin turatuǵın rawajlandırıwdan ibarat.
Bul m aqsadni ámelge asırıw ushın ekonomikalıq reformalar ótkerilmekte, onıń rolin asırıw ushın iri institusional tiykarlar jaratılmaqta. Isbilermenlik iskerligin shólkemlestiriw hám onı kepillikleytuǵın huquqiy -meyoriy hújjetler, isbilermenlerge kómeklesiwshi mámleketlik emes shólkemler, kárxanalar usılar qatarına kiredi.
Ózbekistanda kishi biznes hám jeke isbilermenlik kárxanaların shólkemlestiriw tabıslı barmaqda.
Respublikamızda kishi karxanalar sanı hám olar islep shıǵarǵan ónimler kólemi jıldan-jılǵa asıp barmaqda. Kishi kárxanalar Ózbekistan Respublikasınıń «Karxanalar tuwrısında», «Múlk tuwrısında», «Erkin isbilermenlik iskerligi kepillileri tuwrısında»ǵı sıyaqlı nızamları, Prezident farmanları, ministrler Mekemesiniń qararları hám basqa huquqıy hújjetler tiykarında shólkemlestirilip atır.
Kishi kárxanalar pán-texnika rawajlanıwı sharayatında sanaattıń jetekshisi tarawların jańa texnologiyalarǵa ótiwde barǵan sayın óz ornın tawıp barmaqda. Olar jańa pikirler hám islep shıǵarıwdı jetilistiriw, jańa informaciya texnologiyaların jaratıw menen jumıs procesin taminlewshi sistemanıń tiykarǵı baylanıslılıq sapasın kórsetpekte.
Respublikamız ekonomikasında áhemiyeti barǵan sayın asıp baratırǵan kishi biznes subiyektleri xojalıq júrgiziwdiń jeke mápi, baslamashılıq hám múlkshilik juwapkerlik principlerıge súyene otirip, múlkshiliktiń túrli formaları teń haqılılıq hám saw báseki tiykarında rawajlanıp barıwına tiykarlanadı. Óz múlkine, jetirtirgen ónimge iyelik sezimine, qarawındaǵı mal-múlk, ekanomikalıq hám máteriallıq resurslardi menshiklestiriwge , bazar ekonomikası principlerıge tolıq sáykes túsedi. Onıń mámlekette bántlik mashqalasın sheshiw, mol-ko'lshilikdi támiynlew de ekanomikanıń básekige shıdamlılıǵın asırıwdaǵı imkaniyatlari bolsa júdá úlken. Usılardı inabatqa alıp, Ózbekistanda bul tarawdıń rawajlanıwına bólek itibar berilmekte. Pikirimizshe, bunda kishi isbilermenliktiń tómendegi ózine tán qásiyetlerinen kelip shıqpaqta;
— bazar daǵı talapǵa tez iykemlesıp, sapalı ónim islep shıǵarıw qábileti;
— salıstırǵanda qısqa múddetlerde xalıq mútajligi ushın zárúr bolǵan tavar hám xizmetlerge bolǵan talaptı qandira alıwı ;
— dáslepki daramatı salıstırǵanda kishilew kólem de ekenligi;
— tez arada jańa jumısshı orinlari qurıw hám bántlik mashqalasın sheshiwge kómeklesiw imkaniyati;
— tiyisli wazıypalardı amelge asırıwda biznes iyesiniń tikkeley qatnasıwı.
Respublikamızda kishi isbilermenlik subektleriniń nátiyjeli xızmet kórsetiwi hám rawajlanıp barıwı kóp tárepten olar ushın jaratılǵan shárt-shárayatlarǵa baylanıslı. Kishi isbilermenlik rawajlanıwına qolay imkaniyat jaratıwshı shart-sharayitlar arasında infrastruktura xızmetin bólek ajıratıp kórsetiw kerek.
Kishi isbilermenlik subektlerinde islep shıǵarıw keńeyip barıwı menen olardıń texnikalıq remontlaw, materiallıq-texnikalıqa támiynati, ónimlerdi saqlaw, qayta islew hám satıw, kommunikasiya hám baylanıs, máslahát hám informaciya sıyaqlı bir qatar xızmet túrlerine talabı artıp bara beredi. Sebebi kishi isbilermenlik subektlerine yuridikalıq shaxs mártebein beriw menen ǵana jumıs pitpeydi. Olardıń tolıq iskerligin tek jetilisken islengen infrastruktura bólimleri arqalı ǵana kóriniwmúmkin.
Infrastruktura ekonomikalıq sistemanıń bir bólegin qurap, ol óndiristiń bir tegisde xızmet kórsetiwi ushın zárúr shárt-shárayatlar jaratadı.
«Infrastruktura» sózi latin tilinen (infrastructure) awdarma etilgende «duzilmeden sırtda» mánisin ańlatadı. Ekonomikalıq noqatı názerden infrastruktura mánisine tómendegi túsindirme kóbirek sáykes keledi:
«insan turmısı jáne social islep shıǵarıw processinde xızmetler almasıwi taminlewshi tavar hám xızmetler jaratıwda ayriqsha miynet processleri kompleksi« Keyingi jıllarda infrastruktura joqarı pátler menen rawajlanıp barmaqda. Bunı bir qatar tiykarlar menen anıqlama beriw múmkin. Toykarınan, óndiristiń ósiw pátleri infrastrukturalar rawajlanıwından aldında barmaqda jáne bul ekonomikanıń rawajlanıwına da óz tásirin ótkerip atır.
Infrastruktura júdá keń qamrawlı túsinik bolıp, bul, dáslep islep shıǵarıw procesine hár tárepleme xizmet kórsetetuǵın xızmet túrlerin jaratıw menen baylanıslı. Infrastruktura rawajlanıp barıwınan kishi isbilermenlik subiyektleri úlken máp kóredi, sebebi bunday bolınm alar olardı óndiriske xizmet kórsetiw menen baylanıslı jumıslardan azat etip, kúsh-ǵayratın tiykarǵı iskerligine qaratıwǵa múmkinshilik jaratadı.
Infrastruktura tárepinen jaratılatuǵın sharayatlami óz gezeginde tómendegishe gruppalaw múmkin:
• tikkeley islep shıǵarıw procesine xızmet kórsetiwshi materiallıq texnika támiynatı hám tayın ónimdi satıw, informaciyanı jıynaw hám qayta islew, buxgalteriya xızmeti. Texnologiyalıq, basqarıw máseleleri boyınsha máslahát xızmeti hám basqalar ;
• jumısshı kúshin tákirar islep shıǵarıw shárt-shárayatları jumısshı hám xizmetkerlaming sawlıgın, tálim alıwı hám kásiplik tayınlıǵı, dem alısların qollap -quwatlaw.
Sol waqıtqa shekem infrastrukturani islep shıǵarıw jáne social infratuzilmeler jıyındısınan ibarat dep qaray kelingen. Bazar ekonomikasına tiykarlanǵan ekonomikalıq sistema eksport keliwi menen islep shıǵarıw infartuzilmesi kólemi keńeyip, «bazar infratuzilmesi» hám «institusional infratuzilme» sózleri tutınıwǵa eksport barıp atır.
Bazar infratuzilmesi tikkeley islep shıǵarıw procesine xızmet kórsetiwshi tarmaqlardı óz ishine aladı. Onıń quramına júk tran sport, elektr, gaz hám suw támiynati, xazna xojalıǵı, baylanıs, informaciya, ápiwayı -texnika támiynatı, ónimdi tasıw, saqlaw hám qayta islew, texnikalıq xizmet kórsetiw, marketing hám reklama, informacion-maslahat, auditorlik, finans-kredit hám investision sıyaqlı xızmet túrleri kiredi.
Ózbekstan Respublikası ekonomikasın bekkemlew, hár tárepleme rawajlantirıp barıw, ekonomikanı atap aytqanda bazar munasábetine ótiwdi tezlestiriwshi eń tiykarǵı jollardan biri bul kishi biznes hám jeke isbilermenlikti rawajlandırıw esaplanadı. Sol sebepli de isbilermenlikti rawajlandırıwǵa, onı mámleket tárepinen qollap - quwatlanıwı, jeke isbilermenlikte rawajlandırıw, onı xoshametlewge arnalǵan bir qansha nızam, párman hám qararlar qabıllandı. Mámleketimizde alıp barılıp atırǵan ekonomikalıq social reformalardıń túpkilikli negizin isbilermenlik, tiykarlıq hám isbilermenlik páziyletlerisiz oyda sawlelendiriw qıyın. Erkin bazar munasábetleriniń keń gúlleniw tabıwı kisiler turmısında, olardıń turmıs formasında, ruwxıy hám turmıslıq kónlikpelerinde kórinetuǵın bolıp atır. Kishi biznes hám jeke isbilermenlikti qollap -quwatlanıwı tekǵana ekonomikanı turaqlı rawajlanıwı, xojalıq baylanısların ońlaw, básekin rawajlandırıw hám tutınıw bazarın toltırıw menen baylanıslı bolǵan ekonomikalıq maqsetlerdi de támiyinlemekde.
Ózbekstanda social jóneltirilgen bazar ekonomikasın dúziwdiń tiykarǵı maqsetlerinen biri mámlekette kishi biznes hám jeke isbilermenlik formaların ústin turatuǵın rawajlandırıwdan ibarat. Bul maqsetti ámelge asırıw ushın ekonomikalıq reformalar ótkerildi, onıń rolin asırıw ushın iri institustional tiykarlar jaratıldı. Isbilermenlik iskerligin shólkemlestiriw jáne onı kepillikleytuǵın huqıqıy-normativ hújjetler, isbilermenlerge kómeklesiwshi mámleketlik emes shólkemler, kárxanalar usılar turine kiredi. Ózbekstanda jeke isbilermenlik hám kishi biznes kárxanaları kompleksin shólkemlestiriw tabıslı barıp atır. Kishi biznes iskerligi menen shuǵıllanatuǵın kárxanalar mámleketke baylanıslı bolmaǵan halda, yaǵnıy úlken kapital aqshalarsız ózleri jumıs jayların engiziwleri, waqtınshalıq ámeldegi bolǵan tovarlar tańsıqlıǵın kemeytiwleri hám, hátte, bul tańsıqlıqtı pútkilley joytıwları múmkin. Házirgi jámiyetimizde kishi kárxanalar iskerligin ayırım adamlardıń mútajliklerin qandırıw tárepke báǵdarlaw zárúr. Bul zat xojalıq xizmet kórsetiw hám de xalıq tutınıwı tovarları islep shıǵarıw tarawlarında ayqın kórinip atır. Kishi kárxanalar texnologiya jańalıqların engiziwde de oǵada úlken áhmiyetke iye.