Referat jumısı Tema: Milliy ekonomikaniń Oraylıq Aziya ģarezsiz màmleketleri transformaciyasi Orinlag'an

Oraylıq Aziya mámleketleri integraciyasında xalıq aralıq shólkemlerdiń roli
Xalıq aralıq jámiyetshilik evolyusiyasi hám kóplegen mámleketlikler turmısında aymaqlar roliniń ósiwi aymaqlıq rawajlanıw processleriniń áhmiyetin asırdı. Óziniń milliy-etnik, diniy, geosiyasiy, geoekonomikalıq, tariyxıy -materiallıq, ruwxıy hám ideologiyalıq qásiyetlerine kóre, Oraylıq Aziya dúnyadaǵı basqa regionlarǵa salıstırǵanda parıq etedi.
Oraylıq Aziya mámleketleriniń óz-ara sherikligin jáne de rawajlandırıw regionlıq hám milliy mápler kózqarasınan eń aktual másele esaplanadı. “Usı waqıtta Oraylıq Aziyada qúdiretli mámleketlerdiń mápleri kesilisip atır, biyqararlıq hám qarama-qarsılıq oshaqlarına tutas bolǵan bul region jaqın hám uzaq shet elde júz berip atırǵan barlıq unamsız processler tásir etpekte”. Oraylıq Aziyada ayriqsha subregionniń qáliplesiwi menen baylanıslı geosiyasiy jaǵdaydıń rawajlanıw tendensiyalari region mámleketleri aldına da úlken wazıypalardı, strategiyalıq maqsetlerdi, usınıń menen birge turmıslıq mútajlik esaplanǵan siyasiy, ekonomikalıq, materiallıq -gumanitar integraciya processlerin jedellestiriw menen baylanıslı iskerlikti jetilistiriw talabın qoyıp atır.
Haqiyqattanda regionniń geografiyalıq tárepten úlken mákandı iyelegenligi hám tábiyǵıy baylıqlar kópligin inabatqa alǵan halda onıń geoekonomikalıq rawajlanıw múmkinshilikleri joqarı bahalanadı. Usı múmkinshiliklerden tolıqlıǵınsha hám ratsional paydalanıw region mámleketleriniń integraciya sheńberindegi ulıwma qarawlarınıń strategiyasına baylanıslı. Regionlıq integraciya strategiyasın ámelge asırıw milliy máplerdiń baylanisiwi menen anıqlama beriledi.
Mińlaǵan jıllardı óz ishine alatuǵın tariyxqa, birden-bir dinge sıyınıw hám jaqın til, uqsas mádeniyatqa tiyisli bolǵan Oraylıq Aziyada húkimeti tárepinen ótken ásirdiń 20 -jıllarında ámelge asırılǵan milliy mámleketshilik shegaralaniwdiń ótkeriliwi menen baylanıslı “imperiyaliq strategiya” búgingi bes mámleket ortasında munsabetler ózgeriwshenligin payda bolıwına da sebep bolıp atır. Ásirese, olar ortasında aymaqlıq, milliy-etnik, gidroresurslar, tábiyiy resurslar, migratsiya, kontrabanda salasındaǵı qıyınshılıqlıotlar, elege shekem sheshimin kutip atirģan máseleler kóbinese, mámleketlikler ortasındaǵı munasábetlerge de túrlishe tásir kórsetip atır.
Burınǵı birlespediń tarqalıwı menen baylanıslı jaģdaylar hám odan keyin regionda dawam etken sherek ásirlik túrlishe geosiyasiy jaǵday hár bir mámleket aldına óz mámleketliligin bekkemlew, oǵan tásir kórsetetuǵın ideologiyalıq, materiallıq, ruwxıy ortalıqtı qarar taptırıw, óz Qurallı Kúshleri hám mámleket shólkemlerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw sıyaqlı strategiyalıq wazıypalardı qoydı. Mámleketlikler araliq munasábetlerge sırtqı hám ishki faktorlardıń da tásiri úlken bolǵanlıǵı, birpara mámleketlerde puqaralıq urısları háwij alǵanlıǵı hám basqa siyasiy jaǵdaylar mámleketlikler integraciyası hám sherikliginiń ámelge asırılıwına unamsız tásir kórsetdi.
Oraylıq Aziyada uluwma qawipsizlik sistemasınıń qáliplesiwinde regionlıq integraciya ideyası jetekshi orın iyeleydi. Ózbekstan Respublikası Birinshi prezidenti I. A. Karimov aytıp ótkeni sıyaqlı : “Oraylıq Aziyadaǵı integraciyanı biz aymaqlıq birlik, kommunikatsiyalar, ekonomikanıń tiykarǵı hám jetekshi tarmaqları ortaqlıǵı, suw xojalıǵı hám energetika obe’ktlarini birgelesip isletiw, energiya rezervlari menen támiyinlew mútajligi talap etken obe’ktiv zárúrligi, dep esaplaymiz. Bir-birine baylanisip ketken ulıwma tereń tamırlarǵa iye bolǵan xalıqlarimizdiń materiallıq, til hám ruwxıy birligi haqqında, sóylemese de boladı”.
Integraciya boyınsha túrli ǵayratlar, ishki hám sırtqı faktorlar ámeldegi bolsada, mámleketlerdiń barlıǵı da dáslepki 25 jıl dawamında buǵan kútá úlken tàsir kórsetpegen edi. Atap aytqanda, regionda tiykarǵı eki úlken ekonomikaǵa iye bolǵan mámleket Ózbekstan hám Kazaxstan óz-ara báseki jolınan ketken bolsa, Kirgizstan zor berip, mámlekette batısliq demokratiyanı qarar taptırıw hám rawajlandırıwǵa áhmiyet qaratdı. Tadjikistan, endiģanq puqaralar urısın jolģa salıw etip, mámleketshilik strukturaların bekkemlew hám mámlekettiń nashar ekonomikasın turaqlılastırıw jolınan barǵan bolsa, Turkmenistan Afganistan daǵı quramalı jaǵdaydıń mámleketke tásir kórsetpewiniń aldın alıw ushın shegaralar qol qatılmaslıǵın támiyinlew hám daslep, Saparmurat Niyozovtiń, keyinirek bolsa Gurbanguli Berdimuxamedovtiń jalǵız hákimiyattı jáne de bekkemlew máselesin tiykarǵı wazıypa retinde belgiledi.
Qashanda mámleketlikler hám xalıqlar óz-ara bir pútkilligin ańlap jetip, ishki integraciyanı payda etse ģana, Oraylıq Aziya pútin berklikke erisip, jetilisken kúshke aylanadı. Integraciyanıń zárúrli teoriyalıq máselesi bul – integraciya processinde ekonomikalıq hám siyasiy faktorlardıń óz-ara munasábeti esaplanadı. Qashanda, ekonomikalıq munasábetlerdi rawajlandırıw ushın siyasiy ortalıq júzege kelse, integraciya processleri jedellesedi. Arab mámleketleriniń integraciyasında da áyne bul faktorlar óz tásirin kórsetedi.
Region mámleketleri ushın kóplegen integarsion ǵayratlar, túrli integraciyaon joybarlar usınıs etilgen bolıp bular málim bir mámleketlikler ústinligine tiykarlanǵanlıǵı bárshemizge málim. Bular ishinde burınǵı birlespediń kooperatsiya baylanısların saqlap qalıwǵa bolǵan umtılıw ámelge asıwı retindegi Ǵárezsiz Mámleketlerdiń Doslıq Awqamı, Rossiyanıń ekonomikalıq qanatı astında qosılıwǵa shaqiriq esaplanǵan YevroAziya ekonomikalıq jámiyetshiligi, region qawipsizligin támiyinlew “kepilligini” alǵan Kollektiv qawipsizlik shártnaması shólkemi (KXSHT), turkiy tilde sóylesiwshi mámleketliklerdi birden-bir panturkizm ideyaları tiykarında ayqın Turkiyanıń qanatı astında qosılıwǵa qaratılǵan Turkiy tilli mámleketlikler Keńesi (házirgi Turkiy mámleketlikler shólkemi), region hám oǵan tutas mámleketlerdiń ekonomikalıq hám investitsion, geosiyosiy máplerin támiyinlewge qaratılǵan, tiykarlanıp Kitay hám Rossiyanıń siyasiy shıdamlılıǵına kóbirek baylanıslı bolǵan, olardıń geosiyasiy hám geoekonomikalıq máplerin jedel ilgeri suradigan Shanxay sheriklik shólkemi hám basqalardi keltiriwimiz múmkin. “… bul mámleketlerara birlespelerdiń hár biri, atap aytqanda, negizinde YevroAziya ekonomikalıq birlespesi duzilip atirģan ĜMD da haqıyqatında, bul birlespe ne tiykarda duzilip atırǵanı haqqında oylap kóriw de maqsetke muwapıq bo’lar edi – bir-birin tákirarlamasdan, óz iskerligin ǵárezsiz jolǵa qoyıwı, rawajlanıw konsepsiyası hám uzaq múddetli programmasına ıyelewi zárúrli, dep esaplaymiz. Eger usı shártlerge ámel etilmese, bul birlespelerdiń óz-ara muwapıq túrde iskerlik kórsetiwine úmitleniw qıyın”. Rossiya tárepinen usınıs etilgen integratsion joybarlar kóbirek Rossiyanıń, Turkiya tárepinen usınıs qılınıp atırǵan joybarlar bolsa tuwrısıda, Turkiyanıń máplerine qaratılǵanlıǵı menen ajralıp turadı.
«Integraciya processleri barǵan sayın tekǵana regionlardıń ishki maqsetleri, bálki sırtqı ortalıqtıń artıp baratırǵan talapları, kúsheyip baratırǵan xalıq aralıq báseki menen de belgilenip atır. Xalıq aralıq integraciya ideologiyasıniń òzgermekte, ilgerileri aģza mamlakatlerdiń xo’jaliqlarini jaqınlashtiriwdi maqset etken regionlıq shólkemlerdiń ózi global mákan qatnasıwshısına aylanıp atırlar, integraciya bolsa regionlardıń dúnya xojalıǵına integraciyalasiwi retinde tusinilmekte». Bunda xalıq aralıq hám mámleketlikler ara shólkemler aldında eń tiykarǵı másele, mámleketlerde integratsion processlerdi tuwrı hám mápli jollar tiykarında shólkemlestiriw esaplanıwı kerek.
Biziń pikirimizshe, Islam sheriklik shólkemine aǵza mámleketlerdiń birligi shólkem iskerliginde, mámleketlikler ortasındaǵı integraciya processleriniń nátiyjeli bolıwında zárúrli esaplandı.
Pútkil islam álemin birlikke, integraciyaǵa, birden-bir maqsetlerdi ámelge asırıwǵa bolǵan umtılıwları sebepli Islam sheriklik shólkemi úlken qudıretke iye bolıp baratırǵan shólkemlerden esaplanadı. Islam sheriklik shólkemi aǵza mámleketlikler awızbirshilikligi, integraciyası boyınsha jetekshi orın iyelep atır. «IHT ekonomikalıq, materiallıq hám basqa máseleler boyınsha mápdar tárepler sheriklik ornatıwı múmkin bolǵan baylanıs platformasi esaplanadı». Islam sheriklik shólkemi túrli tártipleri, túrli ekonomikalıq ayrıqsha mámleketliklerdi, túrli kontinent mámleketlerin birlestirgen shólkem retinde jáhán siyasatında zárúrli orın tutadı.
Sońǵı jıllarda Islam sheriklik shólkeminiń jáhán siyasatında hám xalıq aralıq munasábetlerde tásiri hám kólemi barǵan sayın artıp barıp atır (aldınǵı atı Islam konferensiyası shólkemi). Bul shólkemdiń pútkil musulman dúnyası daǵı ornı hám áhmiyeti barǵan sayın joqarı ekenligin tán alıw etiw menen birge, onıń ideologiyalıq, materiallıq, ruwxıy hám eń áhmiyetlisi ekonomikalıq potencialın da bólek tán alıw etiw kerek.
Ótken ásirdiń 70-jıllarında shólkemlesken bul shólkem Palestinanı azat etiw, islam dininiń múqaddes zıyarat ornıların qorǵaw, sonıń menen birge, eń tiykarǵı ideyası islam dúnyası hám sheńberlri máplerin qorǵawǵa qaratılǵanlıǵı menen de tekǵana dúnya musulman mámleketleri, sonıń menen birge, Oraylıq Aziya mámleketleri ushın da ózine tartatuǵınliģi ekenligin esten shıǵarmaw kerek. Búgingi kúnde dúnyanıń ideologiyalıq tábiyat kórinisi barǵan sayın ózgerip baratırǵanbir dawirde mintaqa dàwirlerge qarata ham turli mádeniyatlardıń, mılletshillik, diniy hám liberalizm ideyalarınıń kirip kiyatırǵanlıǵı, olardıń óz-ara básekisiniń kusheytiwi Oraylıq Aziyanıń Regionlıq qawipsizligine tásiri barǵan sayın artıp baratırǵanlıǵı gúzetilip atır.
Biraq, musulman ummasiniń (umma-musulman jámááti) máplerin, huqıqların qorǵawdı óz Qaǵıydası hám basqa programmalıq hújjetlerinde sáwlelendirgen Islam sheriklik shólkemi Oraylıq Aziyadaǵı til, mádeniyat ayırmashılıqlarına qaramastan, region mámleketlerin shın mániste birlestiruvchi faktor, institut bola alıwın tán alıw kerek. Sebebi, búgingi kúnde 57 aǵza mámleketke iye bolǵan bul shólkemdiń finanslıq, siyasiy, materiallıq – gumanitar múmkinshilikleri de barǵan sayın artıp baratırǵanlıǵı, onıń eń úlken xalıq aralıq shólkemlerden biri (BMShdan keyin ekinshi orında turadı ) ekenligi jáhán jámiyetshiligine sır emes.
Sol qarastan alıp qaraytuǵın bolsaq, Islam sheriklik shólkeminiń Oraylıq Aziya mámleketleri ushın da materiallıq, da siyasiy, de ruwxıy potencialın, qudıretin kóbirek tartıw, region mámleketlerin rawajlandırıw ushın aǵza mámleketlerdiń investitsion múmkinshiligiyalarini keńlew jóneltiriw máseleleri de búgingi kún rejiminiń tiykarǵı temalarına aylantırılıwı kerek.
Regiondaǵı integratsion faktorlar iskerligi analizinde sonı kóremizki Turkiy mámleketlikler shólkemi tiykarlanıp turkiy tilde sóylesiwshi mámleketliklerge qaratılǵanlıǵı menen regiondıń tiykarlanıp tórt mámleketin Kirgizstan, Kazaxstan, Turkmenistan hám Ózbekstandı qamtıp alǵanlıǵı, Tadjikistan bolsa bul shólkemnen ajralıp qalǵanlıǵı regionlıq integraciyanıń bir pútkilligin támiyinley almasligi kózge taslanıp atırǵan bolsa, ekinshi tárepden Rossiya tárepinen ilgeri surilgan ekonomikalıq (YevrOIH) hám áskeriy shólkem (KXSHT) ga Ózbekstannig aǵza emesligi bul shólkemlerdiń orınına, qamroviga álbette unamsız tásir kórsetedi. Sonıń menen birge, olarda tiykarǵı kúsh Rossiya ekenligi basqa mámleketlerdiń siyasiy keyipi qáliplesiwiniń faktorına aynalǵan.
Biraq, islam sheriklik shólkeminiń qudıreti hám orını sonda, xalqınıń kópshilik bólegi musulman bolǵan Oraylıq Aziya mámleketleriniń málim bir integraciyasın támiyinlewde onıń tekǵana diniy, bálki ruwxıy múmkinshiligi de talayyin keń. Bul jaǵday bolsa regiondaǵı barlıq mámleketliklerdi milliy, ekonomikalıq hám til qásiyetlerigagina qaray emes, bálki pútkil islam ummasiniń mápleri tiykarında qosılıwınıń girewi bolıp xizmet etiwi múmkin